Konularına Göre Sosyal Yardım Türleri

Türkiye’de sosyal yardım sisteminde yer alan kuruluşlar ve bu kuruluşlar tarafından yürütülen yardım programlarına geçmeden önce, bu başlık altında sistemdeki sosyal yardım programları konularına göre sınıflandırılmaktadır. Sosyal yardım programlarının konularına göre sınıflandırılması, Türkiye’deki sosyal yardım sisteminin muhtaç kişilere hangi alanlarda destek sağladığının görülmesine yardımcı olacaktır.

a) Eğitim yardımları

Eğitim yardımları; öğrencinin harçlığı niteliğinde burs verilmesi, kırtasiye giderlerinin karşılanması, giyiminin karşılanması, okula gidiş geliş masraflarının karşılanması gibi aynı nitelikteki yardımlar ile, öğrenciye burs verilmesi veya ebevynleri çocuklarını okula göndermeleri konusunda teşvik etmek amacıyla para yardımı verilmesi gibi nakdi yardımlardan oluşmaktadır.

91

Literatürde eğitimi desteklemek amacıyla yapılan yardımlar sosyal teşvik olarak adlandırılmaktadır.130 _{Bunun nedeni, eğitime yapılacak desteğin kişisel} gelişimi doğrudan ilgilendirmesidir. Ancak Türkiye’de bu yardımların genellikle sosyal yardım programlarını yürüten kurumlar tarafından verilmesi ve sınıflandırma açısından kolaylık sağlamasının yanı sıra, sosyal yardım olarak nitelendirilmek için gerekli olan muhtaçlık koşuluna bağlı olma, karşılıksız olma, kamu eliyle verilme kriterlerini taşıması dolayısıyla, bu uygulamaları sosyal yardım olarak değerlendirmek daha doğru olacaktır.

Eğitim yardımları; Milli Eğitim Bakanlığı, SHÇEK, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Yüksek Öğrenim Kredi ve Yurtlar Kurumu Genel Müdürlüğü ve SYDV’ler tarafından yapılmaktadır.

b) Sağlık yardımları

Sağlık yardımları genellikle kişilerin sağlık hizmeti masraflarının karşılanması amacını taşımaktadır. Bu anlamda yapılan sağlık yardımları ayni yardım niteliğindedir. Bunun yanı sıra, faydalanıcıların belli sağlık kontrollerine gitmelerini sağlamak amacına yönelik olarak para verilmesi şeklinde de sağlık yardımı yapılmaktadır. Bu tür sağlık yardımları da nakdi yardım niteliğindedir.

Gelişmiş ülkelerde sağlık masraflarının sosyal koruma sistemi içerisindeki konumu farklıdır. Muhtaç durumdaki kişiler de dahil olmak üzere, sağlık masrafları sosyal koruma sistemi içerisinde ayrı bir kalem olarak yer almakta ve sosyal yardım olarak nitelendirilmemektedir. Bu sınıflandırma, sağlık hizmetinin genel olarak vergilerle finanse edildiği ülkelerde anlamlı olacaktır. Ancak, Türkiye’de olduğu gibi, sağlık hizmetlerinin finansmanının sosyal sigorta primleri ile karşılanması anlayışı esas ise, sosyal sigortalar kapsamında sağlık güvencesine sahip olmayan kişiler sağlık hizmetlerinin masraflarını kendileri karşılıyor ve sağlık hizmetleri sadece muhtaçlık durumunda ücretsiz olarak devlet tarafından karşılanıyorsa, muhtaç kişiler için sağlık hizmetlerinin devlet tarafından karşılanmasının sosyal yardım olarak nitelendirilmesi daha uygun olacaktır.

92

Sağlık yardımları, Sağlık Bakanlığı (bu uygulama kapsamındaki kişiler en geç 1 Temmuz 2011 tarihine kadar Genel Sağlık Sigortası kaspamına dahil olacak ve Sosyal Güvenlik Kurumu bu kişilerin sağlık sigortası primlerinin ödenmesinden sorumlu kuruluş olacaktır) ve SYDV’ler tarafından yapılmaktadır.

c) Gıda yardımları

Gıda yardımları; kişilere gıda maddelerini kendilerinin satın alabilmesini teminen gıda çeki verilmesi şeklinde olabileceği gibi, sıcak yemek veya gıda paketi verilmesi şeklinde de olabilmektedir. Gıda paketleri genellikle kuru gıda ve kahvaltılık gıda maddelerinden oluşturulmakta ve genel olarak bir kuruluştan gıda yardımı alan herkese aynı türde ve miktarda gıda maddelerinden oluşan paketler verilmektedir. Gıda yardımlarında amaç belirli malların, yani gıda maddelerinin, temini olduğu için gıda yardımı nakit olarak da verilse ayni nitelikte bir yardımdır.

