37
devam etmektedirler. Bazı yapılar da Osmanlının bölgeden ayrılışından sonra Makedon halkı tarafından peyderpey yıkılmıştır.
Tablo 3. Ohri Kazasında Kurulan Vakıfların Listesi
Def-Say-Sıra Vâkıfın ismi Yer-Yıl Menkul ve Gayrimenkuller 581-51-55 Hasan, Hüseyin Efendi b.
Mustafa Ohri 1255/1840 500 kuruş
581-381-282 Ohri Kaymakamı Şerif
Ahmed Bey Ohri 1262/1846
27 dükkân, 2 han, 29 dönüm bahçe, 3 taşlı değirmen, imaret ve medrese 581-380-281 Sandık Emini Yusuf Ağah
Efendi Ohri 1272/1856 Hamam
988-182-87 Ali b. el-Hâc Selim Ohri 1291-1874 1 dönüm bağ 988-188-92 Tahir b. İbrahim Ohri Kurmeneşte
köyü 1291-1874 600 kuruş 600-68-87 Ayşe Hanım bt. Hasan Ohri 1317/1889 6 dönüm bağ 604-194-277 Eyüp Sabri Bey b. Hacı
Sadık Ağa Ohri 1328/1910 2.000 kuruş
38
171 Hristiyan ve 30 Müslüman, 1528 yılında 216 Hristiyan ve 234 Müslüman hâne olduğu zikredilmiştir.105 1530 yılında Köprülü’de 1 Cuma Camii, 1 mescid, 35 Müslüman aile ve 3 Müslüman Mahallesi, 284 Hristiyan aile ve 9 mahallesi olduğu belirtilmiştir.106 1550 yılında 235 Hristiyan ve 49 Müslüman, 1569 yılı 248 Hristiyan 76 Müslüman aileyi barındırmıştır.107
1528 yılı tahririnde Müslümanların sayısı oldukça yüksek olarak verilmiştir. Bu tarihten sadece iki yıl sonra ise Müslüman hâne adedi 48 olarak belirtilmiştir.
Muhtemelen Müslüman aileleriyle ilgili rakamlarda bir bilgi karışıklığı olmuştur.
Müslüman aile sayısının 1569 yılı kaydında ulaştığı en yüksek rakam 76 olmuştur.
Köprülü’de Müslüman ailelerinin artışı göç yoluyla olabileceği gibi yerli halkın ihtida emesiyle de olabilmiştir. Kazada ihtida edenlerle ilgili bazı bilgiler verilmiştir. XVI.
yüzyılda Köprülü kazasında 10 civarında gayrimüslimin ihtida ederek İslam dinine geçtiği malumdur.108 Farklı bir dinden İslam’ı kabul edenler, İslami isim almalarına dair
“şeref-i İslam ile müşerref olup ismi Mehmed olduğu”…, benzeri şekilde klişe ifadelere rastlanmaktadır. Bu kimselerin baba isimleri ise Allah’ın kulu anlamında
“Abdullah”tır.109
Evliya Çelebi Balkan ziyaretinde Köprülü’ye de uğramış ve şehir hakkında bazı malumatlar vermiştir. BuranınTimurtaş Paşa tarafından fethedildiği ve Paşa’nın Vardar nehri üzerine bir köprü yaptırdığını, 150 akçe payesiyle kazada, 4 cami ve mescid, 1 medrese, 1 sıbyan mektebi, küçük bir han ve 56 dükkân olduğu bilgisini nakletmekle yetinmiştir.110 Sonraki asırlarda kazadaki nüfusun ve kurumların sayısı artmıştır. Bunu yapılan çalışmalardan ve salnamelerden istihraç etmek mümkündür.
Kaynaklarda Köprülü nüfusu hakkında detaylı bilgi verilmiştir. 1831 yılı Köprülü nüfusu, 4.767 Müslüman, 12.718 Gayrimüslim ve 390 Çingene toplamda 17.875 olarak nakledilmiştir.111 Öte yandan 1890 yılına ait diğer bir çalışmada 12.000
105 Stoyanovski-Gorgiev, a.g.e., s. 37.
106 Kiel, “Köprülü”, s. 80-82.
107 Stoyanovski-Gorgiev, a.g.e., s. 37.
108 Ömer Kul, a.g.t., s. 56-59.
