Günümüz Azerbaycan topraklar en eski ça lardan ba+layarak insanlar taraf ndan dikkat çeken ya+ay + merkezlerinden biri olmu+tur. Bu arazide yerle+en Hazar denizi, Urmiye gölü, Kür-Aras ve K z l-üzen nehirleri insanlar için cazibe merkezi olmu+tur. Verimli topraklar , geni+ ovalar n n olmas , Kafkas, Sehend, Savalan da lar ndaki tabiî kaynaklar, ayn zamanda kom+u devletleri kendine çekmi+tir.42
Azerbaycan’ n stratejik konumu da onlar n ilgisine neden olan sebeplerdendir. Çünkü bu arazi tarih boyunca do u ile bat , Avrupa ile Asya aras nda en k sa ve en kolay bir köprü fonksiyonunu ta+ m +t r. Azerbaycan, Kafkaslar ve Ermeniye’ye aç lan bir kap idi. Hemedân üzerinden ran, Mezopotamya ve Orta Asya’ya uzanan yollar birle+tiren bir nokta idi.43
Bu bölgede gerçekle+en sava+lar n en önemli sebeplerinden biri de, ran ve Bizans gibi devletlerin s n r n olu+turmakla ayn zamanda, bölgenin o ça için yak t ve gemi yap m nda hatta sava+larda kullan lan önemli bir yeralt kayna olan neft gibi zengin birçok madene sahip olmas d r. Ayr ca bölgenin mümbit topraklar ndan sebze ve meyve gibi o dönem için önemli olan birçok besin maddesinin yeti+tirilmesi ve buran n kuzey-güney ticaretindeki önemli bir konumda bulunmas idi.
Tüm bu vas flar ilkça lardan beri insanlar Azerbaycan’a çeken âmillerden olmu+ ve çe+itli etnik yap ya sahip toplumlar bir araya getirmesine neden olmu+tu.
41 Mes’ûdî, Ebû’l-Hasen Ali bn Hüseyn b. Ali, et-Tenbih ve’l- raf, Beyrut, 1981, s. 65; Kinneir,
Johan Macdonald, Persian Empire, London, 1813, I, 149; Nazmi, Azerbaycan Ahvâl-i Co@rafya ve Taksimât- Siyâsiyyesiyle Usûl-i dâresî, stanbul, 1334, s. 5–8; Togan, Zeki Velidi, “Azerbaycan”, A,
stanbul, 1991, II, 92
42 Kinneir, Johan Macdonald, a.g.e, I, s. 149
43 Lombard, Mauricîe, el-Co@rafya’t-Târîhiyye li’i-Âlemi’l- slâmî, Arapça trc. A.Hamide, D me+k,
Özellikle Urmiye gölünün güney ve bat s nda büyük halk kitleleri olu+mu+ ki, sonradan ran as ll topluluklar n ak nlar ile ranl la+maya maruz kalm +lard .44
Önceleri Kaspiler denilen ve Transkafkasya’da, Kür-Alazan nehirleriyle Derbend aras nda ya+ayan Albanlar Kuzey Azerbaycan’ n en önemli sakinleri idiler. Kür nehrinin kuzeyinde olan Qebele +ehri onlar n merkezi idi. slâmî fetihler bak m ndan en önemli olan da, bu toplumun bir kolu olan Kür’ün güneyi ile Karaba aras nda Gence yak nlar nda Utilerden kalma Udinlerin Araplar n Azerbaycan’a geldikleri zaman varl klar n sürdürmeleri olmu+tur. Bunlar hâlâ Karaba ve Teki’de ya+amaktad rlar.45
Azerbaycan’da ba+lan lacak fetihlerin ba+ka bir ehemmiyeti de bu ülkenin bir Türk yurdu olmas ve Müslüman Araplar n onlarla s cak bir temasa geçmesi olmu+tur. Buradaki ahalinin Türk olmas n erken dönemlere kadar götürmekle beraber, onlar n bir k sm n n Türk men+eli olmas n tahmin etmek mümkündür. Kafkaslar’a gelip Sâbirler’i ma lup eden Avarlar Temkir’e yerle+mi+ler. Kumuk Türklerinin de bu arazilerde varl klar Azerbaycan’ n ve Derbend’in Araplar taraf ndan al nd zamanda bilinmekteydi.46
Derbend’in kuzeyinde güçlü bir devlet kurup Azerbaycan tarihinde önemli rol oynayan topluluklardan bir de Hazarlard r.47 Müslümanlara kar+ zaman zaman Bizansl larla ittifak kuracak olan Hazar Türkleri slâm ordular n uzun müddet me+gul edeceklerdir.