Gıda yardımları, sağlıklı beslenme ve temel sağlık bilgileri gibi çeşitli eğitimlere katılma koşullarına bağlanabilmektedir.131 Ancak Türkiye’de yürütülmekte olan sosyal yardım programları kapsamındaki gıda yardımları bu tür koşullara bağlı olmaksızın verilmektedir.

Farklı şekillerde yapılan gıda yardımlarının ortak özellikleri, hangi şekilde yapılırsa yapılsın (gıda maddesi veya nakit verilmesi) faydalanıcıların reel gelirlerini artırmasıdır. Bu konuyla ilgili olarak Rogers ve Coates, sıcak yemek dağıtımının da faydalanıcıların gelir düzeyini (dolaylı da olsa) artırdığını ifade etmektedir.132

Gıda yardımları; SYDV’ler, Vakıflar Genel Müdürlüğü ve belediyeler tarafından yapılmaktadır.

d) Barınma yardımları

Barınma politikası, refah devletinin bireylere kalacak yer sağlama veya kalacak yer konusunda yardımcı olma amacını taşıyan faaliyetleridir.133 _{Bu faaliyetler} muhtaç durumdaki bireylerin geçim masraflarının farklı yollarla azaltılması anlamına da gelebilmektedir. Bu masrafların düşürülmesi; barınma konusunda nakit yardımı

131 _{Rogers ve Coates, 2002, ss. 1-8.} 132 _{Rogers and Coates, 2002, ss. 12-14.} 133 _{Greve, 1998, sy. 58.}

93

verilmesi, kişilerin alacakları konut için kredi çektiklerinde ödeyecekleri kredi faizinin düşürülmesi ya da bu kişilere konut sağlanması şekillerinde olabilmektedir. Kısaca, barınma veya konut yardımı olarak adlandırılan yardımlar, kaldıkları konut için ödedikleri kiranın tamamının veya bir bölümünün faydalanıcılara verilmesidir.134 Belli bir ihtiyacın karşılanmasına yönelik olduğu için, barınma yardımı ayni nitelikte bir yardımdır.

Türkiye’deki sosyal yardım sisteminde yukarıda tanımlanan şekilde bir barınma yardımı bulunmamaktadır. SYDV’ler ‘barınma yardımı’ adı altında, bakımsız ve sağlıksız evlerde yaşayan muhtaç durumdaki kişilere evlerinin bakım ve onarımı için yardım vermektedirler. Söz konusu yardım malzeme desteği olabileceği gibi para yardımı şeklinde de olabilmektedir. Bazı belediyeler de muhtaç durumdaki bazı kişilere konut sağlamakta veya bu amaçla para yardımı yapmaktadırlar. Ancak bu tür yardımlar barınma veya konut yardımı adıyla ve düzenli bir sosyal yardım programı şeklinde yürütülmemektedir.

e) Yakacak yardımları

Yakacak yardımı ayni nitelikte bir yardımdır. Genellikle muhtaç durumdaki kişilere kömür verilmesi şeklinde yapılmaktadır. Doğal gaz veya odun masrafının karşılanması gibi, muhtaç durumdaki kişinin özel durumuna göre farklı uygulamalar da olabilmektedir. Ancak bu tür uygulamalar çok seyrek görülmektedir. Yakacak yardımı; SYDV’ler ve belediyeler tarafından yapılmaktadır. Verilen kömür Türkiye Kömür İşletmelerinden (TKİ) temin edilmekte ve yardımı yapan kuruluş tarafından dağıtılmaktadır. Yardım olarak verilen kömürün karşılığı Hazine tarafından TKİ’ye aktarılmaktadır.

f) Yaşlılara yapılan yardımlar

Yaşlılara yapılan yardımlar ayni ya da nakdi nitelikte olabilmektedir. Kişinin yaşlı olmasına bağlı olarak yapılmaları dolayısıyla kategorik nitelikli yardımlardır. Yaşlılara yapılan en geniş kapsamlı sosyal yardım, SGK tarafından 65 yaş üstündeki muhtaç vatandaşlara verilen yaşlılık aylıklarıdır. SYDV’ler ve belediyeler tarafından

