56
989- 163-122
Memiş b. Osman Üsküp Ernebut köyü 1311/1894 Sim gümüş, 23 kuruş, 2.000 kuruş
989- 164-123
İskender b. Murad Üsküp Batica köyü 1311/1894 2. 000 kuruş
989- 236-186
Hamid b. İsmail Üsküp Batica köyü 1312/1895 1 dükkân
991-58-75
Hüdaverdi Ramiz Hasan
Bey b. Ali Bey Üsküp 1317/1900 1 dükkân
990-48-39
Hacı Hüseyin Bey b.
Hafız Ali Bey Üsküp 1319/1901 1 dükkân
989- 179-137
Hafız Hayri b. Şeyh İdris Üsküp 1320/1902 1 dükkân
10 Şeyh Ali b. Niyazi Dede Üsküp 1321/1903 Üçtaşlı 1 değirmen
603- 179-302
Abdullah b. Hüseyin Üsküp Kondova köyü
1324/1906 4 dönüm bağ
990-48-39 Hacı Hüseyin Bekir Üsküp 1319/1901 1 ev ve 1 dükkân
989- 235-183
Ayşe Hanım bt. Mehmed
Efendi Üsküp 1320/1902 1 ev
991-34-37 Osman b. Latif Üsküp İspence? köyü
1324/1907 2.000 kuruş
989- 163-123
Felek b. Bahuddin Üsküp Batica? köyü 1324/1906 1.000 kuruş
991-59-76
Atiye Hanım bt. Arslan
Bey Üsküp 1325/1907 1 fırın ve 1 medrese
990-53-47
Arife Hanım bt.
Abdülkadir Üsküp 1326/1908 1 ev
991-45-57
Nureddin b. Osman Yusuf
Üsküp Barova? Köyü
1328/1910 13 altın
990-74-62
Belkıs Hanım bt.
Mahmud Pertev Paşa Üsküp 1328/1910 1 tekke etrafındaki yapıları
607-44-65
Ahmed Ağa b. Hacı
Hasan Üsküp 1328/1910 3 dükkân
57
defterinde de Htetova olarak kaydedilmiştir.171 867/1463 yılında Mehmed Bey b. İsa Bey’in Üsküp ve Kalkandelen’de ihdas ettiği vakıfta şehrin ismi Kalkandelen olarak zikredilmiştir.172 Anlaşıldığı kadarıyla aynı dönemde farklı kayıtlarda hem Htetova hem de Kalkandelen ismi kullanılmıştır. Kalkandelen Osmanlı yönetimi boyunca zaman zaman nahiye olarak kalsa da genelde kaza olarak faaliyet göstermiştir. Bu şehir uzun asırlar Üsküp sancağına bağlı kalmıştır. Ancak Tanzimat’tan sonra Osmanlı Devleti’nde gerçekleşen yeni yapılanmalarla birlikte kaza Prizren sancağına bağlanmıştır.173 Günümüzde Prizren Kosova sınırları içinde kalırken, Kalkandelen Makedonya topraklarında yer almaktadır.
