77
Bu köyde 1314/1892 tarihinde el-Hâc Ali Efendi b Abdullah Efendi vefat etmeden önce büyük oğlu Mustafa’dan belirlediği şartlar doğrultusunda vasiyet yoluyla bir vakıf kurmasını istemiştir. Mustafa Efendi, babasının vasiyeti doğrultusunda 1314/1892 tarihinde vakfı tesis etmiştir. Bir taşlı değirmenin iki hissesini ve bir Kovaç257 dükkânını vakfetmiştir. Bu yapıların kira gelirleri vâkıfın babası Abdullah Efendi tarafından hangi yılda inşa edildiği belirtilmeyen camiinin aydınlatma ve imam maaşı bu gelirlerden finanse edilmiştir. Ayrıca köyü iki ayıran Zırnovça deresi üzerinde olan köprünün bakım ve onarımlarının da vakıf gelirlerinden karşılanması istenmiştir.258
Tablo 11. Koçana Kazasında Kurulan Vakıfların Listesi
Def-
Say-Sıra Vâkıfın ismi Yer-Yıl Menkul ve Gayrimenkuller
989- 169-127
Üsküp Nazırı Madem Emini Kapıcıbaşı Hasan Bey b. Ali Bey
Koçana 1305/1888 5 dükkân ve 26 poyata dükkân ve medrese, 1fırın, hancı kapısı dükkânı ve 1 eski hancı
989-187-83
Mustafa Ağa b. el-Hâc-Ali b.
el-Hâc Abdullah
Koçana Zırnovça
Köyü 1314/1892 1 değirmen ve 1 kovaç dükkânı
78
Radoviş, Ustrumca nahiyesine bağlı olduğu 1512 yılında, 22 hane Müslüman ve 177 hane gayrimüslim havidir. Bu zikredilen Hristiyan ailelerden 24’ü bekâr ve 19’u duldur. 1574 yılı tahririnde Hristiyanlar 196 ve Müslümanlar 28 hanedir.262 Nahiye konumunda olan Radoviş 220 hâne civarındadır. Bu zikredilen tarihten takriben yüzyıl sonra kasabayı ziyaret eden Evliya Çelebi, eserinde Radoviş’in 400 haneye ulaştığını kaydetmiştir.263 Kasaba, Osmanlı Devleti egemenliğine ilhak edilmesinden itibaren idarî, siyasî ve iktisadî açıdan Müslümanların kontrolünde olmuştur. Kentin inkişâfında vâkıflar ve hayırseverler önemli rol oynamıştır.
Evliya Çelebi Balkan seyahatinde Radoviş’e uğramış ve kenti şöyle tavsif etmiştir: Kasaba, Plaçkovica deresinin iki yakasında kurulmuş, 150 akçe payesiyle, yaklaşık 400 ev ve 5 mahalleden oluşmaktadır. Evler tek katlı ve çoğu bahçelidir. Cami ve mescitlerin toplamı beştir. Radoviş şehri 1 mektebi, 1 keşif hamamcığı, 3 küçük hanı, 2 kahvehaneyi, 1 tekkeyi ve 150 kadar dükkânı ihtiva etmiştir. Kasabaya bağlı 60 civarında köyün olduğu ve köylerde Bulgar taifesine mensup kimselerin yaşadığını belirtmiştir.264 Sonraki yıllarda kazanın gelişme gösterdiğini çeşitli kaynaklardan takip etmek mümkündür.
Osmanlı Devleti’nin 1831 yılı nüfus sayımına göre Radoviş’te, 3.054 Müslüman ve 4.907 gayrimüslim olmak üzere toplamda 8.411 kişinin ikamet ettiği kaydedilmiştir.265 1875 yılı Manastır Vilayeti Salnamesi’ne göre Radoviş’te 684 hâne bulunduğu ve 7.500 civarında bir nüfusa sahip olduğu bilgisine yer verilmiştir. 1876 yılı Salnamesi’nde ise Radoviş’te 6 cami, 2 tekke, 1 medrese, 1 Hristiyan mektebi, 1 kilise ve 3 Müslüman rüştiye mektebinin mevcut olduğu belirtilmiştir. Ticari işletmeler ise 333 dükkân, 6 han ve 1 hamamdan ibarettir.266 1881, 82 ve 1893 yılı Osmanlı Genel Sayımında Radoviş’te Müslüman erkekler 5.821 kadınlar 4.698, Bulgar erkekler 3.823 kadınlar 3.541, Protestan erkekler 54 kadınlar 43 toplam nüfus 17.980 olarak verilmiştir.267
