Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu tarafından yürütülen

27 Mayıs 1983 tarihinde yürürlüğe giren 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanununun 9. maddesi ile SHÇEK’e yoksulluk içinde olup da temel ihtiyaçlarını karşılayamayan ve yaşamlarını en düşük düzeyde dahi sürdürmekte güçlük çeken kişi ve ailelere kaynakların yeterliliği ölçüsünde ayni ve nakdi yardımlarda bulunmak amacıyla gerekli hizmet ve programları geliştirmek ve uygulamak görevi verilmiştir. SHÇEK bu hükme dayanarak, 28 Eylül 1986 tarihinde yürürlüğe giren Ayni ve Nakdi Yardım Yönetmeliğinde belirlenen esaslar doğrultusunda, muhtaç kişilere ayni ve nakdi yardım yapmaktadır.

Nakdi yardım geçici ve süreli olmak üzere iki şekilde verilmektedir. Geçici nakdi yardım, sosyal ve ekonomik bir sorunun çözümünde yardımcı olabilmek amacıyla bir, en çok iki defaya mahsus olmak üzere yapılan yardımı; süreli nakdi yardım ise, muhtaç kişilere karşılaştıkları güçlükleri gidermek amacıyla Kurumun bütçe imkanları ölçüsünde yapılan yardımı ifade etmektedir.

Ayni yardım; yiyecek, giyecek, yakacak, kırtasiye, tıbbi araç-gereç ile rehabilitasyon amaçlı protez araç-gereçleri gibi, müracaatçının ihtiyacına göre verilen mal ve malzeme yardımıdır. Ayni yardım, bir defaya mahsus olmak üzere geçici olarak yapılmaktadır.

120

a) Muhtaçlık ölçütleri ve hedefleme mekanizması

Ayni ve nakdi yardım yönetmeliği uyarınca, SHÇEK’in ayni ve nakdi yardım hizmetlerinden yararlanacak kişiler şunlardır:

• Desteklendikleri takdirde, muhtaçlık nedeniyle haklarında korunma kararı aldırılarak sosyal hizmet kuruluşlarının himayesine bırakılan çocuklarını yanlarına alabilecek özellikleri taşıyan aile, anne veya baba, anne veya babası yoksa akrabaları,

• Korunmaya muhtaç oldukları tespit edilerek haklarında korunma kararı çıkarılmış, ancak çocuk yuvaları, yetiştirme yurtları veya bakım ve rehabilitasyon merkezlerine yerleştirme imkanı bulunamadığı için sıraya alınmış olan çocuklar,

• Muhtaçlık nedeniyle haklarında korunma kararı alınarak Kuruma ait bir sosyal hizmet kuruluşuna yerleştirilmesi talep edilen ve kendilerine ekonomik destek sağlanamaması durumunda Kuruma ait sosyal hizmet kuruluşuna yerleştirilmesi zorunlu görülen, ancak korunma kararı alınmaksızın nakdî yardımla ailesi veya yakınları tarafından bakılabilecek çocuklar,163

• Doğal afetler nedeniyle muhtaç duruma düşen aileler veya yakınlarını kaybederek kimsesiz ve korunmasız kalmış kişiler,

• Olağanüstü bir felaket, hastalık veya kaza geçirerek belirli bir süre kendisinin ve geçindirmekle yükümlü bulunduğu aile fertlerinin temel ihtiyaçlarını karşılayamayacak durumda olanlar, hayati tehlike arz eden ve ameliyat gerektiren durumlarla karşılaşan kişiler ile ekonomik yoksunluğu nedeniyle kendisini geçindiremeyecek durumda olan muhtaç yaşlılar,

• Korunma kararlı olup da yaş sınırlarını tamamlamaları nedeniyle yetiştirme yurtlarından ayrılan çocuklar,

163 _{Bu çocukların birinci maddede belirtilen çocuklardan farkı; haklarında korunma kararı alınması} talep edilmiş olmakla birlikte, desteklenmeleri halinde aileleri tarafından bakılabilecek durumda olmaları nedeniyle haklarında korunma kararı alınmamış olmasıdır.

121

• Korunma kararı olmamakla birlikte maddi sorunlarla karşılaşarak eğitimini devam ettiremeyecek duruma düşen ilköğretim ve orta öğretimdeki öğrenciler.

Ayni nakdi yardım yönetmeliğinde muhtaçlık durumu; kendisini, eşini ve bakmakla yükümlü olduğu çocuklarını, anne ve babasını, bulundukları mahallin hayat şartlarına göre asgari seviyede geçindirmeye yetecek geliri, malı veya kazancı bulunmama hali olarak tanımlanmıştır.