Kalkandelen’i ikiye ayıran Köpük deresi aynı zamanda bölgenin Polog vadisini bir ucundan diğer ucuna sulamaktadır. Suyun bol olması bağ, bahçe ve tarlaların verimini artırmaktadır.174 Verimli topraklara sahip olan bölge, zaman içinde nüfusun da çoğalmasına katkı sağlamıştır. Kalkandelen’de 1455 tarihinde 60 Müslüman ve 153 Hristiyan hane ikamet etmekteydi.175 Aynı yıla ait diğer bir çalışmada da Kalkandelen nüfusu muhtelif rakamlarda verilmiştir:
60 Müslüman, 146 gayrimüslim, 1468 yılında, 41 Müslüman, 180 gayrimüslim, 1529 yılın da 71 Müslüman ve 109 gayrimüslim, 1544 yılında 78 Müslüman ve 127 gayrimüslim, 1569 yılında 339 Müslüman ve 439 gayrimüslim hane,176 1583 yılında ise Kalkandelen’de 320 Müslüman ve 106 Hıristiysan hâne yaşamaktaydı.177 Müslümanların sayısında yaşanan ciddi artışın sebebini Limanovski, bölgede yaşayan yerli halkın ihtida etmesi sonucu olduğunu araştırmasında belirtmiştir. 1569 tarihli bu çalışmada Kalkandelen’de 330 hâne Müslüman ve 184 mühtedinin ikamet ettiğini kaydetmiş ve yine
171 Sokolovski Metodija, Tetovo i Tetovsko Od Paganjeto Pod Osmanskata Vlast Do Krajot Na XVII Vek, Skopje, 1982. s.113; Medjit Osmani, Makedonya’da Yaşayan Gençlerde Dini Şüphelerin Kaynakları ve Etkileri( Kalkandelen Örneği), ( YYLT), Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014, s. 22.
172 VGMA, Defter 632, Sayfa 271-275, Sıra 358.
173 Sezen a.g.e., s. 478.
174 Nadi Bilmenoğlu, Kalkandelen, Dün Ve Bugün, İstanbul, Gün Matbaası, 1975, s. 7; Александар Матковски Македонија Bо Делата На Странските Патописци 1879-1888 Ѓурѓа Скопје 2002, s.10-18,
175 Aruçi, "Kalkadelen" s. 262.
176 Mehmet İnbaşı, “Kalkandelen’de Sosyal ve Ekonomik Hayat (XV-XVI. Yüzyıllar)”, Osmanlı Dönemi Balkan Ekonomisi, ed. Zafer Gölen vd., Ankara: Gece Kitaplığı, 2018, s. 105.
177 Aruçi, "Kalkadelen" s. 262.
58
kazaya bağlı köylerde 384 hâne Müslüman ve 107 mühtedinin yaşadığını ifade edilmiştir. Ayrıca kazanın %40 mühtedilerden meydana geldiğini belirtmiştir.178
1831 yılı nüfus sayımına göre Kalkandelen’de 11.766 Müslüman, 8.043 gayrimüslim ve 472 Çingene olmak üzere 20.281 kişiyi havidir.179 1836-1842 Kalkandelen yoklama defterinde de kazanın mahalle ve köyleri ile birlikte toplam sayısı 122 olarak kaydedilmiştir. Toplamda 3.082 hâneyi havi olan kazada, Müslümanların nüfusu 11.766 iken, Hristiyan, Kıbtî ve diğer yabancıların nüfusu ise 8.515 civarındadır. Kalkandelen’in genel nüfusu 20.281 olarak kayıt altına alınmıştır.180 1876 yılında Manastır Vilayeti Salnamesi’nde şehrin nüfusunun 37.000 olduğu belirtilmiştir.181 Öte yandan 1890 yılında şehirde, 9.000 Türk, 500 Arnavut, 1.200 Çingene ve 8.500 Makedon olmak üzere toplam nüfus 19.200 olduğu beyan edilmiştir.182 1314/1896 Kosova Vilayeti Salnamesi’nde Kalkandelen’in 1.950 hâneden ibaret olduğu zikredilmiştir.183 Muhtelif tarihlerde yapılan çalışmalarda şehir nüfusu ile ilgili farklı rakamlar verilmiştir. 1881/82-1893 yılı Osmanlı genel nüfus sayımına göre Kalkandelen’de diğer Makedonya şehirlerinden farklı olarak sadece erkeklerin sayımı verilmiştir. Müslüman erkekler 29.212, Rum erkekler 4.990, Bulgar erkekler 16.930 olmak üzere 44.032 kişiden ibarettir.184
Kalkandelen’in Osmanlı egemenliğine dâhil olmasından itibaren Türkler şehre yerleştirilmeye başlanmış ve peyderpey iskân politikası devam ettirilmiştir. Bu süreçte Müslümanlar şehirde hızlı bir yapılanma başlatmıştır.
