67
Def-Say-Sıra Vâkıfın ismi Yer-Yıl Menkul ve Gayrimenkuller
989-238-187 Pembe Hanım bt. Yusuf İştip 1278/1862 3 değirmen, 1 düğmeci dükkânı, 1medrese ve 1mescit
988-259-162 Eşraf Veliyuddin b. Ahmed
Bey İştip 1291/1874 Tekke ve meyve bahçe
14 Türbedar Şükrü Baba b. Halil İştip 1318/1901 1 bahçe ve bazı yapıları 991-26-28 İbrahim Ağa b. Sâlih İştip Kurfallı köyü
1326/ 1908 1 ev
604-138-183 Timur Ağa b. Züber İştip Beşirli
köyü1330/1912 1 dönüm bağ
68
354 Hristiyan ve 293 Müslüman hane olduğu zikredilmiştir. 1519 yılından itibaren Yahudiler de Kratova’da ikamet etmeye başlamıştır ve ilk kayıtlarda 10 haneyi havidir.
Sonraki yıllarda Yahudi hane sayısında artışlar yaşansa da 1573 yılında tekrar 10 haneye düşmüştür.218 Farklı yıllara ait nüfus verilerinde Hristiyan nüfusta ciddi bir düşüş gözlemlenirken, Müslüman aile sayısında kademeli bir artış olduğu müşahede edilmiştir.
Evliya Çelebi, Balkan ziyaretinde şehre uğramış ve Seyhatnamesi’nde teferruatlı bilgi vermiştir. Burada, 20 cami ve mescid, 800 ev, 20 mihrab?, medrese, mektep, tekye, birçok çeşme ve sebilhane, 2 hamam, 350 bakır dükkânı, gümüş ve bakır madenlerin olduğu ve eski bir darphanesinin bulunduğunu zikretmiştir. Osmanlı Devleti’nin bölgedeki maden işletmeciliğine verdiği değeri Evliya Çelebi de eserinde belirtmiştir.219 Kratova’da ve diğer Makedonya şehirlerinde madenlerinin yıllık gelirleri, burada çalışan personel vb. konulardaki bilgilere, yapılan çalışmalar vasıtasıyla ulaşılmaktadır.220
1876 yılı Manastır Vilayeti Salnamesi’nde Kratova’da 1.888 hane ve 4.000 civarında nüfus olduğu, halkın çoğunun Hristiyanlardan meydana geldiği, az sayıda Müslümanın da kazada ikamet ettiği zikredilmiştir. Ayrıca Salnamede kazada 5 cami, 3 han, 177 dükkân, 2 mağaza ve 16 fabrikanın faal olduğu ifade edilmiştir. 221 Öte yandan 1890 yılında Kratova nüfusu 1.900 Slav, Müslüman 2.500 ve 100 Kıpti toplam 4.500 kişiyi havidir.222 1876 Manastır Vilayeti Salnamesi’nde Kratova nüfusunun çoğunun Slavlardan olduğu belirtilmiştir. Ancak 1890 yılındaki bilgilerde salnamenin aksine Müslümanların çoğunlukta olduğu görülmüştür. 1881/82-1893 yılı Osmanlı genel nüfus sayımına göre Kratova’da Müslüman erkeklerin 2.139, kadınların 2.193, Rum,
218 Stoyanovski-Gorgiev, a.g.e., s.117.
219 Evliya Çelebi, Seyhatnamesi, C. VIII, s. 302.
220 Makedonya bölgesinde maden denilince ilk akla gelen yer şüphesiz ki Kratova’dadır. Maden ocakları konusunda mezkûr kazanın yanı sıra Radoviş, İştip, Kumanova ve Koçana’da maden yatakları olduğu yapılan çalışmalar vasıtasıyla öğrenilmektedir. Ancak bu şehirler hiçbir dönem de Kratova kadar maden ticareti hususunda ön plana çıkmamışlardır. Kul, yaptığı çalışmada, Kratova kazasında bulunan maden yatakları, yeni maden keşifleri ve kuyular hakkında teferruatlı bilgi vermiştir. Ayrıca kul, bu sektörde çalışan profesyonel kişiler, reçberler ve kuyucular vb. görevlilerden de bahsetmiştir, Eyüp Kul, “1703 Tarihli Bir Rapora Göre Kratova, Köstendil, Trepçe ve Jejene Madenlerinin Islahı”, Ankara, A. K.D.T.Y. K. T. T. K, Belleten, C. LXXX, S.288, (2016), s. 399-405.