109 Osman Çetin, Sicillere Göre Bursa’da İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuçları: (1472-1909),
Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1994, s. 5-70; Ali Açıkel, “Şer‘iyye Sicillerine Göre Tokat’ta İhtida Hareketleri”, A.Ü.A.E.D., Erzurum 2004, S. 23, s. 179-182.
110 Evliya Çelebi, Seyahatnamesi, C. V, s. 306.
111 Karpat, a.g.e., s.227.
39
Slav, 6.600 Türk, 500 Ulah ve 600 Kıpti ve toplam 19.700 olarak belirtilmiştir.112 Aynı yıllara ait diğer bir araştırma da Köprülü’nün nüfusu ve sosyal yapıları hakkında ayrıntılı bilgi verilmiştir. Sami, Kâmûsu’l-‘lâm’ında, bu kazada 16.279 kusur ahali, 9 cami, 2 mescid, 7 tekke, 1 saat kulesi, 1 manastır, 1 rüştiye, 3 iptidaiye, 2 sibyan mektebi, 3 Bulgar, 2 Rum iptidaiye, 32 han, 1 hamam, 9 fabrika ve 20 değirmen bulunduğunu ifade etmiştir.113 1881/82-1893 yılı Osmanlı genel nüfus sayımına göre Köprülü’de Müslüman erkekler 9.315, kadınlar 8.778, Rum erkekler 217, kadınlar 203, Bulgar erkekler 17.235, kadınlar 15.608, nüfusun toplamı 51.356 olarak kaydedilmiştir.114
Ayverdi, eserinde Köprülü’de 9 camiyi isimleriyle kaydetmiştir. Bunlar, Alladin Bey Camii, Fazıl Ahmet Paşa Camii, Mustafa Bey Camii, Hacı Ahmet Camii, Said Bey Camii, Mesih Bey Camii, Hacı Hüsrev Camii, Hacı İbrahim Kumsal Camii ve Sultan Mehmed Camii’sidir.115 Çalışma kapsamında vakfiyelerde isimlerine rastladığımız camiler Ayverdi’nin eserinde zikrettiği camilerle ikisi hariç diğerleri aynı camilerdir.
Selim Baba Tekkesi Camii ve Halidiye Camii de Ayverdi’nin çalışmasında belirttiği camilere eklendiğinde Köprülü’deki cami adedi 11’e yükselir. Köprülüde bulunan cami, mektep, medrese, tekke, han, hamam vb. yapılar Osmanlı döneminde umumiyetle vakıflar tarafından yaptırılmıştır. Kazanın imar ve ihyasında, eserlerin uzun yıllar ayakta kalmasında vakıf sistemi başat rol oynamıştır. Vakfiyeleri günümüze ulaşan vakıflarda, eserlerin uzun asırlar maddi desteğe ihtiyaç duymadan faaliyetlerine devam etmeleri için gelir getirici yapılar vakfetmişlerdir. Bu yapılar vâkıfın şartları doğrultusunda kiralanıp, yine vâkıfın belirlediği kaideler doğrultusunda ilgili yerlere tahsis edilmiştir. Köprülü bölgesinde tesis edilen vakıflardan en eski tarihli olanları XVI. yüzyıla dayanmaktadır. Ancak kazadaki vakıf sayılarının zirve yaptığı yıllar Tanzimat’tan sonraki zaman dilimidir. Kazadaki vakıflar, vakfiyelerdeki bilgiler ışığında değerlendirmeye tabi tutulacaktır.
Kazanın en eski tarihli vakıf kaydı 981/1574 yılına aittir. Sokullu Mehmed Paşa kurduğu vakıf içinde bazı mülkleri Köprülü kazasına tabi Novosel (Novoselo=Yeniköy)
112 Hamzaoğlu, Balkan Türklüğü, C.I, s. 67,
113 Şemseddin Sami, Kâmûsü’l-‘lâm, C. V, s. 3906.
114 Karpat, a.g.e., s. 284-285.
115 Ayverdi, a.g.e, s. 90-92.
40
köyünde bulunmaktadır. Sokullu Paşa bu köyde bir konak ve bir cami yaptırmıştır.