Vâkıflar ve hayırseverler tarafından pek çok eser inşa edilmiştir. Şehir vâkıflar eliyle mâmur edilmiştir. Kalkandelen’de en eski tarihli yapı Gam Gam Camii kabul edilir. Bu caminin Üsküp Beylerbeyi İsa Bey tarafından yaptırıldığı
178 Limanovski, a.g.e., s. 212; Ural, a.g.t., s. 67.
179 Karpat, a.g.e., s. 228.
180 Nimet Ayşe Bakırcılar, “Kalkandelen Kazası’nın Yoklama Defteri (1836-1842 Üzerine
Değerlendirmeler”, Osmanlı Dönemi Balkan Şehirleri ve Balkanlar’da Tapu-Tahrir Sistemi UBTAS IV, Sarajevo, Bosna Hersek 1-5 Haziran Ankara 2017, s. 357-377.
181 H.1292/1875, MVS, s. 97-105; Ünlü, a.g.t., s. 72-73.
182 Luben Lape, Tetovo i Tetovsko Niz İstorija, Tetovo 1982, s. 27.
183 1314/1896 Salname-i Vilayet-i Kosova, Ağanoğlu, s. 276.
184 Karpat, a.g.e., s. 298-299.
59
rivayet edilmektedir.185 Burada vakfiyesi günümüze ulaşan en eski tarihli vakıf kaydı 867/1463 yılına aittir. İsa Bey’in oğlu Mehmed Bey Kalkandelen ve farklı bölgelerde sahip olduğu gayrimenkullerini vakfetmiştir.186
Ayverdi çalışmasında Kalkandelen’de Osmanlı dönemi boyunca muhtelif zamanlarda yapılan 25 cami ve mescidin adını vermiştir.187 1876 yılı Salnamesi’nde Kalkandelen’de 10 caminin faaliyette olduğu belirtilmiştir.188 Ancak bu camilerden hangilerinin faal olduğu ise ismen belirtilmemiştir.
Şehirde bulunan Osmanlı eserlerinden bir kısmı çeşitli restorasyonlar geçirerek günümüzde ulaşmıştır. Osmanlı yapılarından Eski Camii, Saat Camii, Alaca Camii, Çarşı Camii ve Gam Gam Camii çeşitli yenileme ve tamirler geçirmiştir. Günümüzde bu tarihli yapılar aktif olarak faaliyetlerini sürdürmektedirler. Hâlihazırda hizmet veren tarihî Osmanlı camilerinin yanı sıra Kalkandelen’de inşa olunan pek çok yeni cami ile birlikte şehirde ibadete açık olan cami sayısı 15 civarındadır.
XIX. asırda kazada cami hizmetlerine yönelik bir vakıf ihdas edilmiştir.
1310/1893 yılında Kalkandelen’in Köprü Mahallesi’nde ikamet eden Fatma Hanım bir vakıf tesis etmiştir. Vâkıfe, sahip olduğu münyap ve kuyumcu dükkânını vakfetmiştir. Bu iki yapının yıllık kira gelirlerinden, Çarşı Camii’nde vaaz ve nasihat veren Hoca Bekir Efendi’ye yıllık 200 kuruş maaş tahsis etmiştir. Fatma Hanım, varidatından Cami-i Kebirde imam olan Ali Efendi’ye de görevi karşılığında senelik 100 kuruş ücret ödemiştir. Ayrıca vâkıfe bu camide hatiplik ve müezzinlik ifa eden şahıslara da yıllık 100’er kuruş vermiştir. Vâkıfe Cami-i Kebirde Ramazan ve kandil gecelerinde kullanılmak üzere kandil yağı satın alınması için vakıf bütçesinden 100 kuruş tahsis etmiştir. Fatma Hanım vakıf varidatından senede 2 koyun satın alınıp biri
