32
kullanılmak üzere mum ve zeytinyağı satın alınmasına tahsis etmiştir.84 Vâkıf yaptırdığı caminin bütün ihtiyaçlarını ihdas ettiği nakit para vakfı gelirleriyle karşılamıştır.
Tablo 2. Debre-i Bâla Sancağında Kurulan Vakıflarlın Listesi
Def-Say-Sıra Vâkıfın ismi Yer-yıl Menkul ve Gayrimenkuller
582-373-280
Recep Ağa b. Mehmed
Sadık Ağa Debre 1272/1856 1.500 kuruş
989-120-84
Ebubekir Efendi b Sâlih
Sipahi Debre Elçeizir 1309/1892 2.000 kuruş
989-78-60 Destan b. Hasan Debre Novak köyü 1309/1891 3.000 kuruş
990-47-38 Murat Ağa b Yusuf Debre Kocacık köyü 1313/1896 3.000 kuruş ve 1 dükkân
605-137-1896
Hayreddin b.
Abdurrahman Debre İstoşay köyü 1313/1896 500 kuruş
989-166-126 Abdurrahman b. Hüseyin Debre Kenünce? köyü
1314/1897 800 kuruş
991-44-55 Ramazan b. Osman Beşe Debre-i Bâla İspase köyü
1316/1899 1.000 kuruş
991-51-67
Fazlı b. Hüseyin Köyün
Ortak Parası Debre-i Bâla Mazice köyü
1317/1899 1.500 kuruş
991-18-20 Abdullah b. Ali Fayda Debre-i Bâla Konyarı
köyü1319/1901 1.000 kuruş
991-16-16
İsmail b. Talip Köyün
Ortak Parası Debre Balata Bâla Köyü
1322/1904 1.000 kuruş
990-44-35 Yusuf b. Timur Debre Trebişte köyü1324/1907 İki katlı 1 bakkal dükkânı
600-262-328 Zeynel b. Behram Debre Selvokin köyü
1329/1911 1 ev
604-145-196 Hatip Ağa b. İbrahim Debre Rakalar Velobordo köyü 1329/1911
6.600 kuruş ve 1 dönüm bağı
604-145-197 Abdal b. Basri Debre Rabtina ? köyü
1330/1912 1 dükkân diğer
604-140-202
Muhtar Selim b.
Abdullah Debre Ostren köyü 1330/1912 1 ev
604-147-200 Arslan b. Abbas Debre Fercişte köyü 1330/1912 2 bahçe
33
tercih etmişlerdir.85 Ohri stratejik konumu nedeniyle erken dönemde ve Osmanlı yönetimi boyunca güncel pozisyonunu muhafaza etmiştir. Günümüzde şehir hem Makedonya’nın hem de Balkanlar’ın en önemli turizm merkezlerinin başında gelmektedir.
Ohri’nin hangi yılda ve kim tarafından fethedildiği konusunda kaynaklarda muhtelif bilgiler vardır. Uzunçarşılı eserinde burasının 1385 yılında Osmanlı egemenliğe girdiğini ifade etmiş, ancak kim tarafından fethedildiğini belirtmemiştir.86 Fetih tarihi konusunda Uzunçarşılı ile hem fikir olan Kihtir, ayrıca, kentin I. Murad döneminde 1385 yılında Çandarlı Halil Paşa tarafından fethedildiğini kaydetmiştir.87 Bir diğer kaynakta 1385 yılında mezkûr şehir Osmanlı vasalı olan Prilepe Prensi Kraljevic Marko yönetimimde olduğu, onun 1395 yılında Rovin savaşında ölmesinin ardından şehrin Osmanlı idaresine dâhil olduğu zikredilmiştir.88
Şehrin Osmanlı idaresine girmesine müteakip Makedonya’nın diğer şehirlerinde olduğu gibi Anadolu’dan getirilen Türk aileleri iskân ettirilmiştir. Türklerin buraya yerleşmesi akabinde şehirde yeni bir yapılanma ve yeni bir düzen başlamıştır. Ohri’de ilk olarak daha önce kilise olan iki eser camiye çevrilmiştir. Bunlardan biri 1065 yılında inşa edilen Ayasofya kilisesi camiye çevrilmiş ve Fethiye Camii olarak adlandırılmıştır.