262 Stoyanovski-Gjorgiev, a.g.e., , s. 184
263 Evliya Çelebi, Seyahatnamesi, C. VIII, s. 333.
264 Evliya Çelebi, Seyahatnamesi, C. VIII, s. 333.
265 Karpat, a.g.e., s. 226.
266 H.1292/1875 MVS, s. 100-104; Ünlü, s. 83; H.1293/1876, MVS, s. 84-92; Ünlü, s. 83.
267 Karpat, a.g.e., s. 296-297.
79
1896 yılı Kosova Vilayeti Salnamesi’nde ise Radoviş kazasının 700-800 hâne dolaylarında olduğu, ayrıca kazaya bağlı 59 köyün mevcut olduğu zikredilmiştir.
Kazada 6 cami ve mescid, 1 medrese, 1 rüştiye, 3 sıbyan mektebi, 15 han, 150 kadar dükkân, 1 hamam, 1 kütüphane, 1 çağlar saat, 1 kilise, çarşı içinde bir şadırvan bulunmaktadır.268 Şehrideki çağlar saatin bânisi Yanyalı İbrahim Bey’dir. Kazada mevcut olan tek kütüphane, vâkıf Darbhâne-i Âmire Başkâtibi Ali Efendi tarafından inşa ettirlmiştir.269 Kâmûsu’l-‘lâm’da ise Salnamede yer alan bilgiler tekrarlanmıştır.
1292/1875 yılı Salnamesi’nde Radoviş’te 648 hane bulunduğu bilgisine yer verilmiştir. Bu hanelerde 4.341’i Müslüman, 3.091’i Hristiyan olmak üzere toplam 7.432 kişi yaşamıştır.270 1890 yılında 2.030’u Slav, 2.600’ü Müslüman ve 200’ü Kıptî olmak üzere Radoviş’in toplam nüfusun 6.220 olduğu kaydedilmiştir.271 Öte yandan 1900/1317 yılında Radoviş’in nüfusu 6.000 civarındadır. Üç farklı kaynakta yer alan bilgilerin, birbirlerine yakın tarihlerde yazılmış olmaları dikkate alındığında, kendi aralarında tutarlılık gösterdikleri görülmüştür.272
Salnamede yer alan bilgilerde Radoviş kazasında beş-altı caminin varlığından söz edilmiştir. Ancak eserlerim kimler tarafından yaptırıldığı ile ilgili her hangi bir malumat verilmemiştir. Camiler hakkında şahsiyet kayıtlarında bazı bilgiler mevcuttur.
Her ne kadar bu yapıların hangi yıllarda inşa edildiği konusunda yeterli verilere sahip olunmasa da, camilerin bulunduğu mahalleler ve kimler tarafından inşa ettirlidiği bilgisine şahsiyet kayıtları vasıtasıyla ulaşılmıştır.
Radoviş kazasında bulunan camiler hakkındaki ilk şahsiyet kaydında 1265/1849 yılında Hüdaverdi Mahallesi’ndeki cami şerif vakfında, Tayyib b. Hüseyin’in hatip olarak görev yaptığı bilgisi yer almaktadır.273 1278/1861 yılına ait başka bir şahsiyet kaydında, Radoviş’te Kavaklı Mahallesi’nde Arap nâm(lakabıyla bilinen) İbrahim Ağa Camii’ne hatip olarak Hüseyin b. Ali tayin edilmiştir.274 1294 /1877 yılına ait vesikada ise Radoviş’in Orta Mahallesi’nde daha önce âyan valisi olan Abdullah Paşa, cami ve
268 1314/1896 Salname-i Vilayet-i Kosova, Ağanoğlu, s. 149.
