Kalkınma Planlarında Sosyal Yardımlar

a) 1. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-1967): Sosyal yardım terimine yer

verilmemektedir. Bunun yanı sıra, sosyal güvenlik sisteminin sosyal yardımları da kapsamasına dayanılarak, sosyal güvenlik başlığı altındaki hedeflerin sosyal yardımları da kapsadığı belirtilebilir. Bu hedefler şunlardır:

• Sosyal güvenlik çalışmaları, toplumun her grubu için söz konusudur. • Bütün sosyal güvenlik çalışmaları bir elden yürütülecektir.

• İşçi sigortaları (daha sonra Sosyal Sigortalar Kurumu haline gelmiştir) öteki yardım kurum ve sandıklarıyla birleştirilecek ve yeni bir genel sosyal güvenlik düzenine doğru gidilmesi sağlanacak, böylece toplumun her grubu ve ferdini kapsayan genel bir sosyal güvenlik düzenine gidilecektir.

• Fakir halka Devlet eliyle yapılan sağlık yardımlarının sosyal güvenlik mekanizması olarak düşünülmesi gereklidir.

b) 2. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1968-1972): Sosyal yardım kavramına

Sosyal Güvenlik ve Sosyal Refah Hizmetleri başlıkları altında yer verilmiştir.

127 _{SYDGM, 2007. Sosyal yardım programlarından faydalanan kişilerle bu çalışma kapsamında} yapılan yüz yüze görüşmelerde de yardımlara daha kolay erişebilmenin, kente göç etme kararında etkili olduğu gözlenmiştir.

80

• Sosyal güvenlik yalnız sosyal sigortalar yolu ile sağlanamaz; sosyal sigortaların kapsayamadığı ihtiyaç durumlarında, gelir güvenliğini tamamlayıcı nitelikte olan sosyal yardımlar sağlanacaktır.

• Sanayileşme ve modernleşme ile ortaya çıkan ve sosyal sigortalarla karşılanamayan sosyal güvenlik ihtiyacı sosyal refah hizmetleriyle karşılanacaktır.

• Sosyal refah hizmetleri bütün ihtiyaç gruplarını kapsayacak genişlikte ve imkanlar ölçüsünde nakden yapılan yardımlarla sağlanacaktır.

• Sosyal refah hizmetlerinin amacı, kişilerin toplum hayatında gelişmeleri için gereken güvenlik ortamını yaratmak ve artan refahtan pay almalarını sağlamak, böylece karşılaştıkları sosyal güçlükleri yenmektir. Bu amaçla Kamu tarafından yürütülen sosyal refah hizmetleri arasında, yaşlılara ve fakirlere sosyal yardım, çocuk refahı, gençlerin refahı, aile bakımı ve diğer sosyal hizmet konuları yer almaktadır.

c) 3. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973–1977): Sosyal yardımlar Sosyal

Yardım ve Sosyal Refah Hizmetleri şeklinde ayrı bir başlık altında ele alınmıştır. • Sosyal yardım ve refah hizmetleri çok çeşitli kuruluşlar tarafından ve koordinasyonsuz olarak yürütülmekte, bu faaliyetlerin programlı olarak yürütülmesini sağlayacak bir Kurumun kurulmaması dolayısıyla hizmetler arasında ikilemeler, karışıklıklar ve boşluklar görülmektedir. Çok sayıda ve dağınık olarak yürütülmekte olan sosyal yardım ve refah hizmetlerinin (bu terim sosyal hizmetleri de kapsamaktadır) birlikte ele alınarak, hizmet, tasarruf, personel, istihdam ve sosyal güvenlik politikasının bütünlüğü bakımından tek bir kurum içinde programlı ve koordine bir şekilde yürütülmesi gerekmektedir.

• Sosyal yardım hizmetleri, sosyal sigorta sistemi dışında kalan ve geleneksel dayanışma imkânlarını yitirmiş olan güçsüz, çocuk, kadın ve ihtiyarlara öncelik vererek geliştirilmelidir. Bunun için genel idare, mahallî idareler ve gönüllü örgütler tek bir sistem içinde yeniden düzenlenecektir.

