82
zâviyesi Radoviş’te ayakta kalan nadir Osmanlı eserlerinden biridir.283 Yıkılmaya yüz tutmuş bu Osmanlı eseri restore edilmeyi beklemektedir.
Tablo 12. Radoviş Kazasında Kurulan Vakıfların Listesi
Def-Say-Sıra Vâkıfın ismi Kaza ve Köy isimleri Menkul ve Gayrimenkuller
8 Şeyh Ebu Bekir b.
Ahmed Efendi Radoviş 1215/1801 1 bahçe ve 1 tekke
8- Seyyid Hâfız İbrahim
Efendi Radoviş 1271/1855 15 kitap, 1 ev ve 500 kuruş
83
1890 tarihinde Kıncov ve Gersin çalışmalarında Gostivar’ın nüfusu 3.735 olarak kaydedilmiştir. Bunların 3.100’ü Türk, 310’u Slav, 100’ü Arnavut, 200’ü Kıpti ve 25’i Ulah’tır.289
Küçük bir köyden kasabaya evrilmeye başlayan Gostivar’da en eski tarihli Osmanlı eseri, Kaçanikli Mehmed Paşa tarafından 1054/1644 tarihinde yaptırılan ve kendi ismiyle bilinen camidir. Bu yapı, inşasından 40 yıl sonra Yatnice Hacı Sâlih Efendi tarafından yenilenmiştir. Kezâ mezkûr mahalde yer alan bir diğer önemli yapı ise Kara Mustafa Paşazâde Ebu Bekir Paşa tarafından inşa ettirilen camidir. Saat Kulesi ve Mustafa Paşa Cami ve Medresesi de tarihi eserlerdendir.290
1874 yılında bu kasabada 2 kütüphane, 5 cami, 2 tekke, 7 han, 1 hamam, 1 saat kulesi, 80 dükkân, 15 meyhane, 2 mektebi iptidaiye, 1 rüştiye, 2 medrese ve 2 Hristiyan iptidaiyesi, olduğu kaydedilmiştir.291 Öte yandan 1314/1896 Kosova Vilâyeti Salnamesi’nde Gostivar’da 335 hane, 2 medrese, 2 kütüphane, 2 tekke, 3 cami,1 mescid, 1 rüştiye ve 2 sıbyan mektebi kayıtlı olduğu görülmektedir. Yine kasabada ticari yapı olarak 7 han, 1 hamam ve 90 dükkânın faaliyet gösterdiği zikredilmiştir.292 Makedonya han ve kervansarayları ile ilgili yapılan bir çalışmada Gostivar’da Kaçanikli Mehmed Paşa tarafından inşa edilmiş bir kervansaray olduğu belirtilmiş ancak hanlarla ilgili herhangi bir bilgi verilmemiştir.293 Araştırma kapsamında Gostivar’da 1805 yılında vakıf ihdas eden Şeyh Nuh Efendi, sahip olduğu hanı vakfetmiştir. Bu bağlamda şehirde bir hanın aktif olduğunu söylenebilir. Ayrıca mezkûr kazada zikredilen 2 tekkeden birinin şeyhi Nuh Efendi tarafından bir Halvetî Tekkesi olarak vakfedildiği bilgisine vakfiyeden ulaşılmıştır.294 Diğer tekkenin hangi tarikatın hizmetinde olduğu hususunda kaynaklarda herhangi bir açıklama yapılmamıştır. Salnamede belirtilen iki medreseden biri 1861 yılında Mustafa Efendi tarafından inşa ettirilmiştir. Mustafa
289 Hamzaoğlu, Balkan Türklüğü, C. I, s. 66.
290 Ayverdi, a.g.e., s. 37.
291 Hamzaoğlu, Balkan Türklüğü, C. I, s. 65.
292 Salnâme-i Vilâyeti Kosova 1314, Ağanoğlu, s. 279.
293 Bülbül, “Osmanlı Döneminde Makedonya’da Han ve Kervansaraylar ve Üsküp’teki Kurşunlu Han yapısı”, s. 70.
294 VGMA, Defter 629, Sayfa 541, Sıra 386; VGMA, Defter 629, Sayfa 541, Sıra 386.
84
Eefendi Gostivar’da sözü edilen tarihte cami ve medrese yaptırmıştır.295 Bu yapıların giderlerini finanse etmek için gayrimenkullerini de vakfetmiştir.