Diğer yapı da Aziz Kliment Kilisesinin harabeleri üzerine inşa edilmiş İmaret Fatih Camii’dir.89
Ohri’nin demografik yapısı ile ilgili farklı asırlarda bazı veriler mevcuttur. XVI.
asrın ilk yarısında mezkûr kazada 394 Hristiyan ve 93 Müslüman hane yaşadığı kaydedilmiştir. 1566 yılında şehirde 287 Hristiyan ve 249 Müslüman hane ikamet ettiği belirtilmiştir. 1583 tarihinde ise 263 Hristiyan ve 270 Müslüman hane olduğu zikredilmiştir.90 Farklı yıllara ait nüfus verilerinde Müslümanların sayısı her geçen gün kazada artmıştır. Türk nüfusun artışı ya yeni göçler yoluyla ya da yerli halkın ihtida etmesiyle gerçekleştiği düşünülmektedir.
85 Evliya Çelebi, Seyahatnamesi, C. VIII, s. 327; Şemseddin Sami, Kâmûsü’l-‘lâm, C. II, s. 1066;
Muhammed Aruçi, “Ohri”, DİA, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2007, C. 33, s. 330-333.
86 Uzunçarşılı, Büyük Osmanlı Tarihi, C. I, s. 195.
87 Tuğrul Kihtir, Balkanlar’ın Osmanlı Tarihi 1352-1913, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2015, s. 40-41.
88 Aruçi, Ohri, s. 330-333.
89 Semavi Eyice, Ohri’nin Türk Devrine Ait Eserleri, Vakıflar Dergisi, Ankara 1964, S. 4, s. 139-144.
90 Aruçi, “Ohri”, s. 330-333.
34
1670 yılında Ohri’yi ziyaret eden Evliya Çelebi şehir hakkında detaylı malumat vermiştir. Çelebi, Seyahatnamesi’nde kazada, 160 Hristiyan ve 300 Müslüman hane olduğunu ve 400 civardın da ahşap kiremitli ev ve 150 kadar dükkân, 17 cami ve mescid bulunduğunu beyan etmiştir.91 Öte yandan Çelebi, adı geçen şehirde bulunan eğitim kurumları ve ticari yapılar hakkında da teferruatlı bilgi nakletmiştir. Bu eğitim kurumları, Siyavuş Paşa Medresesi, Sultan Süleyman Medresesi, 3 türbe, 1 dâru’l-hadis ve 2 sıbyan mektebidir. Ticari işletmeler olarak, 3 han, 2 hamam, 40 Ocaklı Ohrizâde Kervansarayı, 2 misafir hane, 7 kahvehane ve XVII. yüzyıl ait eski bir darbhânenin de olduğunu zikretmiştir.92
Ural, XVI. asırda Ohri ile ilgili yaptığı çalışmada 367 numaralı tahrir defterini incelemiş ve kazanın kamusal ve sosyal hayatı ile alakalı kıymetli bilgiler vermiştir. 367 nolu defter, Osmanlı şehirlerinin gelişmesinde başat rol oynayan vakıflarla ilgili de ayrıntılı malumat içermektedir. Bu tahrirde 12 vakıf kaydına rastlamış olan Ural, vâkıfların ismi, mülkleri ve yıllık gelirleri hakkında önemli bilgiler aktarmaktadır.
Ancak bu hayırseverlerin vakfiyelerine dair her hangi bir açıklama yer almamaktadır.93 Ural’ın isimlerini belirttiği vâkıfların vakfiyelerine birisi hariç, VGMA, arşivinde ve Makedonya Üsküp Devlet Arşivin’de rastlanmamıştır.94 Böylelikle Ural’ın yaptığı çalışma sonucunda vakfiyeleri günümüze intikal etmese de Ohri’de başkaca vakıfların da kurulmuş olduğunu söylemek mümkündür.
Ohri’de vakfiyesine ulaşılan ilk vakıf kaydı 896/1491 yılına aittir. Bu vakıf Sinanüddin Yusuf Çelebi tarafından kurulmuştur.95 Vâkıf, Ohri ve çevresinde olan pek çok mal mülkünü vakfetmiştir. Diğer vâkıflar da farklı asırlarda şehrin ihtiyaçları ve maddi bütçeleri doğrultusunda vakıflar ihdas etmiştir. Vakıf sistemiyle toplumun dinî ve sosyal ihtiyaçları karşılandığı gibi aynı zamanda vakıf mefkûresiyle şehre yeni bir ruh
91 Evliya Çelebi, Seyahatnamesi, C. VIII, s. 323-329.
92 Aruçi, “Ohri”, s. 330-333.
93 Ural, a.e.t., s. 71-78.
94 Ural’ın, Ohri’de isimlerini belirttiği vâkıflar, Sinan Çelebi, Ahmed Bey, Biraderi Bayezid Paşa, Süleyman Bey, İskender Bey, Baba Ali, Karaca ve Hamza, Koca Hızır Bey, İbrahim Efendi, Silahdar Mahmud, Mevlana Şeyh Hacı Kasım, Mevlana Mustafa Çelebi b. Sinan ve Şah Nevaz Hatun vakıflarının mülkleri ve yıllık gelirleri hakkında ayrıntılı bilgi verilmiştir. Ural, a.g.t., s. 71-78.