• Uygulamada yardımların transfer özelliğinden çok ferdî istihdam sürecine belli ölçülerde katılmaya hazırlayıcı türler olmasına dikkat edilecektir.

81

• Sosyal yardım sisteminin kurulmasında; kapsam, yardım edilecek gruplar, yapılacak yardım şekli ve yardım yapılacak kişilerin ihtiyaç derecelerinin objektif olarak tespit edilmesi konularına özel önem verilecektir.

d) 4. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1979–1983): Sosyal yardımlar ayrı bir

başlık altında ele alınmayarak Toplumsal Güvenlik bölümünde değerlendirilmiştir. • Sosyal hizmet ve sosyal yardım alanındaki dağınık ve birbirinden kopuk yapı devam etmekte ve gerek Devletin, gerek gönüllü kuruluşların götürdüğü hizmetler hem nitelik hem nicelik açısından gereksinmeyi karşılamaktan uzak kalmaktadır.

• Sosyal hizmet ve sosyal yardım programlarının kapsamı sosyal sigorta programlarına göre çok sınırlı kalmaktadır. Bu konudaki etkin hizmet programlarının yurt düzeyine yaygınlaştırılmaması nedeniyle hizmetten yararlananların sayısı çok küçüktür.

• Sosyal güvenlik sisteminin yaygınlaştırılmasının yanı sıra, yaşlılar, sakatlar, kimsesizler, korunmaya muhtaç çocuklar, toplumsal sorunları olan gençler, zihinsel engelliler ve diğer engelli gruplara sosyal hizmet ve sosyal yardım götürülmesi ve bu amaçla huzurevi, kreş, rehabilitasyon ve diğer sosyal hizmet tesislerinin kurulması ve geliştirilmesi, bu hizmetleri tek elde toplayacak bir sosyal hizmetler kurumunun kurulmasıyla sağlanacaktır.

e) 5. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985-1989): Sosyal yardımlar Sosyal

Hizmetler, Yardımlar ve Sosyal Refah şeklinde tekrar ayrı bir başlık altında ele alınmıştır.

• Sosyal yardımlar gönüllülük ilkesine göre işlemektedir.

• Sosyal yardım veren vakıflar milli bir müessesedir. Bu özelliklerinden saptırılmadan vakıf hukuku ve kültürüne uygun olarak teşviki sağlanacaktır.

• Geleneksel sosyal yardım müesseselerinden azami yardımı sağlamak üzere enformasyon, yönlendirme ve teşvik sistemleri devreye sokulacaktır.

• Kamuya yararlı vakıfların kuruluş ve gelişmesini teşvik amacıyla uygulanan vergi muafiyeti imkânından yararlanma sınır ve esasları belirlenecektir.

82

5. Plan döneminde sosyal yardımlar, devletin sorumluluğunda olan bir hizmetten çok gönüllü kuruluşlar tarafından yürütülen bir çalışma olarak görülmektedir. Daha önceki ve sonraki plan dönemlerinde, sosyal yardımlarda gönüllülük ilkesinden bahsederek politikaların bu anlayış etrafında geliştirilmesi yerine, sosyal yardım sisteminin uygulamasında etkinliğin sağlanması konusu üzerinde durulmuştur. Diğer taraftan 5. Planda da sosyal yardım alanı tamamen gönüllü kuruluşlara bırakılmamış, sosyal yardımların artan refahın dağılımında bir araç olarak kullanılabilmesi amacıyla mevzuat ve planlama çalışmalarının plan döneminde tamamlanacağı belirlenmiştir.

f) 6. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990-1994): Sosyal yardımlar Sosyal

Hizmet ve Yardımlar başlığı altında ele alınmıştır.

• Sosyal yardım politikalarının uygulanmasında ilgili bütün kuruluşlar arasında etkin işbirliği sağlanacaktır. (Sosyal yardımlar alanındaki dağınıklık ve sosyal yardımlarla sosyal hizmet uygulamalarının tek bir kurum tarafından yerine getirilmesi ihtiyacından bahsedilmemektedir.)