221 H1293/1876 MVS, s. 100-101; Ünlü, a.g.t., s. 84.
222 Hamzaoğlu, Balkan Türklüğü, C. I, s. 67.
69
erkeklerin 24, kadınların 11, Bulgar erkeklerin 10.249, kadınların 9.369 toplam nüfusun da 23.985 kişi olduğu kaydedilmiştir.223
1314/1896 Kosova Vilayeti Salnamesine göre, Kratova kaza ve köyleriyle toplamda İslam Hristiyan 20.450 nüfusu havidir. Ayrıca Kratova faal olan dinî ve sosyal müesseseleri hakkında da ayrıntılı bilgi verilmiştir. Burada, 1 hükümet konağı, 5 cami, 1 medrese, 1mektep rüştiye, 1 çalar saat, 2 hamam, 1 kilise, 1 mevcut rüştiye, 1 sıbyan mektebi zukur, Müslüman kız mektebi, 2 Hristiyan mektebi, 2 han, 100 dükkânı, debbağhane, köprüler ve boyacı dükkânlarının aktif olduğu zikredilmiştir.224
Ayverdi, eserinde Kratova’da 6 camiyi isimleriyle belirtmiştir. Bunlar, Fethiye, Hacı Kemal, Hacı Mustafa, Sûfi Mehmed Paşa Camii ve Medresesi, Husrev Kethüda, Kara Göz Bey ve II. Sultan Murad Camii’leridir.225 Ayverdi eserinde zikrettiği bu camilerden II. Sultan Murad Camii’nde görev yapan imam ve müezzine bazı vakıflarda bütçe ayırmışlardır. 1326/1908 yılında vakıf tesis eden Hüseyin Bey ve Emine Hanım, vakıf gelirlerini II. Sultan Murad Camii’nde vazifeli imam ve müezzine tahsis etmişlerdir.226 Vâkıfların, din görevlilerine maaş verdiği bu cami 1980 yılında kadar ayakta kalmıştır. Ancak 1980 yılında Aziz Arhangel Kilisesi temelleri üzerine inşa edildiği bahane edilerek yıktırılmıştır.
Kazada bulunan bir diğer yapıda Hacı Kemal Camii’dir. Bu caminin hangi yılda inşa edildiği finansmanın nasıl sağlandığı konusunda elimizde bilgi bulunmamaktadır.
Bu yapının 1329/1911 yılında faaliyetlerine devam ettiği vakfiyeden anlaşılmaktadır.
Bu tarihte camide müezzin olarak görev yapan Mehmed Efendi, kendisine emaneten verilen 1.126 kuruş nakit parayı vakfetmiştir. Paranın yıllık işletmesinden elde edilen kâr da müezzine maaş olarak tahsis edilmiştir.227 Hacı Kemal Camii’nin hangi yıl yıkıldığı konusunda ayrıntılı bilgiye ulaşılamamıştır.
XIX. asırda Kratova da 6 vakıf kurulduğu tespit edilmiştir. Vakıfların tamamı kaza merkezinde tesis edilmiştir. Vakıfların 4’ü erkekler, 2’si kadınlar tarafından ihdas edilmiştir. 6 vakfın 4’ü gayrimenkullerden 2’si de menkul vakıflardan meydana
223 Karpat, a.g.e., s. 296-297.
224 1314/1896 Salname-i Vilayet-i Kosova, Ağanoğlu, s. 165.
225 Ayverdi, a.g.e., s. 92-93,
226 VGMA, Defter 597, Sayfa 89, Sıra 59; MÜDA, 15 Numaralı Vakfiye.
227 VGMA, Defter 602, Sayfa 112, Sıra 188.
70
gelmektedir. 3 vakfın hizmet alanları medreselerken, diğer 3 vakfın hizmet sahaları ise camiler olmuştur. Kazada en dikkat çeken vakıf Kuruşçuzâde Ahmed Naib Efendi’ye aittir. Ahmed Efendi vakfı kazadaki en büyük bütçeli vakıf olması yanı sıra iki tane olması hasebiyle diğer vakıflardan ayrılmaktadır. Vâkıf, ilk vakfı kendi hayatta iken 1277/1860’da kurmuş,228 diğer vakfını da vasiyet yoluyla oğlu Seyyid Mehmed Efendi tarafından 1285/1869 yılında tesis edilmiştir. Ahmed Efendi’nin ilk tesis ettiği vakıf mülklerinin tamamı gayrimenkullerden oluşurken, vasiyet yoluyla kurduğu vakıf ise nakitlerden meydana gelmiştir.229 Vakıf kurucusu vakfın bütün varidatını kendisinin yaptırdığı medrese, mektep, kütüphane, müderris ve öğrencilerin ihtiyaçlarına harcamıştır. Bu vakıf medreseler kısmında detaylı olarak ele alındığı için burada ayrıntıya girilmemiştir.