95 Ayverdi, a.g.e., s. 139; Dragi Gorgiev-İlinka Janeva, Семејтвото Охризаде Историја Долга 600, (Ohrizade Ailesi 600 Yıllık BirTarih), Години Државен Архив На Репулика Македонја 2010, s. 9-75.
35
ve yeni bir kimlik kazandırılmıştır. Vakıf kurma geleneği mezkûr şehrin fethinden itibaren başlamış ve Osmanlı’nın sonuna kadar devam etmiştir.
Manastır Vilayeti Salnamelerinde, Ohri’nin demografik, sosyal ve dini kurumları hakkında detaylı malumat verilmiştir. Şehir 1875 yılında 2.358 hane ve 19.000 civarında bir nüfusu bünyesinde barındırmıştır. 1876 senesi Salnamesine göre Ohri’de, kamu binası, hükümet konağı, telgrafhane, saat kulesi, 24 mağaza, 25 fırın, 394 dükkân, 1 depo, gümrük binası, 1 hamam ve 13 han mevcuttur. Kaza da 21 cami, 14 kilise, 10 tekke, 2 medrese, 9 Müslüman mektebi, 4 Hristiyan mektebi, 1 rüşdiye ve birçok sıbyan mektebi olduğu zikredilmiştir.96
1881/82-1893 yılı Osmanlı genel nüfus sayımına göre Ohri’de Müslüman erkeler 8.606, kadınlar 7.754, Rum erkekler 1.544, kadınlar 1.505, Katolik erkekler 17.040, kadınlar 16.266 toplam nüfus 52.685 kişiyi havidir.97
Çalışmamız kapsamında Ohri’de 7 vakıf kurulduğu tespit edilmiştir. Bu 7 vakfın 6’sı merkezde biri de köyde ihdas edilmiştir. Ayşe Hanım vakfı haricindeki vakıflar erkekler tarafından tesis edilmiştir. Mezkûr kazada hem menkul hem de gayrimenkul vakıflar kurulmuştur. Ohri’de kurulan vakıflar arasında en büyük bütçeli olanı 1262/1846 tarihinde Ohri Kaymakamı Şerif Ahmed Bey tarafından tesis edilmiştir.
Vâkıf, yaptırdığı imaret ve medresenin çeşitli giderlerini finanse etmek için pek çok dükkân, han, değirmen ve bahçe vakfetmiştir. Fakirlerin ve öğrencilerin ihtiyaçları için imarette günlük 64 ekmek pişirilmiştir. Ayrıca öğrencilerin iâşe ve ibâte giderleri, müderris ve diğer vakıf mürtezikasının maaşları vakıf fonundan tahsis edilmiştir.98
Ohri vakıfları arasında pek çok hizmeti bünyesinde barındıran Yusuf Agâh vakfını örnek olarak verebiliriz. Bu vakıf 1272/1856 tarihide Sandık Emini Yusuf Agâh Efendi tarafından kurulmuştur. Vâkıf, sahip olduğu hamamını vakfetmiştir. Hamamın yıllık kira gelirlerinden, Emin Mahmud Mahallesi’ndeki 5 çeşmenin tamiri için 250 kuruş ayırmıştır. Hamamın tamiri için 700 kuruş ve hamamın çeşmelerinin tamiri için 255 kuruş tahsis etmiştir. Ayrıca Yusuf Agâh Efendi vakıf gelirlerden Ohri’de 5
96 H. 1292/1875 Tarihli Manastır Vilayeti Salnamesi, s. 96-98; Mucize Ünlü, Manastır Vilâyeti’nin İdarî ve Sosyal Yapısı,(YYLT), Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996, s.
53-43; H. 1292/1875 MVS, s. 59-98.