SHÇEK tarafından verilmekte olan ayni-nakdi yardımlarda hedefleme mekanizması esas olarak kategorik kriterlere dayalı hedeflemedir. SHÇEK tarafından verilmekte olan ayni ve nakdi yardımların öncelikli amacı, korunmaya muhtaç çocukların164_{, kendi ailelerinin yanında yaşamlarını sürdürmelerinin sağlanmasıdır.} Bu nedenle yardımlardan öncelikle korunmaya muhtaç çocuklar yararlandırılmaktadır. Diğer muhtaç kişiler ise ödeneklerin yeterliliği ölçüsünde yardımlardan yararlanmaktadırlar. Bunun yanı sıra, ayni-nakdi yardımlardan yararlanabilmek için ilk koşul kişinin muhtaç durumda olmasıdır. Burada nesnel bir muhtaçlık ölçütü belirlenmemiştir, ancak yapılan sosyal incelemelerde hanenin muhtaçlık durumu dikkate alınmaktadır. Dolayısıyla, kategorik kriterlere dayalı hedefleme ile birlikte, bir tür gelir göstergelerine dayalı hedeflemenin kullanıldığı belirtilebilir.

b) Başvuru şekli

Ayni ve nakdi yardımlar için başvurular SHÇEK’e bağlı kurumlara yapılmaktadır. Başvuru bizzat muhtaç durumdaki kişi tarafından yapılabileceği gibi, muhtaç durumda olduğu duyulan kişi için başkaları tarafından da yapılabilmektedir. Ayrıca, ayni ve nakdi yardıma muhtaç kişilerle ilgili olarak basında yer alan haberler ihbar kabul edilir ve kurumca gerekli işlemler yapılır.

164 _{Ayni nakdi yardım yönetmeliğinde korunmaya muhtaç çocuk; beden, ruh ve ahlak gelişimleri veya} şahsi güvenlikleri tehlikede olup; ana veya babasız, ana ve babasız; ana veya babası veya her ikisi de belli olmayan; ana ve babası veya her ikisi tarafından terk edilen; ana veya babası tarafından ihmal edilip, fuhuş, dilencilik, alkollü içkileri veya uyuşturucu maddeleri kullanma gibi her türlü sosyal tehlikelere ve kötü alışkanlıklara karşı savunmasız bırakılan ve başıboşluğa sürüklenen çocuk olarak tanımlanmıştır.

122

Yardım almak üzere tespit edilen kişilerden, özürlü ise sağlık kurulu raporu, öğrenci ise okuduğu okuldan öğrenci belgesi gibi, diğer makam ve kişilerden alınacak bazı bilgi ve belgeler istenebilmektedir. İl ve ilçe müdürlükleri, muhtaç kişilerle ilgili başka bilgi ve belgeleri elde edebilmek amacıyla başka araştırmalarda da bulunabilmektedirler.

c) Başvuruların değerlendirilmesi

Yardım talebiyle müracaat eden veya yardıma ihtiyacı olduğu duyulan veya tespit edilen kişi sosyal çalışmacılar (sosyal hizmet uzmanları) tarafından bir ön görüşmeye tabi tutulur. Bu görüşme neticesinde, yardım talebinde bulunan kişinin durumlarının ayni veya nakdi yardım yapılmasına ihtiyaç bulunduğu kanaatine varılırsa gerekli incelemelere başlanır. İncelemeyle görevlendirilen sosyal çalışmacı, kişinin aile ve çevre şartları ile sosyal ve ekonomik durumlarını kapsayan bir inceleme yaparak ve sosyal inceleme raporu düzenler. Sosyal inceleme raporunda; muhtaç durumdaki kişinin kişisel ve ailevi bilgileri, sosyal ve ekonomik şartları, mahalli imkanları, ikamet ettikleri yer ve konut durumu yer almaktadır. Raporda ayrıca kişinin durumu hakkındaki kanaat ve ne tür bir yardımdan veya hizmetten faydalandırılmasının uygun olacağı, yardımın miktarı, süresi ve şekli ile ilgili hususlar belirtilir. Ayni ve nakdi yardımlar, müracaatçının sosyal inceleme raporu sonucunda belirlenen ihtiyacına göre verilmektedir.

Sosyal yardımların yapılmasında muhtaç kişinin diğer yerlerden aldığı yardımlar dikkate alınmakta ve birden fazla yerden sosyal yardım alıyorsa süreli sosyal yardım ödemesinden yararlandırılmamaktadır. Ancak, başka yerlerden sosyal yardım alınıp alınmadığı hususunda genellikle, kişinin sosyal inceleme sırasındaki beyanı dikkate alınmakta olup, sosyal yardım veren diğer kurumlardan bilgi alınmamaktadır.