Osmanlı yönetimi boyunca Kratova’da pek çok dini ve sosyal yapı inşa edilmiştir. Ancak Osmanlının Balkan savaşlarından sonra bölgeden ayrılmasıyla Müslümanlar için sıkıntılı bir süreç başlamıştır. Gayrimüslimlerin kontrolüne giren bölgede Müslüman halka çeşitli zulüm ve baskılar yapılmış, halk da tedrîcî olarak kazadan göç etmiştir. Müslümanların Kratova’dan ayrılmasıyla birlikte, Müslümanlara ait dini ve sosyal yapılar da gayrimüslimler tarafından peyderpey yıkılmıştır. Bu kıyımdan kurtulan Saat Kulesi ve Radin Köprüsü günümüze intikal eden iki nadir eserdir. Aşağıdaki tabloda vâkıflar, mülkleri ve yılları ile ilgili detaylı bilgi verilmiştir.
Tablo 9. Kıratova Kazasında Kurulan Vakıfların Listesi
Def-Say-Sıra Vâkıfın ismi Yer-Yıl Menkul ve Gayrimenkuller
990-77-65 Kuruşçuzâde es-seyyid Ahmed Naib Efendi
Kratova 1277/1860 1 mektep, 1medrese, 1 kütüphane,1 urgancı 1semerci, kasaphane ve 2 bakkal dükkânı
990-81-67 Nazife Hanım bt. Mahmud Kratova 1277/1860 1semerci dükkânı ve 2 bakkal dükkânı
990-79-66 Kuruşçuzâde es-seyyid
Ahmed Naib Efendi Kratova 1285/1869 12.000 kuruş 15 Hüseyin Bey b.Emin Bey Kratova1326/ 1908 1 arsa
597-89-59 Emine Hanım bt. Ali Bey Kratova 1326/1908 6 taşlı 1 değirmen
602-112-188
Müezzin Mehmed Efendi b.
Sunullah Kratova 1330/1911 1.126 kuruş
228 VGMA, Defter 990, Sayfa 77, Sıra 65.
229 VGMA, Defter 990, Sayfa 79, Sıra 66.
71 E. Kumanova Kazası
Kumanova, Kriva çayının küçük bir kolu üzerinde, Üsküp’ün 35 km kuzeydoğusunda engebeli bir düzlükte kurulmuştur. Şehir, Makedonya, Sırbistan karayolu ve Selanik-Üsküp Niş- Belgrad demir yolları üzerinde yer almaktadır.230 Bu Kasaba ismini XI. ve XIII. yüzyıllarda bölgeye yerleşen kumandanlardan (Kıpçak Türkleri) almıştır.231 Ancak burasının hangi yıllarda Osmanlı topraklarına dâhil olduğu hususunda kesin bir bilgi mevcut değildir. İlk olarak tahrir defterlerinde ismi geçen Kumanova’nın bir köy konumunda olduğu anlaşılmaktadır.232 Daha sonraki yıllarda gelişme gösteren mezkûr mahal, önce nahiye daha sonra da kaza statüsüne yükselmiş ve Osmanlının Balkanlar’dan ayrılışına kadar kaza olarak faaliyet göstermiştir.
Kumanova ile ilgili ilk kayıtlar tahrir defterlerinde bulunmaktadır. 923-925 (1517-1519) yıllarına ait tahrir kayıtlarında burası 19 Türk ve 33 Hristiyan haneyi havi bir köydür. 977/1570 tarihli tahrir defterinde Türk ailelerin sayısı 52’ye yükselirken Hristiyan aile sayısı 19’a düşmüştür.233 Aynı yılları kapsayan diğer bir çalışmada ise mezkûr mahalde 33 Müslüman ve 13 Hristiyan ailenin ikamet ettiği kaydedilmiştir.234 İki araştırmada nüfus sayılarının birbirinden farklı olduğu müşahede edilmiştir.
Kumanova köyündeki Müslüman ailelerin sayısı göç yoluyla artabileceği gibi yerli halkın ihtida etmesiyle yükselişin gerçekleşmesi mümkündür. Ancak hangi yolla gerçekleştiği hususu kesin olarak bilinememektedir.