Bu küçük yerleşim yeri zamanla gelişmiş ve nahiye statüsünden 1903 yılında kaza konumuna yükselmiştir. Gerek kazada gerekse buraya bağlı köylerdeki din ve diğer hizmetler vakıflar tarafından yürütülmüştür. XIX. asırda Gostivar’da 13 vakıf tesis edilmiştir. Vakıf kurucularının tamamı erkeklerden oluşmaktadır. Araştırma kapsamında kadınların kazada vakıf kurmadığı görülmüştür. Bu 13 vakfın 3’ü mezkûr kaza merkezinde ihdas edilirken 10 vakıf ise kazaya bağlı köylerde kurulmuştur. 13 vakfın 11’i nakit para vakıflarından meydana gelirken yalnız Şeyh Nuh Efendi tarafından kurulan iki vakfın gayrimenkullerden oluştuğu görülmüştür. Nakit para vakfı ihdâs eden 11 hayırsever toplamda 48.200 kuruş nakit para vakfetmiştir. Bu para vakıflarının işletilmesinden elde edilen yıllık kâr payı 6.830 kuruştur. Bu kârın tamamı camilerin tamir, aydınlatma ve cami görevlilerinin maaşlarına tahsis edilmiştir.
Gostivar’da tesis edilen para vakıflarının nihâî amacının din hizmetlerinin devamını sağlamak olduğu söylenebilir.
Gostivar kazasına bağlı İzdunya köyünde iki para vakfı tesis edilmiştir. Bu vakıflar vakfiyelerdeki bilgiler doğrultusunda ele alınacaktır. Kazım Ağa b. Kamber 1325/1905 yılında İzdunya köyünde bir vakıf kurmuştur. Buraya 4.000 kuruş nakit parasını vakfetmiştir. Bu nakit menkuller yıllık %15 kâr ile işletmeye verilmiştir.
Paranın geliri ile köylü tarafından yeniden yapılan cami de kandil gecelerinde kullanılmak üzere 10 vukıye mum satın alınmasını istemiştir. 6 vukıye revgan-ı zeyt satın alınıp mübarek gecelerde adet üzere minarelerde kullanılmıştır.
Sözü edilen camide imam ve hatip olanlar yatsı namazı akabinde Âmenerresûlü ve cuma sabah namazından sonra Yâsin-i Şerif okunup vâkıfın ruhuna hediye edilmesi hatiplerden istenmiştir. Bu hizmeti karşılığında senelik 600 kuruş ücret ödenmiştir.296 İkinci vakıf 1327/1909 yılında mezkûr köyde İlyas ve Kazım isimlerinde iki kişi tarafından ortak olarak tesis edilmiştir. İki vâkıf 4.000’er kuruştan toplam 8.000 kuruş vakfetmişlerdir. Paranın işletilmesinden elde edilen kârdan, köy halkı tarafından
295 BOA, İ. MMS, 20/890, Rahman Ademi, Bir Nahiyenin Kazaya Dönüşümü: Gostivar, Turkish Studies Historical Analysis, 2019, C. 14, S. 1, s. 1-16.
296 VGMA, Defter 990, Sayfa 25, Sıra 28.
85
yeniden yaptırılan camide imam ve hatip olanlara aylık 50’er kuruş ücret tahsis edilmiştir.297 Muhtemelen farklı yıllarda tesis edilen vakıfların maddi olarak desteklenen cami aynı yapıdır. Genelde köylerde bir cami olduğunu varsaydığımızda bu köyde bir caminin ihtiyaçlarının iki vakıf tarafından desteklendiğini söyleyebiliriz.