185 Ayverdi, a.g.e, s. 75-80.
186 VGMA, Defter 632, Sayfa 271-275, Sıra 358.
187 Osmanlı dönemi boyunca Kalkandelen’de vakfiyesi ulaşan ve ulaşmayan pek çok eser bulunmaktadır.
Bunlar arasında dinî yapılar sırasıyla şöyledir: Gam Gam Camii yerine yapıldığı, İshak Bey Camii, İsa Bey Camii, Ayşe Hatun Camii, Ahmed Bey Camii, Alaca Camii, Çarşı Camii, Ebubekir Paşa Camii, Eski Atîk Camii, Eyüp Bey Camii, Haydar ve Arkadaşları Camii, Kadı Muhyiddin Camii, Kebîr Mehmed Bey Camii, Kuri veya Kuru Camii, Muslih Camii, Yukarı Çarşı Camii Sinan Voyvoda Camii, Selçuk Bey Camii, Sâlih Çelebi Camii, Saat Camii, Berçiçe-i Sağir Halkının Yaptığı Camii, Mustafa Ruhi dergâhında içinde Mescid, Şeyh Ahmed Mescidi ve Şeyh Eyüp Mescididir, Ayverdi, a g. e., s. 75-80.
188 H.1293/1876, s. 100-101; MVS, Ünlü, a.g.t., s. 73.
60
kendi adına diğeri de vefat etmiş olan eşi Molla Yusuf adına kesilmesini şart koşmuştur. Vâkıfenin şartları doğrultusunda yapılan harcamalara bakıldığında iki dükkân gelirinin 600 kuruşun üzerinde olduğu anlaşılmaktadır.189
Kazadaki tarikatlar şunlardır: Çullu Mehmed Efendi Zaviyesi, Sersem Ali Baba Tekkesi, Kebir Mehmed Bey Zaviyesi, Mustafa Ruhi Efendi Hankahı, Sadreddin Baba Bektaşi Zaviyesi, Koyun Baba Tekkesi ve Yarar Baba Halvetî Tekkesi’dir.190 Öte yandan zikredilen tekkelerden, 1876 tarihinde sadece bir tekkenin faaliyetlerini devam ettirdiği belirtilmiştir.191 Bu tekkelerden biri Sersem Ali Baba Tekkesi’dir. Ancak diğer yapının hangi tekke olduğu meçhuldür. Recep Paşa 1800 tarihli vakıfta Kalkandelen etrafında sahip olduğu pek çok mülk vakfetmesinin yanı sıra Sersem Ali Baba Tekkesini de yeniden inşa ettirmiş ve vakıf gelirlerini tekkenin ihtiyaçlarına tahsis etmiştir.192
Kazadaki Eğitim kurumları mektep ve medreselerdir. Ayverdi eserinde, Hacı İsa Mektebi, Sinan Voyvoda Mektebi ve ismi bilinmeyen 7 mektebin olduğu beyan etmiştir. 1292/1876 yılı Salnamesi’nde benzer bilgiler verilmiştir. Kalkandelen’de 8 mektebin olduğu ve bunların 7’si Müslümanlara ait iken birinin de Hristiyanlara ait olduğu kaydedilmiştir.193 Öte yandan Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye de Kalkandelen’de Osmanlı yönetimi boyunca dört medresesinin faal olduğu belirtimiştir. Bunlar: Yukarı Çarşı Medresesi, Saat Medresesi, Oruç Paşa Medresesi ve Köprü Medresesi’dir.194
1314/1896 Kosova Vilayeti Salnamesi’nde Kalkandelen kazasında olan bütün yapılar hakkında detaylı bilgi verilmiştir. “12 cami, 7 mescit, 7 tekke, 1 kütüphane, 7 Müslüman mektebi ve birkaç gayrimüslim mektebi, 573 dükkân, 10 han, 2 hamam, 1 şadırvan, 20 su değirmeni, 1 saat kulesi, 1 kilise, 100 yakın çeşme, 2 debbağhane, 4 tam ve 1 nim kârgir, 5 köprü, 1 belediye dairesi,