Bunun yan nda Azerbaycan Türkler gibi di er topluluklar için de aç k bir ülke idi. A+ur, Rum, Fars, Lezgi, Tat, Tal +, Kürd ve Ermeni gibi toplumlar da bu ülkede
44 rec, Af+ar Sîstânî, Azerbaycan Jarkî, Tahran, 1369, II, 802; Burton-Brown, T., Azerbaijan Ancent
and Modern, Asian Affairs, Germany, 1949, XXX/2, 169
45 Marquart, Josef, a.g.e., s. 118; Minorsky, Vladimir Federovich, A history of Sharvan and Darband,
Cambridge, 1958, s. 11; Uras, Esat , Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara, 1950, s. 20
46 Bak hanov, Abbaskulu A a, a.g.e., s. 8; Togan, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giri , stanbul,
1981, I, 161-162
47 Artmanov, Mihail, storiya Hazar, Leningrad, 1962, s. 116; Dunlop, D.M., The History of Lewish
görmek mümkündür.48 Kalabal k bir nüfuzu bar nd ran Azerbaycan yabanc hâkimiyetlerin de ya+and bir ülke olmu+tur. Bunlar içerisinde Sâsânîler dönemi, Azerbaycan’ n slâmiyet öncesi tarihinin siyasî, iktisadî ve dinî yönden en hareketli devresidir.
Sâsânîlerin Azerbaycan’da hâkimiyet kurma faaliyeti, hânedan n kurucusu Erde+ir (m. 224/226–241) devrinden ba+lar. Partlar n son k ral Erdovan’ öldürerek bu devletin yerine Sâsânî taht n kuran Erde+ir k sa zamanda Mezopotamya, Media vs. gibi güney Azerbaycan’ (Atropatena) da hâkimiyyetine ald .49 Erde+ir’in kendisine ba l meliklere verdi i unvanlar aras nda “Azerbazgan- ah” da görülür. Kuzey Kafkas da lar ndan Hazar denizine ve Atropatena’ya kadar olu+turulan bu hâkimiyet, I. Tapur zaman nda (m. 240–271) daha da yerle+mi+ oldu.50
Azerbaycan Sâsânî hâkimiyetine geçtikten sonra, ba ms zl n kaybederek bu mparatorlu un eyaletine çevrilmi+tir. Kuzey Azerbaycan Güneye oranla “Arsakl lar” elinde kendi ba ms zl klar n k smen de olsa davam ettire bilmi+tirler.51 Sâsânî hükümdar Enû+irvan (m. 531–579) ülkeyi +ehirlere göre dörtlü taksimata ay rm +t .
“Kuver” ve “ stan” ad verilen bu bölgeler, siyasî “Merzübân”52 ve askerî “Spehbed” +ah slar taraf ndan idare olunuyordu.53 Bu taksimata göre Azerbaycan Sâsânîlerin kuzey-bat daki üç bölgesini olu+turmakta idi. Çünkü bu arazi Ermeniye,
48 Herzfeld Ernst, The Persian Empire, Wiesbaden, 1968, s. 188; Bak hanov, Abbaskulu A a, a.g.e., s.
XI-XII; reç, Af+ar Sîstânî, a.g.e, II, 538
49 Movses Dasxuranci, The History of the Caucasion Albanians, ngilizce trc. C.L.F. Dowsett, London,
1961, s. 3
50 bn Hurdâzbih, Ebû’l-Kas m Ubeydullah bn Abdullah, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Beyrut,, 1988, s.