97 Karpat, a.g.e., s. 304-305.
98 VGMA, Defter 581, Sayfa 381, Sıra 282.
36
caminin tamiri ve iki cami imamının maaşı için bütçe ayırmıştır. Vâkıfın, vakfiyesinde zikrettiği camiler şunlardır: Emin Mahmud, Hacı Hamza, Gürcü Bey, Kul Oğlu ve Haydar Paşa. Bunun yanında camilerinin tamirleri için ayrılan fon 305 kuruştur. Cami başına 61 kuruş onarım bedeli düşmektedir. Ayrıca vâkıf, Haydar Paşa Camii hatibine 100 kuruş ve Keşanlı Binbaşı Hüseyin Camii hatibine de senelik 100 kuruş ücret vermiştir.99 Vakıf bânisi ayrıca zikrettiği tüm harcamalar yapıldıktan sonra artan paralarla hamam civarında olan dört mahallenin kaldırımlarının yapılmasını bilhassa vakfiyede belirtmiştir.100
Ohri ile ilgili yapılan çalışmalarda Osmanlı egemenliği boyunca şehirde 13 caminin faaliyet gösterdiği belirtilmiştir. Bunlar: Ali Paşa, Ayasofya Fethiye, Emin Mahmud, İmaret Fatih, Göl Camii (Gürcü Bey ), Hacı Hamza, Hacı Kasım, Hacı Turgut, Kul Oğlu, Zeynelabidin Paşa veya Çınar, Haydar Paşa, Keşanlı Binbaşı Camii’leridir ve ismi belirtilmeyen bir mesciddir.101 Yusuf Ağah Efendi vakıf gelirlerinden yukarıda zikredilen 5 caminin tamirine ve iki caminin imamına maaş verilmiştir. Vâkıf, camilerin hizmetlerinin devamını sağlama konusunda önemli bir vazifeyi üstlenmiştir.
Ohri’de en önemli tarihi yapılardan biri de Halvetîlik tarîkatının Hayatiyye kolunun merkezi olan tekkedir. 1770 yıllarında Pîr Mehmet tarafından kurulan tekkede, yetişen müritler vasıtasıyla Ohri’den Makedonya’nın çeşitli şehirlerine hayatilik yayılmıştır. Hayati tekkesi Ohri’de faaliyetlerini sürdürmektedir.102 Bu tekkenin uzun yıllar ayakta kalmasında, maddi olarak desteklenmesinde, hayırsever ve vâkıfların önemli rolü olmuştur.
Yukarıda isimi geçen sosyal yapıların ve camilerin önemli bir kısmı çeşitli bakım ve onarımlar geçirerek günümüze ulaşmış ve ibadete açık olarak faaliyetlerine
99 VGMA, Defter 581, Sayfa 380, Sıra 281.
100 VGMA, Defter 581, Sayfa 380, Sıra 281.
101 Semavi Eyice, “Ohri’nin Türk Devrine Ait Eserleri”, s. 139-144; Mehmed Zeki İbrahimgil, “Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Ohri Sancağı”, Sanat Tarihi Dergisi, İzmir 2013, s. 107-129; Edip Yılmaz- Erdal Elmas, “Ohri’deki (Makedonya) Osmanlı Dönemi Camileri”, Anasay, 3 Aylık Ulusal Hakemli – Süreli Dergi, II. Cilt, S. 4, s. 47-82.
102 Yıldırım Ağanoğlu, Rumeli’de Bir İrfan Ocağı Ohri Hayâtî Asitanesi-Arşiv Belgeleri Işığında, İstanbul: İz Yayıncılık, 2016, s. 100-225; Nehri Aydinçe, Ohrili Şeyh Zekeriya Efendi ve Mecmuât-ı İlâhiyât’ı,(YYLT), Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011, s. 15-25.
37
devam etmektedirler. Bazı yapılar da Osmanlının bölgeden ayrılışından sonra Makedon halkı tarafından peyderpey yıkılmıştır.
Tablo 3. Ohri Kazasında Kurulan Vakıfların Listesi
Def-Say-Sıra Vâkıfın ismi Yer-Yıl Menkul ve Gayrimenkuller 581-51-55 Hasan, Hüseyin Efendi b.
Mustafa Ohri 1255/1840 500 kuruş
581-381-282 Ohri Kaymakamı Şerif
Ahmed Bey Ohri 1262/1846
27 dükkân, 2 han, 29 dönüm bahçe, 3 taşlı değirmen, imaret ve medrese 581-380-281 Sandık Emini Yusuf Ağah
Efendi Ohri 1272/1856 Hamam
988-182-87 Ali b. el-Hâc Selim Ohri 1291-1874 1 dönüm bağ 988-188-92 Tahir b. İbrahim Ohri Kurmeneşte
köyü 1291-1874 600 kuruş 600-68-87 Ayşe Hanım bt. Hasan Ohri 1317/1889 6 dönüm bağ 604-194-277 Eyüp Sabri Bey b. Hacı
Sadık Ağa Ohri 1328/1910 2.000 kuruş