29
604-59-82
Sabiha Hanım bt. Malik
Paşa Manastır 1319/1901 3 mağaza 1 arsa ve 600 adet
altın ve konak 168-88 Emine Hanım bt. Mustafa Manastır 1320/1902 1 ev
990-7-6 Sabiha Hanım bt. Malik
Paşa Manastır 1321/1903 1 değirmen
169-94 Meryem Hanım bt.
Abdullah Manastır 1322/1905 1 ev ve 1 aşçı dükkânı
173-26 Hanife Hanım bt. Selim Manastır 1324/ 1906 1 mağaza 173-37 Hacı Halid Efendi b.
Rüstem Manastır 1324/ 1906 1 ev ve 4 dükkân
990-37-20
Münire Hanım bt.
Mustafa Efendi Manastır 1324/ 1906 1 konak 177-67 Eşrefe Hanım bt. Ahmed Manastır 1328/ 1910 1 ev 177-69 Pembe Hanım bt.
Mersiye? Manastır 1328/ 1910 1 ev
179-57 Bahtiyar Bey b. Mehmed
Bey Manastır 1329/1911 1 ev
179-56 Mustafa Ağa b. Mustafa Manastır 1329/1911 1 ev
30
Hristiyan ve 132 Müslüman haneyi havidir. 1583 yılı verilerinde Müslümanların sayısında ciddi bir artış olduğu gözlemlenmiştir.77 Sonraki asırlarda yapılan çalışmalar vasıtasıyla şehrin nüfusunu takip etmek mümkündür. François Pouqueville 1807 yılında Debre-i Bâlâ’da 900 hanenin ikamet ettiğini belirtilmiştir. 1900 senesinde Kınçov araştırmasında, kazada, 10.500 Müslüman Arnavut, 4.500 Hristiyan Bulgar ve 500 Müslüman Çingene ikamet ettiğini ifade etmiştir.78 Sami’de eserinde burada 20.000 nüfusun yaşadığını zikretmiştir.79 Debre’nin Osmanlı dönemi boyunca nüfusunun her geçen asırda arttığını yapılan çalışmalar vasıtasıyla öğrenmekteyiz.80
Debre Osmanlı hâkimiyetine girmesi akabinde Müslümanlar bölgeye tedrîcî yerleştirilmiştir. Müslümanlar yerleştikleri yerlerde, gerek ibadet gerekse diğer kültürel faaliyetlerini devam ettirebilmeleri için cami, eğitim ve sosyal müesseseler inşa etmişlerdir. Debre’de ilk yapının Fatih Sultan Mehmet tarafından kendi ismi ile anılan bir cami ve hamam olduğu rivayet edilmiştir. Sonraki senelerde vakıflar aracılığıya kazada pek çok, cami, mescid, sıbyan mektebi, medrese, han, hamam inşa edilmiştir.
Mezkûr kazadaki yapılarla ilgili en geniş malumat, Şemseddin Sami ve Ayverdi eserlerinde verilmiştir. Sami’ye göre Debre’nin 20.000 nüfusun yanı sıra, bölgede 9 cami, 5 tekke, 10 medrese, 1 rüştiye, 11 iptidaiye, sıbyan mektebi, 9 han ve hamam ve 420 dükkân mevcuttur.81 Ancak bu eserlerin kimler tarafından hangi yıllarda inşa ettirildiği ve nasıl finanse edildiği hususunda bilgi vermemiştir.
Ayverdi araştırmasında, Debre’deki yapılar ile ilgili bazı bilgiler vermiş ancak bu eserlerin önemli bir kısmının isimlerini belirtmesine rağmen hangi yıllarda inşa ettirildiği hususunda geniş bilgiye ulaşamadığını ifade etmiştir. Debre’deki dini ve sosyal yapılar şunlardır: 13 cami ve mescid, 10 medrese, 12 mektep, 5 tekke, 9 hamam ve 2 türbeyi havidir.82 Umumiyetle bu tür eserler Osmanlı toplumunda vakıflar
77 Aleksandar Stoyanovski- Dragi Gorgiev, Населби и Население Во Македонија XV И XVI. Bek, Bek, Инсtиtyt За Национална Исорија Државен Архив На Репулика Македонја s. 188. bu eserde 1467 yılında Debre’nin ismi “PAXOBNİK” olarak kaydedilmiştir. Daha sonraki süreçte Debre olarak isimlendirilmiştir. Debre’nin nüfus olarak gelişme göstermesi ile birlikte Debre-i Bâlâ ve Debre-i Zîr olarak ikiye ayrılmıştır.
78 Kiel, “Debre”, s. 313-315.
79 Şemseddin Sami, Kâmûsü’l-‘lâm, C. III, s. 2117.
80 Kiel, Debre, s. 313-315.
81 Şemseddin Sami, Kâmûsü’l-‘lâm, C. III, s. 2117; Ayverdi, a.g.e, s. 29-32.
82 Ayverdi, a.g.e., s. 30-32-399.
31
tarafından inşa ettirilip uzun yıllar, ayakta kalmaları ve ek desteklere ihtiyaç duymamaları için gelir getirici menkul ve gayrimenkuller vakfedilmiştir.
Çalışmamız kapsamında XIX. asırda Debre-i Bâlâ kazası merkezinde ve köylerinde 16 vakıf kurulduğu tespit edilmiştir. Vakıfların 15 köyde ihdas edilirken, sadece biri merkezde tesis edilmiştir. Vakıflardan biri de Debre kazasına bağlı Rakalar’da bulunmaktadır.83 Rakalar zaman zaman nahiye zaman zaman kaza olmuştur.