17–18; Zaryâb, Abbâs, “Azerbaycan”, DMB , I, 196
51 Balayev, Ayd n, Azerbaycan Tarihi, s. 107
52 Merzübân- Farsça bir kelime olup ülke sahibi, yer sahibi, s n r muhaf z , serhat vâlisi anlam na
gelmektedir. Velihanl , Naile, Ereb Hilâfeti ve Azerbaycan, Bakü, 1993, s. 18–31
53 S n r boylar ndaki eyâlet vâlilerine “Merzübân”, daha geni+ bölgelere nezaret eden ordu komutan na
Kafkasya ve Orta Asya’ya aç lan bir kap idi. Bu nedenle Sâsânî Tahlar Azerbaycan’a ayr bir önem vermi+, burada çok say da +ehir ve kale kurmu+lard .54
ran hükümdarlar I. Kubad (m. 488–531) ve Nu+irevan’ n en önemli icraatlar ndan biri de Derbend istihkâmlar n güçlendirmek ve buraya yeni bir toplumlar yerle+tirmek olmu+tu. Buraya atanan vâli ve askerî idâreciler itina ile daha becerikli +ah slardan seçiliyordu. Bu nedenle idarecilerle s k alakalar sa layarak, oradaki toplumlar n inki+af n n önüne geçme siyasetini de gerçekle+tirmi+tiler.55
Önceleri Azerbaycan’ n sadece bir k sm n ele geçiren Sâsânîler zaman içinde ülkenin tamam na hâkim olmu+tular. Azerbaycan’ n di er bölümü olan Albanya VI. asr n ba+lar nda Sâsânîlerin idaresi alt na girmi+ ve VI. asr n sonlar ndan ise
mparatorlu un terkibine dâhil olmu+tur.56
Azerbaycan ahalisi 1/623 y l ndan itibaren yeniden ba+layan ran-Bizans sava+lar n n +ahidi oldu. Bu sava+larda üstünlük Bizansl lar n elinde idi. Kur’ân- Kerîm’de Rumlar’ n ranl lar’a galip gelecekleri hususundaki i+aret gerçek oluyordu.57
Herakleios (m. 610–20/641) 1/623 y l Mart ay nda kalabal k ordu ile Gürcistan ve Ermeniye üzerinden Azerbaycan’a girdi. Nahç van’ ele geçirerek Albanya’ya gelen Herakleios 40 bin ki+ilik Hazar ordusu ile de anla+ma yapt . Bu zaman II. Husrev (Kisra Perviz) (m. 590–6/628) 40 bin ki+ilik ordu ile Güney Azerbaycan’ n Kazak +ehrinde karargâh n kurdu.58 Bunun üzerine Aras nehrini geçerek Atropatena’ya giren Herakleios, II. Husrev’i ma lub ederek onu kaçmaya mecbur eder. Ba++ehir Kazak’ ele geçirerek buradaki ba+ mabet “Azerge nesb”i tahrip etmi+ti. Çok say da esir ve ganimetlerle Albanya’ya dönen Herakleios bir
54 Lombard, Mouricîe, a.g.e., s. 51; Kinneir, Johan Macdonald,a.g.e., s. 139
55 en-Nüveyrî, Tihâbuddin Ahmed bn Abdülvahhâb, Nihâyetu’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb, Kahire, 1949,
V, 192
56 Balayev, Ayd n, a.g.e., s. 113; Bünyadov, Ziya, Azerbaycan VII-IX, s. 39 57 er-Rum, 2
58 Tu+terî, Abbâs, ran-Nâme yâ Kârname-i raniyân Der Asr- Sâsâniyân, Tahran, 1342, s. 296 ve 298;
zamanlar II. Husrev’in H ristiyan mabetlerini tahrip etti i gibi önüne ç kan Ate+gedeleri yerle bir etmi+ti.59