Bunların ihtiyaçları içinde muhtelif yerlerde olan değirmenleri vakfetmiştir.116
Köprülü merkezinde kurulan vakıflar XVII. asra aittir. Köprülü âyanı Hacı Ahmet Ağa, 1092/1681 yılında Köprülü’de Şeyh Mahmud Üsküdari tekkesi ve kendi ismi ile anılan caminin ihtiyaçlarını finanse etmek için pek çok menkul ve gayrimenkulünü vakfetmiştir.117 Bu vakfa destek olmak amacıyla, Fatma Hanım bt.
Memi Bey 1088/1677 yılında farklı yerlerde 2 değirmen ve 22.000 akçe nakit para vakıf etmiştir. Bu vakfın gelirlerinin Hacı Ahmet Efendi tarafından inşa edilen tekkede Şeyh olan Ahmet Efendi’ye ve tekkenin, tamir ve aydınlatması için harcanmasını istemiştir.
vâkıfe gelirlerin bir kısmı ise hatim ve dua hizmetlerine tahsis edilmiştir. Bir diğer vakıf da 1163/1750 tarihinde Havlular Mahallesi’nde ikamet eden Hacı Mehmed Efendi tarafından kurulmuştur. Bu vakıf varidatından, Mesih Bey Camii yanında bulunan çeşmelerin ve Sığırlar Mahallesi’ndeki çeşmelerin bakım ve onarımı karşılanmıştır.118
Çalışma kapsamında Köprülü’de 13 vakıf kurulduğu tespit edilmiştir. Vakıfların 10’u kaza merkezinde, 3’ü ise köylerinde tesis edilmiştir. Bu vakıfların tamamı erkekler tarafından ihdas edilirken hanımların bu zaman diliminde burada vakıf kurmadığı görülmüştür. 13 vakfın, 11’i gayrimenkullerden oluşurken, ikisi menkul vakıflardan meydana gelmiştir. İki nakit para vakfı da köylerde tesis edilirken, merkezde para vakfı kurulmamıştır.
Müderris Hacı Mehmed Efendi, Ali Bey ve Hacı Süleyman Ağa kendileri inşa ettirdikleri medreselerin ibâte, iâşe ve personel maaşlarını karşılamak için pek çok gayrimenkul vakfetmişlerdir. Bu vakıflar, medreseler kısmında müstakil başlıklar altında tetkik edildiğinden dolayı burada isimleri belirtilmekle yetinilmiştir.
XIX. asırda Köprülü’de vâkıfların muhtelif tarikatlara destek olduğu gözlemlenmiştir. Şeyh İsmail Efendi ve Şaban Ağa Derbent Halveti tekkesinin ihtiyaçları için vakıflarını kurmuştur. Derviş Mehmed b. Tahir Usta 1294/1878 yılında Köprülü’de ihdas ettiği vakıfta Kadiri Selim Baba Tekkesi, camisi ve türbesinin
116 VGMA, Defter 572, Sayfa 27, Sıra 184.
117 VGMA, Defter, 987, Sayfa 24, Sıra 5; Omerov, a.g.t., s. 45-46.
118 VGMA, Defter 987, Sayfa 257, Sıra 89.
41
ihtiyaçlarını karşılamak için handa sahip olduğu hisselerini tahsis etmiştir.119 Hacı Süleyman b. Kara Veli Mustafa Ağa 1312/1895 yılında Köprülü’de faaliyetlerini sürdüren Nakşibendiye’nin Hâlidi koluna destek vermiştir. Hüseyin Beyzade Tevfik Bey ise vakıf gelirlerini Hacet Baba Bektaşi tekkesinin iâşe ihtiyaçlarına maddi olarak katkıda bulunmak için tahsis etmiştir. Bu dönemde, Halvetiyye, Nakşibendiye’nin Hâlidi kolu, Kadiriyye ve Bektaşiyye tarikatlarının kazada faal oldukları vakfiyelerden elde edilmektedir.120
Köprülü’de 3 vâkıf ise cami hizmetlerine destek vermiştir. Cami hizmetleri için iki vakıf kurup finans sağlayan Mahmud Efendi Vakfı örnek olarak verilebilir.
Köprülü’nün Ber Çorak (Çörek) mahallesinde ikamet eden el-Hâc Hâfız Mahmud b.