94

da yaşlılara sosyal yardım verilmektedir. Ancak bu yardımlar belli bir yaş koşuluna bağlı değildir ve genellikle SGK tarafından bağlanan aylıklar kadar düzenli yapılmayabilmektedir. SGK tarafından yaşlılara verilen aylıklar nakdi nitelikte sosyal yardımdır. SYDV’ler ve belediyeler tarafından yaşlılara verilen sosyal yardımlar ise ayni veya nakdi nitelikte olabilmektedir.

g) Özürlülere yapılan yardımlar

Özürlülere yapılan yardımlar ayni ya da nakdi nitelikte olabilmektedir. Kişilerin özürlülük durumuna özgü olarak yapılmaları dolayısıyla kategorik nitelikli yardımlardır. Özürlülere yapılan nakdi yardımlar arasında en kapsamlı olanı 2022 sayılı Kanuna istinaden muhtaç durumdaki özürlülere verilen özürlü aylığıdır. Ayrıca özürlülere SYDV’ler ve belediyeler tarafından çeşitli ayni ve nakdi yardımlar yapılmaktadır.

h) Giyim ve ev eşyası yardımları

Giyim ve ev eşyası yardımları SYDV’ler ve belediyeler tarafından yapılmaktadır. Giyim ve ev eşyası yardımları ayni nitelikte yardımlardır. Bu yardımların önemli bir bölümü (özellikle SYDV’ler tarafından yapılanlar), yardımı veren kuruluşa yapılan bağışlardan oluşmaktadır. Bağışlanan giysi ve eşyalar birinci ya da ikinci el olabilmektedir. Ayrıca mali durumu iyi olan belediyeler, ihtiyaç sahibi vatandaşlara bot, kaban, t-shirt gibi giysileri dağıtabilmektedir. Bu şekliyle, giyim ve ev eşyası yardımları düzenli olarak yapılan bir yardım türü değildir. Dikkate alınan tek ölçüt, kişinin muhtaç durumda bulunmasıdır. Özellikle SYDV’ler açısından, muhtaç kişilere yılın belli dönemlerinde yapılması gibi bir durum söz konusu değildir. Belediyelerin yaptıkları bot, kaban yardımları da birkaç yıl üst üste aynı dönemlerde yapılmış olsa bile, aynı giyim yardımının bir sonraki yıl aynı dönemde yapılacağı yönünde bir düzenlilik bulunmamaktadır.

Giyim yardımları son yıllarda bazı SYDV’ler tarafından kurulan sosyal marketler aracılığıyla da yapılmaktadır. Bu marketlerde vatandaşların bağışladıkları birinci ya da ikinci el giysiler ve ev eşyaları bulunmakta ve ihtiyaç sahibi kişilerin bedenlerine göre giysi yardımı yapılmaktadır.

95

i) İşsizlere yapılan yardımlar

Ülkemizde muhtaç durumdaki işsiz kişilere sosyal yardım niteliğinde düzenli gelir sağlanması yönünde bir yardım programı henüz mevcut değildir. Bunun yanı sıra, SYDGM ve SYDV’ler tarafından verilmekte olan proje destekleri, sosyal yardımların bireylerin kendilerine yetebilir hale gelebilmeleri amacını desteklemek üzere, sosyal yardımlarla birlikte yürütülen programlardır. Bu yardımlar özellikle işsiz kişilerin işgücü piyasasına entegrasyonunun sağlanması amacıyla, iş kurma desteği verilmesi, ilgili kurumlarla birlikte istihdam amaçlı eğitimler düzenlenmesi gibi konuları kapsamaktadır. Ancak SYDTF Kurulu, iş eğitimi verilmesi hususunun İŞKUR’un görev alanına girmesi dolayısıyla, SYDTF kaynakları kullanılarak bu tür eğitimlerin verilmesi uygulamasına son verilmesi yönünde karara varmıştır.

j) Muhtaç kişilere yapılan diğer yardımlar

Yukarıda belirtilen yardım türlerinden herhangi birine girmeyen ancak kişinin muhtaç olması dolayısıyla yapılan nakdi yardımlar bulunmaktadır. Bu yardımlar kişilerin muhtaçlıkları dolayısıyla yapılmakta olup, kişinin herhangi bir özelliği ön planda değildir. SYDV’ler, Vakıflar Genel Müdürlüğü, SHÇEK ve belediyeler tarafından verilen yardımların bir kısmı bu niteliktedir.

3.6. Sosyal Yardım Sisteminde Yer Alan Kuruluşlar ve Bu Kuruluşlar