6/628 y l nda II. Husrev’in ölümü, 7/629 y l nda ise ranl lar’ n ma lubiyeti Azerbaycan ve Kafkaslar’da Bizans müttefiki Hazarlar n daha faal rol oynamalar na neden olmu+tu. Bir bak ma Bizansl lar Kafkaslardaki hâkimiyeti Hazarlara b rakm +lard .60 Bu nedenle Hazarlar 5/627 y l ndan itibaren ba+ta Derbend olmakla birçok +ehir ve topraklar kendilerine ba lam +lard .61 Hazarlar 7/629 y l sonu 8/630 y l n n ba+lar nda Albanya’y istila etmi+lerdi. Böylece Albanya hem Hazarlara hem de Sâsânîlere vergi vermek zorunda kalm +t r.62
8/630 y l nda Hazarlar ve Kuzey Kafkas Türkleri aras nda ç kan iç çeki+meler onlar n Albanya’daki hükümranl klar na son verdi. ran-Bizans sava+lar sonunda taraflar n zay flamas Albanya’n n yeniden siyasî ba ms zl n kazanmas na neden oldu.63 Böylece Albanya slâmî fetihlere kadar Mihraniler sülâlesinin hâkimiyeti alt nda kald . Güney Azerbaycan ise bölgeye slâm ordular geldikleri zaman Sâsânîlerin hâkimiyeti alt nda idi.64
slâmî fetihler öncesi Azerbaycan’ n yak n kom+ular ndaki siyasî duruma gelince Ermeniye’nin Fars nüfusu alt nda kalan k sm (Fars Ermeniyesi) ran kisras n n, bat daki bölüm ise Bizansl lar n hâkimiyetine tabi oldu u görülmektedir.65 Büyük devletler zay flad zaman ate+perest ve H ristiyan taraflar aras nda sava+lar ba+lad .
59 Barthold, Vassiliy Vladimiroviç, slâm Medeniyeti Tarihi, trc. M.F.Köprülü, Ankara, 1963, s. 96;
Tu+terî, Abbâs, a.g.e., s. 296 ve 298; Nefîsî, Saîd, a.g.e., I, 125; Balayev, Ayd n, a.g.e., s. 119
60 Minorsky, Vladimir Federovich, a.g.e., s. 17 61 Nefîsî, Saîd, a.g.e., I, 146
62 Bünyadov, Ziya, Azerbaycan VII-IX, s. 53 63 Balayev, Ayd n, a.g.e., s. 119-120
64 Özayd n, Abdülkerim, “Arran”, D A, stanbul, 1991, III, 394
65 Hamid Ganîm, Ebû Saîd “ nti+aru’l- slâm fi’r-Rihâb”, Mecelletu’l-Ezher, Kahire, 1970, XXXXII/10,
Gürcistan’ n bat k sm ise Bizansl lar n hâkimiyeti alt ndayd .66 Bizans mparatoru Herakleios 4/626 y l nda Gürcistan’ harabeye çevirerek, ba+kent Tiflis’i de yakm +t . Bizans bölgeden çekildi i zaman Kral II. Stephanus’un (17–42/639–663) ba+ nda bulundu u zamanlarda Gürcistan bir dereceye kadar kendi ba ms zl n koruyabilmi+ti.67
Kuzey Kafkasya’da var olan Hazar devleti ise Alban toplumunu hâkimiyeti alt na alarak her f rsatta sald r lar ile Arran’ taciz ediyordu. Onlar n esas maksad tüm Kafkasya’y hâkimiyetleri alt na almak idi.68
ran’a gelince V. as rdan da lma dönemine ba+layan Sâsânî devleti, Hz. Ebû Bekir zaman ndan ba+layan slâmî fetihlerle Hz. Ömer zaman nda ise tamamen da lmaya ba+lam + ve Müslümanlar n hâkimiyetine girmi+tir.69
3. Fetih Öncesinde Azerbaycan’2n Dinî, Siyasî ve Sosyal- ktisadî Durumu