269 1314/1896 Salname-i Vilayet-i Kosova, Ağanoğlu. s. 149.
270 Ünlü, a.g.t., s. 120.
271 Hamzaoğlu, Balkan Türklüğü, C. I., s. 67.
272 Митко Панов, Радовиш И Радовишко Радовиш, (Radoviş ve Radoviş Bölgesi),Собраие На Општината Радовиш Општински Одбор На Здружението На Бопците Од Ноб, 1894, s. 57.
273 Defter 171, Sayfa 86, Sıra 657.
274 Defter 171, Sayfa 226, Sıra 1282.
80
mektep inşa ettirmiştir. Camiye hatip olarak Hâfız Raşid Efendi b. Hâfız İbrahim atanmış ve kendisine günlük 12 akçe ücret verilmiştir.275 Orovitsalı Abdullah Paşa olarak bilinen bu şahıs,276 cami ve mektep ihtiyaçlarını kurduğu para vakfı gelirinden tedarik etmiştir. Ancak şahsiyet kaydında vakıf parasının miktarı belirtilmemiştir.
Radoviş’in Hamam Mahallesi’nde yer alan Ahmed Ağa Camii ile ilgili bilgiler, oğlu Ebu Bekir tarafından tesis edilen vakfiye vasıtasıyla öğrenilmiştir. Ebu Bekir Efendi, hayırseverlik ve vakıf ihdas etme konusunda babası Ahmed Efendi’nin izinden gitmiştir. Ahmed Efendi’nin Hamam Mahallesi’nde yaptırdığı cami günümüze ulaşamayan eserlerdendir. Bu yapıdan günümüze kadar ulaşabilen harabe halindeki minare, Radoviş’in merkezinde restore edilmeyi bekleyen birkaç eserden biridir.
Kosova Salnamesi’nde, Radoviş kazasında bir mektebin bulunduğu ifade edilmiştir. Ancak mektebin bânisinin kim olduğu hakkında herhangi bir malumat verilmemiştir. Kazada tek mektep ismi geçmesi sebebiyle, bu yapının eski âyan valisi Abdullah Paşa tarafından inşa ettirilen mektep olması kuvvetli bir ihtimaldir.
1321 yılı Salnamesi’nde Radoviş’te 2 medresenin aktif olduğu kaydedilmiştir.
Salnamede bu medreselerin bânileri, müderrisleri ve öğrenci sayıları teferruatlı olarak izah edilmiştir. Bu medreselerden biri kazanın Cami-i Kebir Mahallesi’nde olup müderrisi Ali Efendi ve talebe sayısı 19 olarak belirtilmiştir.277 Diğeri ise Cami-i Cedid Mahallesi’nde olup Ali Hıfzı Paşa tarafından yaptırılmıştır. Ali Hıfzı Paşa medresesinde, Tayyib Efendi isminde bir şahsın müderrislik yaptığı dile getirilmiş, ancak öğrenci adedi hakkında bilgi verilmemiştir.278
Osmanlı hâkimiyeti süresince Makedonya bölgesinin her vilayet ve kazasında vâkıfların ve hayırhahların yaptırdığı eserlerle karşılaşmak mümkündür. Küçük bir Osmanlı kazası olan Radoviş’ten günümüze iki vakfın vakfiyesi intikal etmiştir. Ancak mezkûr kasabayla ilgili şahsiyet kayıtlarına ve diğer arşiv belgelerine bakıldığında vakıf sayısının Radoviş kazasında ikiden daha fazla olduğu söylenebilir. Buna ek olarak vakıf tesis etmeden de halk tarafından muhtelif yardımların tahakkuk ettirildiği tutulan kayıtlardan öğrenilmiştir.
275 Defter 171, Sayfa 250, Sıra 1969.
276 1314/1896 Salname-i Vilayet-i Kosova, Ağanoğlu, s. 149.
277 Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye 1321, s. 635.
278 Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye 1321, s. 635.