Aynı aileden ikiden fazla kişiye yardım yapılmamaktadır. Ancak, okul, giyim, harçlık ve okula gidiş-geliş yol ücreti yardımları korunmaya muhtaç her bir çocuğa ayrı ayrı yapıldığı için bu yardımlarda sayı sınırı bulunmamaktadır.

Ayni ve nakdi yardımların yapılmasında ve muhtaçlık durumunun tespitinde Kurumun takdir yetkisi esastır. Bir yıldan uzun süreli nakdi yardımlar ile sosyal

123

yardım miktarının oniki katını aşan geçici nakdi veya alış bedeli aynı miktarda olan geçici ayni yardımları yapmaya Genel Müdürlük yetkilidir. Bir yıla kadar olan süreli nakdi yardımlar, sosyal yardım miktarının oniki katına kadar geçici nakdi veya alım bedeli aynı miktarda olan geçici ayni yardımlar illerde valilik ilçelerde kaymakamlık onayı ile yapılır. Altı aya kadar süreli nakdi yardımlar, sosyal yardım miktarının altı katına kadar olan geçici nakdi yardımlar ile alım bedeli aynı miktarda olan geçici ayni yardımlar, il veya ilçe sosyal hizmetler müdürünün onayı ile yapılır.

Ayni ve nakdi yardımların muhtaç kişinin mahallinde yapılmasına öncelik verilmektedir.

d) Programdan çıkış

Süreli yardım ilk olarak il müdür yardımcısı, şube müdürü veya sosyal çalışmacının onayı ile 6 ay süre ile verilmektedir. 6 ayın dolumunu takiben sosyal çalışmacı tarafından inceleme yapılarak bir inceleme raporu hazırlanır ve inceleme sonucunda gerekli görülürse valilik veya kaymakamlık onayı ile yardım süresi bir yıl uzatılır. Bir yılın dolumunda tekrar bir inceleme raporu hazırlanır ve gerekli görülüyorsa Genel Müdürlüğün onayı ile yardım süresi iki yıl daha uzatılır. Bu üçüncü süre uzatımından sonra sosyal inceleme iki yılda bir yapılmakta ve kişinin durumunun yardım almaya devam etmesini gerektirip gerektirmediğine bakılmaktadır. Yukarıda belirtilen incelemelerde kişinin yardım almadan hayatını sürdürebileceği maddi şartlara sahip olduğunun tespit edilmesi halinde yardım, bu durumun ortadan kalktığı tarihi izleyen aybaşından itibaren kesilmektedir.

e) Yardım miktarı ve finansman yöntemi

Geçici nakdi yardımın miktarı muhtaç kişinin ihtyiacına göre belirlenmektedir. Süreli nakdi yardım miktarı ise Ayni-Nakdi Yardım Yönetmeliğinde en yüksek devlet memuru aylığının yüzde 40’ı olarak tanımlanmıştır.165 Süreli nakdi yardımlar aylık verilmektedir.

165 _{2008 yılı Ocak ayı itibarıyla bu rakam 188,05 TL’dir. Korunma kararlı ya da korunmaya muhtaç} statüsünde olup, nakdî yardımla ailesi veya yakınları yanında bakılan çocuklara giyim masraflarının karşılanması amacıyla, sosyal yardım miktarı kadar giyim masrafları yardımı; bu çocuklardan okula gidenlere okul masrafları yardımı; bu çocuklardan okula veya sanat öğrenimine devam edenlere harçlık yardımı; bu çocuklardan okula servis veya mutat taşıt ile gitmek zorunda olanlara okula gidiş- geliş yol ücreti karşılığında yardım yapılmaktadır.

124

Ayni yardımlarda kullanılacak mal ve malzeme, il ve ilçe müdürlüklerince piyasadan satın alınmaktadır Ayni ve nakdi yardımlar, SHÇEK’in bütçe ve diğer kaynaklardan elde edilen gelirleri ölçüsünde yürütülmekte ve giderleri, acil olanlar hariç, yardım yapılacak kişi sayısı, yıllık bütçe ödeneklerini aşmayacak ve ilave ödenek gerektirmeyecek şekilde tespit edilmek şartıyla Genel Müdürlükçe gönderilen ödenek ile karşılanmaktadır.

f) Bilgi işlem sistemi

Ayni ve Nakdi Yardım Yönetmeliği uyarınca, ayni ve nakdi yardım hizmetlerinin yürütülmesinde uygulamanın devamlı takibi esastır. Yardımda bulunulan kişilerle ilgili bütün bilgilerin kişisel nitelikteki gizli dosyalarda saklanması ve her çeşit gelişmenin kaydedilmesi gerekmektedir. Dolayısıyla il ve ilçe müdürlükleri, yardım yapılan kişilerle ilgili bilgi ve belgeleri düzenli olarak tutmak ve muhafaza etmekle yükümlüdürler.

