Câvidan Zaman2nda Hürremiyye syan2

Daha önce saym + oldu umuz sebeplerle ilgili olarak özellikle Abbâsîlerin hâkimiyete geli+inden sonra ran ve Azerbaycan bölgeleri daima bir birinin ard nca hilâfete kar+ isyanlara ev sahipli i yapm +t r. Bu isyanlar n esas ideolojisi Hürremiyye olmu+tur ki, o da slâm’dan önce ve sonra olmak üzere iki devre ayr l r. Biz burada slâm’dan sonra bu bölgelerde ortaya ç km + ve Bâbek isyan na daha fazla etkili olanlar n k sa bir +ekilde anlatmaya çal +aca z. Bununla da Bâbek isyan öncesinde bölgedeki hem siyasî, hem de sosyal durumla tan + olaca z.

2.4.1. H2da7iyye syan2

Dönemin önemli isyanlar ndan olmakla, bu isyan onun lideri olan H da+’ n ismi ile adland r lm +t r. Abbâsî idaresinin Horasan’a gönderdi i idarecilerden biri olan H da+, sonradan idareyi terk etmi+tir. Halk Hürremiyye fikirlerine davete ba+layarak kendine baz taraftarlar da edinmi+tir. syan 118/737 y l nda vâli Esed b. Abdullah taraf ndan bast r larak H da+’ n kendisi de öldürülmekle sona ermi+tir. Onun

409 _{bnü’n-Nedîm, s. 416} 410 _{Makdisî, IV, 31}

tenasüh411 ve kad n n toplumun ortak mal olmas fikirlerini savunmas sonradan Bâbek isyan na bu yönüyle etkili olmu+tur.412

2.4.2. Sünbaziyye syan2

Daha önceleri Mecûsî dinine mensup olan Sünbaz bu isyan n lideridir.413 Ebû Müslim’le tan +t ktan sonra slâm dinini kabul eden Sünbaz, aralar ndaki samimi ili+ki ile ilgili olarak ordu komutanl na kadar ula+m +t r. Ebû Müslim’in katle yetirilmesinden sonra onun naibi oldu unu ilan eden Sünbaz 137/755 y l nda isyana ba+lam +t r. syan da onun ismine nispetle Sünbaziyye olarak adland r lm +t r.414

Bu isyan n ba+lanmas nda siyasî, sosyal ve ekonomik sebeplerin tesirli oldu unu söylemek mümkündür. Abbâsî hilâfeti hâkimiyete geldikten sonra, davet zaman kendilerine verdikleri sözlerinin tutulmad n gören bölge halk , ilk kapsaml tepkisini bu isyanla göstermi+tir. Ebû Müslim’i kendilerine imam olarak gören Hürremîler onun ölüm haberi üzerine çok etkilenmi+lerdi.415 Bundan çok mahirce istifade eden Sünbaz, Ebû Müslim taraf ndan özel olarak yeti+tirildi ini ve onun dostu olmas hasebiyle intikam n alman n onun üzerine dü+tü ünü dile getirmi+di.416 Sünbaz bununla ayn zamanda Sâsânî devletini yeniden kurmak ve içinde her zaman gizli saklad Mecûsîl yeniden diriltme arzusunu gerçekle+tirmek için kaç r lmaz bir f rsat yakalam +t .417

Sünbaz’ n etraf nda olanlar n kimliklerine bak ld zaman onlar n ço unlu unun çiftçi ve köylülerden olu+tu u görülmektedir. Bu da alt tabakan n beklentilerine cevap vermeyen yeni idareye kar+ sosyal bir tepkinin varl n göstermektedir.