81
Abdülkerim Efendi 1008/1600 yılında İştip’te tesis ettiği vakfına gelir getirmesi maksadıyla Radoviş’te bir hamam inşa etmiştir. Hamamın işletmesinden elde edilen gelirler, vakıf ihtiyaçlarına sarf edilmiştir.279 Radoviş şehrinde, vakfiyesine ulaşılan en eski tarihli belge olması hasebiyle de Abdülkerim Efendi vakfı oldukça mühimdir.
Evliya Çelebi’nin eserinde, Radoviş’te olduğunu zikrettiği hamam, muhtemelen Abdülkerim Efendi tarafından yaptırılan bu yapıdır.
Üsküp’te 1287/1870 yılında yapımına karar verilen sanat okulunun inşaat giderleri için maddi desteğe ihtiyaç duyulmuştur. Radoviş’in varlıklı aileleri bu duruma duyarsız kalmamış aralarında topladıkları maddi desteği Üsküp’e irsal ettirmişlerdir. Bir okulun faaliyete geçmesi için farklı şehirlerde ikamet edenler katkıda bulunmuşlardır.
Hayırseverlerin desteğinin sağlanması yolu ile topluma yeni bir eser kazandırılmıştır.280 Nureddin Dergâhı şeyhi Ali Efendi, sahip olduğu tarlasını vakfetmiştir. Vâkıf, tarlanın hâsılatını dergâhın fakirlerine yemek masraflarının karşılanması için tahsis etmiştir. Ancak onun vefatından sonra torunlarından Sağir Mehmed Zahdi, bu tarlayı 1275/1858 yılında zapt etmiştir. Bu durumu dergâh sakinleri mahkemeye intikal ettirmiştir. Kâdı, Mehmed Zahdi’nin dedesi tarafından vakfedilen tarlayı geri almasına yönelik teşebbüsünü reddetmiş ve tarlanın istifadesi Nureddin Dergâhı fukarasına bırakılmıştır.281 Her ne kadar vakfiye günümüze intikal etmese de bu arşiv belgesinden bunun bir vakıf olduğu öğrenilmiştir.282
Radoviş şehrinde vakfiyesine ulaşılan ilk vakıf 1215/1801 yılında Halvetî Tarikatı şeyhi Ebu Bekir Efendi b. Ahmed tarafından kurulmuştur. Ebu Bekir Efendi, Radoviş’te bahçesi üzerine kendisinin inşa ettirdiği Halvetî zâviyesini ve etrafında yer alan ağaçları vakfetmiştir. Ağaçlardan hâsıl olan meyvelerin geliriyle tekke tamir olunmuş ve artan meyvelerden zâviyeye gelen misafirlere ikram edilmiştir. Ebu Bekir Efendi vefat edene kadar tekkenin şeyhlik ve mütevellilik görevlerini kendisi deruhte etmiş, vefatından sonra ise Prizren’de faaliyet gösteren Halvetî Şeyhi Sinan Efendi’nin atayacağı kimse hem zâviyenin şeyhi hem de vakfın mütevellisi olmuştur. Bu Halvetî
279 VGMA, Defter 629, Sayfa 612-615, Sıra 434.
280 Dragi Gorgiev, Adnan Şerif, Osmanlı Yönetimindeki Makedonya, İstanbul: Düzey Matbaacılık, 2005.
s. 274.
281 BOA, A MKT. DV. Dosya 129, Gömlek 58. Ancak vakfiyenin aslı günümüze ulaşmamış ve tekkenin hangi mensup olduğu ile ilgili bilgi verilmemiştir.
282 BOA, A. MKT. DV Dosya 129, Gömlek 58.
82
zâviyesi Radoviş’te ayakta kalan nadir Osmanlı eserlerinden biridir.283 Yıkılmaya yüz tutmuş bu Osmanlı eseri restore edilmeyi beklemektedir.
Tablo 12. Radoviş Kazasında Kurulan Vakıfların Listesi
Def-Say-Sıra Vâkıfın ismi Kaza ve Köy isimleri Menkul ve Gayrimenkuller
8 Şeyh Ebu Bekir b.
Ahmed Efendi Radoviş 1215/1801 1 bahçe ve 1 tekke
8- Seyyid Hâfız İbrahim
Efendi Radoviş 1271/1855 15 kitap, 1 ev ve 500 kuruş