1660 yılında Kumanova’ya uğrayan Evliya Çelebi kasaba hakkında mufassal bilgi vermiştir. Burasının Üsküp sancağına bağlı 150 akçe payesiyle kaza olduğunu, 600 adet kiremit örtülü ev, çarşıda cami, tekke, medrese, han hamam yeterli miktarda dükkân ve değirmenin faaliyet gösterdiğini, güzel manzaralı pek çok bağ bahçenin de bulunduğunu anlatmıştır.235 1570 tarihinde 80 hane olan köyün hızlı bir nüfus artışı gösterdiği anlaşılmaktadır. Çelebi, eserinde zikrettiği yapıların isimleri dikkate alındığında Kumanova’nın köy konumundan çıktığı ve kasabaya doğru evrildiği anlaşılmaktadır. Sonraki yıllarda kasabanın nüfus ve kurumlar olarak geliştiğini yapılan
230 Şemseddin Sami, Kâmûsü’l ‘lâm, C. V, s. 3768; Machiel Kiel, “Kumanova” DİA, İslam Ansiklopedisi, Ankara 2002, C. 26, s. 363.
231 Hamzaoğlu Balkan Türklüğü, C. II, s. 102; Kiel, “Kumanova”, s. 363.
232 Stojanovski-Gorgiev, a.g.e., s. 121.
233 Kiel, “Kumanova”, s. 363.
234 Stojanovski-Gorgiev, a.g.e., s. 121.
235 Evliya Çelebi, Seyahatnamesi, C. V, s. 302.
72
çalışmalar ortaya koymaktadır. 1875 yılına ait Salnamede Kumanova’da saat kulesi ve telgrafhane, 2 cami, 1 kilise, 33 han, 34 mağaza 253 dükkân, 1 hamam ve 1 depoyu havidir. Öte yandan 1876 tarihinde, 1 medrese, 7 Müslüman mektebi 1 Hırıstiysan mektebi ve 1 rüştiyeyi havi olduğu zikredilmiştir.236
XIX. yüzyılın ikinci yarısında Kumanova merkezinde yer alan hane ve mahalleler hakkında ayrıntılı bilgi verilmiştir. 133 haneden ibaret Mehmed Bey ve 116 haneden oluşan Orta Pınar adında iki Müslüman mahalle kaydedilirken, 239 hane gayrimüslim nüfus reâyâ olarak kaydedilmiştir. Ayrıca 10 hane de defterde “Yabancı Hancı ve Meyhaneci” şeklinde zikredilmiştir. Bunların tamamının da isimleri itibarıyla gayrimüslim olduğu düşünülmektedir. Çalışmada Kumanova toplamda 578 hane olduğu anlaşılmaktadır. Kazanın, nüfusu, sosyo ekonomik yapısı ile ilgili geniş malumat temettuat defterlerinde verilmiştir.237
1831 yılı nüfus sayımına göre Kumanova nüfusu, 2.276 Müslüman ve 10.819 gayrimüslim olmak üzere toplamda 13.095 olarak kaydedilmiştir.238 Öte yandan diğer bir araştırmada1890 yılına Kumanova kazasında 7.700 Slav, 5.800 Türk, 600 Arnavut, 50 Ulah 30 İbrani ve 500 Kıpti olmak üzere toplam nüfusun 14.530 olduğu zikredilmiştir.239 1881/82-1893 yılı Osmanlı genel nüfus sayımına göre Kumanova nüfusu Müslüman erkekler 6.333, kadınlar 5.935, Rum erkeler 75, kadınlar 12, Bulgar, erkekler 15.887, kadınlar 13.591, Latin erkek ve kadınlar 7 olmak üzere toplam nüfus 41.841 olarak kaydedilmiştir.240
XV. yüzyıldan itibaren Müslümanların peyderpey bölgeye yerleşmesiyle kasabanın demografik ve sosyo etnik yapısı değişmiştir. Müslümanlar kasabada cami, mektep, medrese, tekke, han hamam kervansaray vb. yapılar inşa etmişlerdir. Osmanlı Devleti’nde bu yapılar genelde vakıflar tarafından yaptırılıp finanse edilmiştir. İnşa
236 H.1292/1875, MVS, s. 86-91; Ünlü a.g.t, s. 81.
237 Hasan Babacan, 19. Yüzyıl Ortalarında Kumanova’da Ekonomik Hayat ve Meslekler, Osmanlı Dönemi Balkan Şehirleri, Gece Kitaplığı Ankara 2017 C.2, s. 607. Ali Aslan, Temettüat Kayıtlarına Göre 19. Yüzyılın Ortalarında Kumanova Kazasında Nüfus, Yerleşim ve Ekonomi, (YYLT), İstanbul:
Marmara: Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016, s. 20-100, Sead Abazi, 15377 ve 15463 Numaralı Temettuat Defterlerine Göre XIX. Yüzyılda Kumanova Kazası’nın Sosyo Ekonomik Yapısı, (YYLT), Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016, s. 10-100.