Yusuf, 1318/1901 yılında ihdas ettiği vakıfta Çalışlar köyündeki sahip olduğu bağını vakfetmiştir. Bağın yıllık kira gelirini Havlular Mahallesi’nde bulunan Alâeddin Camii hatibine tahsis etmiştir.121 el-Hâc Mahmud Efendi 1325/1908 yılında kurduğu ikinci vakıfta Mustafa Bey Camii yanında olan arsa üzerine yaptırdığı dükkanı vakfetmiş ve gelirlerini de Mustafa Bey Camii’nde hatiplik ve müezzinlik görevini ifa edenlere vermiştir.122 Vâkıflar, kendileri cami yaptırıp bütün giderlerini finanse ettikleri gibi, bizzat kendileri cami yaptırmayıp, hayırseverler tarafından inşa ettirilen camilere vakıflarından ödenek ayırdıklarını gösteren pek çok vakıf örneği bulunmaktadır.
Köprülü’de inşa edilen vakıf ve diğer yapılardan yalnız Fazıl Ahmet Paşa Camii günümüze ulaşabilmiştir. Bu cami aynı zamanda halk arasında Kara Camii olarak da bilinmektedir. Cami, Makedonlar tarafından ateşe verildiğinden dolayı duvarları hasar görüp yanmıştır. Bu yüzden Köprülü halkı, duvarları yangın nedeniyle siyah olan camiye Kara Camii demeye başlamış ve bu isimle ünlü olmuştur. Cami çeşitli restorasyonlarla eski haline kavuşturulmaya çalışılmıştır. Osmanlı dönemi boyunca pek çok eserin topluma kazandırıldığı şehirde, Köprülü’deki vakıf eserleri ve diğer kurumlar Makedon halkı tarafından peyderpey yıkılmış ve böylelikle bu tarihi yapılar günümüze intikal ettirilmemiştir.
119 VGMA, Defter 988, Sayfa 210, Sıra 121.
120 VGMA, Defter 990, Sayfa 92, Sıra 78; VGMA, Defter 990, Sayfa 91, Sıra 77; VGMA, Defter 988, Sayfa 210, Sıra 121, Burada tarikatların sadece isimlerine değinilerek yetinilmiştir. Geniş bilgi için tekkeler bölümüne bakınız
121 VGMA, Defter 990, Sayfa 1, Sıra 1.
122 VGMA, Defter 599, Sayfa 221, Sıra 184.
42
Tablo 4. Köprülü Kazasında Kurulan Vakıfların Listesi
Def-Say-Sıra Vâkıfın ismi Yer-Yıl Menkul ve Gayrimenkuller
746-323-133
Müderris Hacı Mehmed
Efendi b. Abdüllfettah Köprülü 1247/1832 1 medrese, 1 bakkal dükkânı, 1 han, 2 değirmen ve 2 meyve bahçesi
988-210-121 Derviş Mehmed b. Tahir Usta Köprülü 1294/ 1877 Han’ın12 hissesi
989-243-153
Kethüda Sâlih b. Yaşar, Musli b. Âdem, Said b. Bayram, Ali b. İdris, Süleyman b. Fettah ve Zeynel Usta b. Hasan
Köprülü Menlik köyü
1302/1885 4.000 kuruş 20 para
990-49-40
Hacı Süleyman Ağa b. Kara
Veli Mustafa Ağa Köprülü 1312/1895 4 dükkân, 1 medrese ve 1dönüm bağı
591-271-207 Ali Bey Köprülü 1313/1896 4 oda, 4 dükkân, 1 belediye dairesi, 11 kasap sergisi, 1 bakkal dükkânı, 1medrese ve 1 ev 990-1-1 el-Hâc Mahmud b. Yusuf Köprülü 1318/1901 1 dönüm bağ
597-81-47
Hüseyin Beyzade b. Tevfik
Bey Köprülü 1323/1905 9 odalı ev
990-92-78
Derbent Şeyhi İsmail b. Şeyh
Süleyman Köprülü 1324/1906 1 fırın
990-91-77 Şaban Ağa b. Kadri Ağa Köprülü 1324/1906 1 ev
599-238-184
Hâfız Mahmud Efendi b.
Yusuf Efendi
Köprülü 1325/1908
1 dükkân
597-100-72
Emin Ağa b. Hacı Mürteza
Ağa Köprülü 1325/1907
1 değirmen
598-42-30
Ali Ağa b. Mustafa Ağa Köprülü Gartanca?
köyü 1325/1907 1.250 kuruş
603-297-468
Şabanoğluları Molla Veli ve
Molla Ömer Köprülü Vranokça
köyü 1327/1909 2 dönüm bağ