189 VGMA, Defter 990, Sayfa 85, Sıra 71.
190 Ayverdi, a g. e., s. 75-80.
191 H.1293/1876, s. 100-101; MVS, Ünlü, a.g.t., s. 73.
192 MÜDA, 7 Numaralı Vakfiye, tekkeler kısmında vakiye ve tekke hakkında detaylı bilgi verilmiştir.
193 H.1293/1876, MVS, s. 100-101; Ünlü, a.g.t. s.73.
194 Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye 1321, s. 636.
61
1 eczane, 1 gazhane ve kazada 15 aba imal hanesi” kaydedilmiştir.195 Ancak Salnamede kazadaki medreseler ile ilgili bilgi verilmemiştir. Fakat Ahmet b.
Hamit 1320/1902’de tesis ettiği vakıfda Yukarı Çarşı Medresesi müderrisine maaş vermiştir. Dolayısıyla bu medresenin faal olduğunu söyleyebiliriz.196
XIX. asırda Kalkandelen kazasında ve köylerinde toplam 21 vakıf kurulmuştur. Bu vakıfların 3’ü kazanın merkezinde 18’i köylerinde tesis edilmiştir. 21 vakfın 4’ü gayrimenkullerden meydana gelirken, 17’si ise nakit menkullerden oluşmaktadır. Bu zikredilen vâkıflardan Recep Paşa devlet erkânından, Hatip İsmail Efendi ise ilmiye sınıfı mensuplarındandır.
Kalkandelen’deki tek kadın vakfı Fatma Hanım’a aittir. 19 vakıf ise reâya sınıfı tarafından ihdas edilmiştir. Reaya sınıfı mensuplarından 17 vâkıf köylerde ikamet ederken, Recep Paşa, Fatma Hanım ve Ahmed b. Hamit şehirde ikamet etmişlerdir. Köylerde kurulan vakıfların tamamı, camilerin tamirini, aydınlatılmasını ve cami görevlilerinin maaşlarını karşılamaya yöneliktir.
Ahmed b. Hamit ise tesis ettiği nakit para vakfının gelirini Yukarı Çarşı Medresesi müderrisine maaş olarak tahsis etmiştir.197 Recep Paşa ise Kalkandelen merkezinde pek çok gayrimenkulünü vakıf etmiştir. Kurduğu vakfın varidatının önemli bir kısmının Sersem Ali Baba Tekkesi’nin iâşe ve ibâte giderlerine harcanmasını bilhassa belirtmiştir.198 Fatma Hanım vakfı da yukarıda örnek olarak işlenmiştir.
Kalkandelen bölgesinde 17 para vakfı tesis edilmiştir. Bunların 16’sı köylerde ikamet eden kimseler tarafından ihdas edilirken, kaza merkezinde sadece bir para vakfı kurulmuştur. Bu nakit para vakıfları Osmanlı Devleti’nde yaygın olan işletme usullerine göre yıllık %15 kâr payı ile işletilmiştir. 17 nakit para vakfından Veysel Ağa 10 altın vakfetmiş, 16 nakit para vakfı ihdas eden vâkıflar toplamda 29.050 kuruş nakit para vakfetmiştir. Bu paraların işletmesinden yıllık elde edilen kâr 4.992 kuruştur.
195 1314/1896 Salname-i Vilayet-i Kosova, Ağanoğlu, s. 276.
196 VGMA, Defter 990, Sayfa 43, Sıra 34.
197 VGMA, Defter 990, Sayfa 43, Sıra 34.
198 MÜDA, 7 Numaralı Vakfiye, tekkeler kısmında tekke ve vakıf mallarıyla ilgili detaylı bilgi verilmiştir.
62
Kalkandelen para vakıfları üzerine yapılan bir çalışmada da 16 nakit menkul üzerinden değerlendirme yapılmış ve 16 para vakfının dördü Gostivar kazasında kurulurken, 12’si de Kalkandelen’de tesis edilmiştir.199 Araştırmamızda ise Kalkandelen’de 17 para vakfı ihdas edildiği tespit edilmiş ve değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Vâkıfların ismi, şehir, köy, yıl, mal ve mülkleri detaylı olarak tabloda verilmiştir.