Burada bir vakıf olması hasebiyle Debre vakıfları arasında değerlendirmeyi uygun gördük. Mezkûr kazadaki vakıfların tamamı erkekler tarafından tesis edilmiş, bu dönemde kadınların burada vakıf ihdas etmediği görülmüştür. 16 vakfın 10 tanesi nakit para, 5 tanesi gayrimenkul, 1 vâkıfta ise hem menkul hem de gayrimenkul vakfetmiştir.
Kazada toplamda 21.900 kuruş nakit para vakfedilmiştir. Bu paraların işletmesinden elde edilen yıllık kâr payı 3.285 kuruştur. Gelirlerinin tamamı camilerin aydınlatma, tamir ve cami görevlilerinin maaşlarına finanse edilmiştir. Bağ, bahçe, ev ve dükkânlarında gelirleri aynı hizmetler için tahsis edilmiştir. Debre-i Bâlâ bölgesinde kurulan 16 vakfın tamamının hizmet alanları camilerin, aydınlatma, bakım ve personel maaşları karşılanması için tahsis edilmiştir. Eğitim-öğretim, sosyal yardımlaşma alanlarına yönelik vakıf kurulmadığı görülmüştür. Debre merkezinde ihdas edilen tek vakfı örnek olarak verebiliriz. Diğer vakıflar gerek şartlar gerekse hizmet yönleriyle bu vakfa benzerlik arz etmesi hasebiyle, bütün vakıfları tek tek ele almak yerine bir örnek vermekle yetinilecektir.
Debre merkezde tek vakıf 1272/1856 tarihinde Recep Ağa tarafından kurulmuştur. Recep Ağa b. Sadık Ağa Hünkâr Mahallesi’nde ikamet ettiğini vakfiyede belirtmiştir. Vâkıf, Şaban Baba zaviyesi içinde yeniden bir cami yaptırmıştır. Ancak bu zaviyenin hangi tarikatın hizmetinde olduğu açıklanmamıştır. Vâkıf, yaptırdığı caminin ihtiyaçlarının karşılanması için sahip olduğu 1.500 kuruş nakit parasını vakfetmiştir.
Para yıllık %15 kâr payı ile taliplerine kullanılmak üzere verilmiştir. Elde edilen senelik gelirden 90 kuruş cami imamına, 30 kuruş müezzine ve 105 kuruş da camide
83 Rahman Ademi, “II. Abdülhamid Döneminde Makedonya’daki Telgrafhatları İnşatı”: Debre-Reklar Hattı, Sultan II. Abdülahmit Sempozyumu, Sosyo- Ekonomik Hayat Eğitim Bildiriler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Selanik 2014, Dizi VIII, S. 7 C. 2, s. 118-123; Рахман Адеми, “Изградба На Телеграфски Линии Во Македонија Во Времето на Абдулхмид Втори Линијата Дебар-Рекалар (Жировхица)”, Гласник Институт На Нациохална Историја, Скопје 2016, s. 137-147.
32
kullanılmak üzere mum ve zeytinyağı satın alınmasına tahsis etmiştir.84 Vâkıf yaptırdığı caminin bütün ihtiyaçlarını ihdas ettiği nakit para vakfı gelirleriyle karşılamıştır.
Tablo 2. Debre-i Bâla Sancağında Kurulan Vakıflarlın Listesi
Def-Say-Sıra Vâkıfın ismi Yer-yıl Menkul ve Gayrimenkuller
582-373-280
Recep Ağa b. Mehmed
Sadık Ağa Debre 1272/1856 1.500 kuruş
989-120-84
Ebubekir Efendi b Sâlih
Sipahi Debre Elçeizir 1309/1892 2.000 kuruş
989-78-60 Destan b. Hasan Debre Novak köyü 1309/1891 3.000 kuruş
990-47-38 Murat Ağa b Yusuf Debre Kocacık köyü 1313/1896 3.000 kuruş ve 1 dükkân
605-137-1896
Hayreddin b.
Abdurrahman Debre İstoşay köyü 1313/1896 500 kuruş
989-166-126 Abdurrahman b. Hüseyin Debre Kenünce? köyü
1314/1897 800 kuruş
991-44-55 Ramazan b. Osman Beşe Debre-i Bâla İspase köyü
1316/1899 1.000 kuruş
991-51-67
Fazlı b. Hüseyin Köyün
Ortak Parası Debre-i Bâla Mazice köyü
1317/1899 1.500 kuruş
991-18-20 Abdullah b. Ali Fayda Debre-i Bâla Konyarı
köyü1319/1901 1.000 kuruş
991-16-16
İsmail b. Talip Köyün
Ortak Parası Debre Balata Bâla Köyü
1322/1904 1.000 kuruş
990-44-35 Yusuf b. Timur Debre Trebişte köyü1324/1907 İki katlı 1 bakkal dükkânı
600-262-328 Zeynel b. Behram Debre Selvokin köyü
1329/1911 1 ev
604-145-196 Hatip Ağa b. İbrahim Debre Rakalar Velobordo köyü 1329/1911
6.600 kuruş ve 1 dönüm bağı
604-145-197 Abdal b. Basri Debre Rabtina ? köyü
1330/1912 1 dükkân diğer
604-140-202
Muhtar Selim b.
Abdullah Debre Ostren köyü 1330/1912 1 ev
604-147-200 Arslan b. Abbas Debre Fercişte köyü 1330/1912 2 bahçe