238 Karpat, a.g.e., s. 227.
239 Hamzaoğlu, Balkan Türklüğü, C. I, s. 67.
240 Karpat, a.g.e., s. 296-297.
73
edilen kurumlar ek maddi desteğe ihtiyaç duymadan uzun yıllar faaliyetlerini sürdürmüşlerdir.
Çalışma kapsamında XIX. asırda Kumanova’da 6 vakıf ihdas edildiği tespit edilmiştir. Bu vakıfların 2’si kaza merkezinde kurulurken 4’ü de köylerde tesis edilmiştir. 4 vakıf nakit menkullerden oluşurken 2 vakıf gayrimenkullerden meydana gelmiştir. Nakit para vakıflarının ikisi 1.000 kuruş, ikisi de 1.500 kuruşu havidir. 6 vâkıftan 5’i camilerin aydınlatma, tamir ve imamların maaşlarını finanse etmişlerdir.
Ortak kurulan vakıf gelirleri de medrese müderrisine maaş olarak verilmiştir. Bu vakıfların tamamı erkekler tarafından tesis edilirken, kadınların burada vakıf ihdas etmediği görülmüştür.
Ayverdi, eserinde Kumanova’da İbrahim Bey, Koca Mehmed Bey ve Tatar Sinan Bey camilerinin faaliyet gösterdiğini kaydetmiştir.241 Ancak kazada vâkıflar, maddi olarak finans sağladıkları camilerin isimlerini vakfiyelere yazdırmadıkları için hangi camilere yardım ettikleri bilinmemektedir. Kumanova merkezde tesis edilen iki vakıf da Orta Pınar Mahallesi sakinleri tarafından kurulmuştur. Vakıfların biri Orta Pınar Mahallesi halkı tarafından müşterek olarak kurulurken diğeri ise. Abdullah Ağa b.
Mehmed tarafından tesis edilmiştir. Abdullah Ağa vakfını 1323/1905 tarihinde ihdas etmiştir. Vâkıf sahip olduğu 1.000 kuruşu vakfetmiştir. Bu paranın yıllık işletmesinden elde edilen kâr payı evkâf-ı hümayuna mülhak cami imamına 100 kuruş ve 50 kuruş ise caminin bakım ve onarımına ayrılmıştır.242 Kumanova kazası ve köylerinde kurulan din hizmetlerine yönelik vakıfların şartları, Abdullah Ağa vakfı ile her yönüyle paralellik göstermeleri nedeniyle tek tek işlenmemiştir. Orta Pınar Mahallesinde müşterek olarak kurulan vakıf varidatı, medrese müderrisine maaş olarak tahsis edilmiştir. Bu vakıf medreseler konusunda mufassal olarak ele alındığı için burada değerlendirilmemiştir.
Tablo 10. Kumanova Kazasında Kurulan Vakıfların Listesi
Def-Say-Sıra Vâkıfın ismi Yer-Yıl Menkul ve Gayrimenkuller
989-97-72
Orta Pınar Mahallesi Halkının Müşterek
Kurduğu Vakıf Kumanova 1301/1884
4 taşlı 1 değirmen ve 1 bahçe
989-225-178 Şakir Ağa b. Arslan Kumanova 1322/1904 100 kuruş hesabı 1.500 kuruş
241 Ayverdi, a.g.e., s. 86-87.
242 VGMA, Defter 990, Sayfa 13, Sıra 11.
74
991-16-17 Ali Ağa b. Veysel Kumanova Opay köyü 1322/1904
100 kuruş hesabı 1.000 kuruş 120 kuruş 990-13-11 Abdullah Ağa b. Mehmed Kumanova 1323/1905 100 kuruş hesabı 1.000
kuruş 604-185-260 Süleyman Ağa b. Arslan Kumanova Hulmanova
köyü 1325/1907 100 kuruş hesabı 1.500 kuruş
991-66-77 Cemal Ağa b. Abdülhalim
ve Lütfü Ağa b. Ali Kumanova Restece köyü1326/1908
2 dönüm bağ ve 1 ev