Tablo 7. Kalkandelen Kazasında Kurulan Vakıfların Listesi
Def-Say-Sıra Vâkıfın ismi Yer-Yıl Menkul ve Gayrimenkuller
15 Recep Paşa Kalkandelen 1800
5 Mushaf ve 197 cilt kitap, 9 çiftlik,11 bağ, 50 bahçe, 4
değirmen, 1.205 koyun, 103 öküz, 31 Camus, 41 inek, 41 manda ineği, 21 hergele, 5 at, 151 keçi, 101 karadana, 11 sandalye, 41 sini, 55 bakraç, 45balta 47 pirinç çarağı ve Sersem Ali Sersem Ali Baba 10 Hatip İsmail b. İdris Kalkandelen 1260/1845 İki çarklı 1 değirmen
988-278-177
Kamil b. Zeynel, Muharrem b. Arif, Bilal b. Sâlih, Şaban b. Âdem
Kalkandelen Gorançe
köyü 1302/1885 2.000 kuruş 989-70-45
bida54 Muslih b. Zülbahar Kalkandelen Şemşova
köyü1306/1889 1 meyveli Bahçe 989-165-144 Sâlih b. Elmas Kalkandelen Boğos
köyü1310/1893 2.000 kuruş 989-112-80 Hasan Ağa b. Selim Kalkandelen Lobunca?
Köyü 1310/1893 2.000 kuruş 990-85-71 Fatma Hanım bt.
Ahmed Kalkandelen 1310/1893 1 münyap ve 1 kuyumcu dükkânı 989-193-148 Mustafa b. Kanber Kalkandelen Görmül
köyü 1312/1895 2.500 kuruş 990-2-2 İbrahim b. Recep Kalkandelen Evrşe
köyü 1313/1896 2.000 kuruş 989-227-180 Davud Ağa b. Zülbahar Kalkandelen Neproşten
köyü 1316/1899 4.000 kuruş 989-189-145 Molla Murad b. Arslan
Kalkandelen Dobruşane köyü 1316/1899
3.000 kuruş
990-73-61 Rıfat b. Bayram Kalkandelen Brodiç
köyü 1316/1899 1.000 kuruş 990-91-77 Süleyman b. Faris Kalkandelen Dubçe ?
köyü1317/1900 4.000 kuruş 991-30-34 Âdem b. Sinan ve İlyas
b. İsmail b. Halil Kalkandelen Sedlarce
köyü 1318/1901 2.000 kuruş 990-43-34 Ahmed b Hamit Kalkandelen 1320/1902 500 kuruş 989-226-179 İlyas Ağa b. İsmail Kalkandelen Sedlarce
köyü 1320/1902 124 kuruş hesabı 1.000 kuruş
199 Yakup Ahbab, “Kalkandelen Para Vakıfları”, İstanbul: Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 2017, S.3, s. 55.
63
989-231-183 Yunus Ağa b. Rıdvan Kalkandelen Leşçe
köyü 1322/1904 1.000 kuruş 989-230-183 Seydi Ağa b. Emin Kalkandelen Novasel
köyü 1322/1905 550 kuruş 990-31-24 Recep Ağa b Ali Kalkandelen Batica
köyü 1322/1904 500 kuruş 990-95-81 Hasbi Ağa b.Nebi Ağa Kalkandelen Teber
köyü1326/1909 124 kuruş hesabı 1.000 kuruş 602-18-24 Veysel Ağa b. Emin Kalkandelen Teber
köyü 1327/1910 10 aded altın