Gostivar kaza ve köylerinde cami hizmetlerine yönelik kurulan diğer vakıflar da örnek verilen vakıflara şart ve işleyiş yönüyle benzerlik arz etmelerinden dolayı ayrı ayrı başlıklar altında değerlendirilmemiştir. Kaza merkezinde iki vakıf tesis eden Şeyh Nuh Efendi vakfı da tekkeler kısmında teferruatlı olarak anlatıldığı için burada ayrıca işlenmemiştir.
Gostivar il merkezinde ve köylerinde, Osmanlı döneminde vakıflar ve hayırseverler tarafından inşa edilen sosyal ve dini yapılardan bazıları günümüze çeşitli restorsyonlardan geçerek intikal etmiştir. Diğer Osmanlı eserleri peyderpey ortadan kaldırılmıştır. Hâlihazırda Gostivar il merkezinde 5 cami aktif olarak faaliyetlerine devam etmektedir. Aşağıdaki tabloda vâkıflar, mülkleri ve yılları ile ilgili detaylı bilgi verilmiştir.
Tablo 13. Gostivar Kazasında Kurulan Vakıfların Listesi
Def-Say-Sıra Vâkıfın ismi Yer-yıl Menkul ve Gayrimenkuller
629-541-386 Şeyhzâde Şeyh Nuh Efendi Gostivar, 1213/1800 1bakkal, 1 semerci dükkân, 1 zâviye ve 200 sağmal koyun
629-736-489 Şeyhzâde Şeyh Nuh Efendi Gostivar, 1219/1805 1 han 991-40-49 Emrullah Ağa b. Recep Gostivar Tırnova köyü
1316/1898 1.000 kuruş
991-50-63 Yunus Ağa b. Muslih Gostivar Viranokça köyü
1316/1898 2.700 kuruş
990-52-45 Bekir b. Süleyman b.
Mustafa
Gostivar Parlaşa
köyü1317/1899 1.000 kuruş
991-50-63 Emin Ağa b. Seyfullah Gostivar İsuşban köyü
1318/1900 1.000 kuruş
990-51-44 Tosun b. Said, Zeynel b.
İbiş ve Rüstem b. Behlül Gostivar Donovnica köyü 1325/1907
1000, 1000, 2000 toplam 4.000 kuruş
956-150-90 Süleyman Ağa b. Zülbehar Ağa
Gostivar Balindol
köyü1323/1905 2.500 kuruş
990-35-28 Kazım Ağa b. Kanber Gostivar İzdunya
köyü1323/1905 4.000 kuruş
991-35-39 Hacı Ahmet b. Hacı Bekir Gostivar Vrapçişte köyü
1324/1910 14.000 kuruş
600-200-251 İlyas b. Abdülhalim ve
Kazım b. Hacı Ali Gostivar İzdunya köyü
1327/1909 8.000 kuruş
297 VGMA, Defter 600, Sayfa 200, Sıra 251.
86 600-43-53 İsmailoğluları Hacı Halil
ve Hacı Mehmed Gostivar 1328/1910 10.0 ruş
III. SELANİK VİLAYETİNE BAĞLI KAZALARDA KURULAN VAKIFLAR
Osmanlı Devleti’nin Balkanlarda en önemli merkezlerinden biride Selanik Vilayeti olmuş ve Osmanlı idaresi boyunca, kaza, sancak ve vilayet olarak faaliyet göstermiştir. Günümüzde Selanik Yunanistan sınırları içinde kalmıştır. Dolayısıyla Osmanlının Balkanlardan ayrılmasından sonra, Osmanlı egemenliğindeki şehirler farklı ülkelerin toprakları haline gelmiştir. Selanik’e bağlı olan sancak ve kazaların bir kısmı Makedonya topraklarında kalırken diğer bir kısımda Yunanistan sınırları içinde yer kalmıştır. Çalışmamız kapsamındaki yıllarda Selanik’e bağlı olan Tikveş, Ustrumca ve Doyran hâlihazırda Makedonya topraklarında bulunmaları sebebiyle Makedonya vakıfları kısmında müstakil başlıklar altında değerlendirmeye tabi tutulacaktır.