Ayni ve nakni yardım alan kişilerin aile, vukuatlı nüfus, öğrenim, iş ve meslek bilgileri elektronik ortamda tutulmaktadır. İl ve ilçe müdürlükleri de yardım alan kişi sayıları ile bu kişilerin hangi yardımları aldıklarıyla ilgili bilgileri 2008 yılı Ağustos ayından itibaren yeni kurulan bilgi işlem sistemine girmektedir.

Yardım alan kişilerin vukuatlı nüfus bilgileri nüfus idaresinden alınmakta ve T.C. kimlik numarası doğrulaması yapılmaktadır. Bunun dışında herhangi bir kurum ile bilgi paylaşımı söz konusu değildir. Ancak, SHÇEK’in bilgi sisteminin diğer bilgi sistemleri ile konuşabilecek özellikte olduğu ve talep eden kurum veya kuruluş ile gerekli yazılım çalışması yapıldıktan sonra bilgi paylaşılabileceği belirtilmiştir.166

g) Programla ilgili veriler

Tablo 3.20’de görüldüğü gibi, ayni ve nakdi yardımlardan yararlanan toplam kişi sayısı, 2005 yılı dışında, yıllar itibarıyla artmaktadır. Toplam kişi sayısı 2004 yılında büyük oranda artarken 2005’de bir miktar düşmüş, 2006’da yüksek 2007’de ise daha düşük bir hızla tekrar yükselmiştir. Yardım alan çocuk sayısındaki artış, toplam kişi sayısındaki artışta önemli bir rol oynamaktadır. Toplam kişi sayısı

166 _{SHÇEK Bilgi İşlem Dairesi Başkanı Sn. Mustafa Karacan ile 21 Mart 2008 tarihinde yapılan} görüşme.

125

içerisinde çocukların çok yüksek bir paya sahip olmasının nedeni, ayni ve nakdi yardımlarda önceliğin korunmaya muhtaç çocuklara verilmesidir.

Tablo 3.20. Yıllar İtibarıyla SHÇEK Tarafından Ayni ve Nakdi Yardım Verilen Kişi Sayısı ve Toplam Ödeme Tutarı 1

Yıl

Çocuk Yetişkin ve Yaşlı Toplam

Toplam Ödeme Tutarı (Bin TL) Toplam Ödeme Tutarındaki Yıllık Reel Değişim 2 (Yüzde) Kişi Sayısı Toplam Kişi Sayısı İçindeki Payı Kişi Sayısı Toplam Kişi Sayısı İçindeki Payı Toplam Kişi Sayısı Toplam Kişi Sayısındaki Yıllık Değişim (Yüzde) 2002 10.687 88,51 1.388 11,49 12.075 - 5.233 - 2003 9.928 74,91 3.325 25,09 13.253 9,76 9.910 46,69 2004 14.778 67,74 7.039 32,26 21.817 64,62 11.484 4,77 2005 15.805 80,09 3.930 19,91 19.735 -9,54 15.981 28,64 2006 22.293 81,60 5.026 18,40 27.319 38,43 41.000 134,09 2007 24.648 85,94 4.033 14,06 28.681 4,99 48.255 8,22 Kaynak: SHÇEK.

(1) Ayni ve nakdi yardım tutarları birlikte verilmektedir (2) TÜFE’deki yıllık ortalama artış oranları kullanılmıştır.

Toplam ayni ve nakdi yardım tutarı da, 2004 yılı dışında, yıllar itibarıyla reel olarak artmaktadır. Özellikle 2006 yılında çok büyük oranda reel artış gerçekleşmiştir. Bunun başlıca nedeni, 2005 yılından itibaren, korunma kararlı statüsündeki çocukların ailelerinin yanında bakılabilmelerini temin etmek üzere verilen giysi yardımı ve kırtasiye yardımı gibi ayni yardımların artık nakdi olarak verilmesi ve önceden bu türdeki ayni yardımlar ayni-nakdi yardım toplamlarında yer almazken, 2005’den itibaren bu tutarlara ayni-nakdi yardım toplamları içerisinde yer verilmeye başlanmasıdır.

3.6.5. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu kaynaklarıyla