• Sosyal hizmet ve yardımların düzenlenmesinde mahalli yöneticiler ile o mahallin insanlarının daha fazla rol almaları sağlanacak ve mahalli idarelerin sosyal hizmet ve yardımlar konusundaki katkıları artırılacaktır. (Bir önceki dönemde gönüllü kuruluşlara yapılanla vurgu, 6. Planda mahalli idarelere yapılmaktadır. Her iki planda da üzerinde durulmak istenen husus sosyal yardımlardaki dayanışma ve yardımlaşma ruhudur. Bu özelliği dolayısıyla sosyal yardımlar tamamen merkezi yönetim tarafından yürütülmek yerine mahalli idareler, sivil toplum kuruluşları ve vatandaşların da faaliyette bulunduğu bir alan olarak görülmektedir. Diğer taraftan, mahalli idarelere yapılan vurgu, merkeziyetçi yapının yavaş yavaş terk edilerek, çeşitli kamu hizmetlerinin yerel yönetimlere devredilmesi görüşünün bir yansımasıdır. Nitekim Avrupa ülkelerindeki gelişmeler de bu dönemde sosyal yardım programlarının yerel yönetimlere devredilmeye başlandığını göstermektedir.)

• Sosyal hizmet ve yardımların sosyo-ekonomik gelişme ve toplumsal refah ile orantılı, toplumun yapısıyla ve imkanları ile uyumlu olarak artırılması esastır.

83

• Sosyal yardım programlarında koruyucu ve önleyici uygulamalara öncelik verilecek, sosyal kaynakların rasyonel kullanılmasına özen gösterilecek, sosyal yardımların ulaştırılmasında aile birimi esas alınacaktır.

g) 7. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996-2000): Sosyal yardımlar ayrı bir

başlıkta ele alınmayarak, sosyal sigorta programları ile birlikte Sosyal Güvenlik Reformu başlığı altında yer almıştır.

• Sosyal hizmet ve yardımlar konusundaki dağınıklık ve yetersizlik devam etmektedir.

• Sosyal güvenlik sisteminin nüfusun tümüne yaygınlaştırılması hedefine ulaşılabilmesi için; sosyal sigorta kapsamındaki nüfus genişletilirken, sosyal yardım ve hizmetler de artırılacaktır.

• Sosyal güvenlik kurumları tek çatı altında toplanacak, bu gelişme sadece sosyal sigorta kurumlarını değil, sosyal yardım ve sosyal hizmet kurumlarını da kapsayacaktır.

• Sosyal sigorta, sosyal yardım ve sosyal hizmetlerin temel esaslarını belirleyecek Sosyal Güvenlik Temel Yasası çıkarılacaktır.

• Sosyal güvenlik kurumlarının teşkilat yapıları merkeziyetçi yapıdan uzaklaştırılarak yerinden yönetim esasına uygun bir yönetim yapısına kavuşturulacak, kurumların idari ve mali özerklikleri sağlanacaktır.

• Yeni bir bütünlüğe kavuşturulacak olan sosyal güvenlik kurumlarının tüm birimlerinde on-line bilgisayar sistemine süratle geçilecektir. (İlk defa 7. Planda sosyal güvenlik kurumlarının bilgi işlem altyapılarına ilişkin bir politika getirilmiştir.)

• Yaşlı, özürlü, özel ilgiye muhtaç ve diğer risk gruplarına yönelik hizmetlerin süratle geliştirilebilmesi amacıyla, kamunun üstlendiği her türlü sosyal yardım ve hizmetin düzenlenmesi ve idaresinden sorumlu bir Sosyal Yardım ve Hizmet Kurumu oluşturulacaktır.

• Sosyal Yardım ve Hizmet Kurumunun faaliyetlerinin yanında gönüllü kuruluşların faaliyetleri de desteklenerek kaynakların etkin kullanımı sağlanacaktır.

84

• Özel sektörün de sosyal yardım alanında belirli gelir düzeyine sahip gruplara hizmet götürmesi teşvik edilecektir.

h) 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001-2005): Sosyal yardımlar Sosyal

Hizmetler ve Yardımlar başlığı altında ayrıca ele alınmaktadır.

• Ayni ve nakdi yardım yapan veya hizmet sunan kurum ve kuruluşlar arasında ortak bir kriter ve hizmet standardı oluşturulamamıştır.

• Hedef kitlelere daha etkin bir hizmet sunmak amacıyla sosyal yardım ve hizmetler yeni bir sisteme kavuşturulacaktır.

• Bu amaca yönelik olarak; yoksul ailelere yardımlar, belirlenecek kriterler çerçevesinde yapılacak, sosyal koruma bilgi sistemi oluşturularak sosyal yardım ve hizmetlerden yararlanacak kesimler objektif şekilde belirlenecektir.

• Ayrıca, sosyal hizmet ve yardımların geliştirilebilmesi amacıyla, kamuya ait her türlü sosyal hizmet ve yardım programının düzenlenmesi, idaresi ve koordinasyonundan sorumlu yeni bir kurumsal yapılanma oluşturulacaktır.

• Gönüllü katkı ve bağışların yönlendirilmesindeki etkinlik sınırlı kalmıştır. (Önceki planlarda yer verilen “sosyal yardımlar alanında kamu kurum ve kuruluşları ile gönüllü kuruluşlar, mahalli idareler ve vatandaşlarla işbirliğinin geliştirilmesi” hedefinin başarıya ulaşmadığı anlaşılmaktadır.)

• Yoksulluğun azaltılması ve muhtaç durumda bulunan kişi ve gruplara etkin sosyal koruma sağlanması, sosyal hizmetlerin ihtiyaç sahiplerine yaygın, etkili ve sürekli bir şekilde ulaştırılması esastır. (Kalkınma planlarında ilk defa sosyal koruma terimine yer verilmektedir.)

• Aile yardımlarının bir sosyal yardım programı olarak uygulanması için gerekli çalışmalar yapılacaktır. (7. Planda bu yardımların bir sosyal sigorta programı olarak düzenlenmesi öngörülmüş iken, 8. Planda sosyal yardım sistemi içerisinde yer alması düşünülmüştür.)

i) 9. Kalkınma Planında (2007-2013): Sosyal yardımlar Sosyal Güvenlik

85

• Türkiye’de sosyal yardımlara olan ihtiyaç artarak devam etmektedir.

• Kurumlar arasındaki işbirliği eksikliği ve nitelikli personel sıkıntısı nedenleriyle gerçek ihtiyaç sahiplerine istenen düzeyde hizmet sunulamamaktadır.

• Sosyal hizmet ve yardımlarda gönüllü kuruluşlarla işbirliğinin geliştirilmesi ihtiyacı devam etmektedir.

• Sosyal hizmet ve yardımlar sisteminde eşitlik, sosyal adalet, etkinlik ve etkililik ilkeleri esas olacaktır.

• Sistemden yararlanacak kişilerin belirlenmesi amacıyla ortak bir veri tabanı oluşturularak, nesnel ölçütlerle işleyen bir tespit mekanizması kurulacaktır.

• Sosyal hizmet ve yardımlar alanında nitelikli personel eksikliği giderilecek ve mevcut personelin niteliği artırılacaktır.

• Yerel yönetimler ve sivil toplum kuruluşlarının sosyal hizmet ve yardımlar alanındaki faaliyetleri desteklenecektir.

Her plan döneminde sosyal yardımlara olan ihtiyaca göre bu alan hakkında öngörülen politika hedefleri farklı belirlenmekle birlikte çoğu planda sistemdeki dağınıklık ve yetersizlik üzerinde durulmakta, bunun en önemli çözümü olarak da sistemde faaliyet gösteren kurumların bir araya getirilmesi hedefi belirtilmektedir (Ancak 9. Planda bu hedef yer almamaktadır.). Uzun bir dönem boyunca dile getirilmesine rağmen bu kurumlar bir araya getirilememiş, hatta yeni kurumlar oluşturulmuştur. Asıl önemli olanın, kurumların tekleştirilmesi değil, uygulanan kriterlerin ortaklaştırılması olduğunu belirtmek yanlış olmayacaktır.