411 _{Cara De Vaux B., “Tenâsuh”, A, stanbul, 1979, XII/I, 158}

412 _{Taberî, IV, 164; bn Kesir, IX, 320; Madelung, Wilferd, “Khurramiyya”, First Encyclopedia of}

Islam, Leiden, 1987, V, 63

413 _{Ya’kubî, Tarih, II, 368; Taberî, (Kahire) VII, 495} 414 _{Nizamülmülk, a.g.e., s. 282}

415 _{Mes’udî, Mürûc, III, 305}

416 _{Taberî, VII, 495 (Kahire); bnü’l-Esîr, el-Kâmil, V, 113; Nizamülmülk, a.g.e., s. 218}

Sünbaz’ isyana iten di er bir neden de, Ebû Müslim’in hac nedeniyle hilâfetin merkezine giderken Rey +ehrinde b rakt hazineyi ele geçirme arzusu da olabilir. Çünkü bu nedenle sonradan da birçok isyanlar ç kacak ve birçok insan n kan ak t lacakt .418

K sa zamanda halk n çe+itli tabakalar ndan büyük destek alan Sünbaz bölgelerde ya+ayan Müslümanlar n mallar n ya malamakla ve kad nlar n da esir almakla Müslüman toplum içinde büyük korkuya neden olmu+tu.419 Sonradan hilâfet ordusunun gönderilmesi üzerine Taberistân’a kaçarken kendini kar+ lamak için gelen Tûs taraf ndan katledilmi+tir ki, böylece isyan sona ermi+tir. Lâkin isyan bast r lsa da isyan n ideolojisi olarak Ebû Müslim’in ölmedi i ve mübarezesini devam ettirmesi dü+üncesi ak llarda yer etmi+tir.420

2.4.3. shak et-Türkî syan2

syan 137/755 y l nda ba+lam +t r. Onun özelli i Bâbek isyan n n temelini olu+turan fikirsel yap lanmas na neden olmas ile seçilmesidir. Kaynaklar bu isyanla ilgili fazla bilgi vermemektedirler. Bu konuda sadece bnü’n-Nedîm geni+ bir +ekilde malumat vermektedir. Ebû Müslim’in taraftarlar ndan olan shak et-Türkî onun öldürülmesinden sonra Mecûsîli i ihya etmek, adaletin hâkim olmas n sa lamak için Ebû Müslim’in peygamberli ini iddia ederek Maverâu’n-Nehir’de isyana ba+lad . Ona tâbî olanlar Hürremî fikirler ta+ d klar için Hürremdiniyye olarak da tan nmaktad rlar.421

syan n di er özelli i de milliyetçi bir ruhu kendisinde ta+ yor olmas d r. Böyle ki, Peygamber’in Araplardan ç kmas n hâlâ kabullenemeyen Farslar Ebû Müslim’in peygamber oldu unu savunmaya ba+lam +lard r. Her zaman kurtar c aramakta olan halk ise kimli inden ve hangi ideolojiyi savunmas ndan as l olmayarak

418 _{Zorlu, Cem, a.g.e., s. 130} 419 _{bnü’l-Esîr, el-Kâmil, V, 113}

420 _{Geni+ bilgi içn bkz., Zorlu, Cem, a.g.e., s. 139-143} 421 _{bnü’n-Nedîm, a,g,e,. s. 418}

ona kat l yordu. ki y l devam eden isyan Horasan vâlisi Halid taraf ndan bast r lm +t r.422

2.4.4. Üstazs2z syan2

syan 149/767 y l nda merkezi Horasan olmakla ba+lam +t r.423 syana sebep ise Hilâfetin Horasan bölgesindeki zengin bir maden oca na el koymak istemesi üzerine olmu+tur. Halk n ayaklanmas n gören Üstazs z onlara liderlik ederek halifeli e kar+ sava+ ba+latm +t r. Özellikle shak et-Türk isyan na benzeyen bu isyanda da Mezdekî karakterler ön planda durmaktayd . Sonradan Hâz m’ n komutanl nda gönderilen ordu taraf ndan etkisiz hale getirilen Üstazs z, 150/768 y l ndakatledildi.424

2.4.5. Câvidâniyye syan2

Bu isyan gelecekte Bâbek’in rehberlik edece i isyand r. Bâbek’ten önceki liderin isminin Câvidan oldu undan bu +ekilde adland r lm +t r ki, onun da mânâs “Ruhu ölmemi bakidir” anlam na gelmektedir.425 Kaynaklarda Câvidan’ n ismi Câvidan b. Sehl426 ve Câvidan b. Tehrek427 olarak geçmektedir. Azerbaycan’daki Hürremiyye isyan na rehberlik eden Câvidan onu güçlü hale getirmek istese de, bunu ba+aramam + ve yeti+tirdi i Bâbek bunu gerçekle+tirmi+tir.

slâm’dan sonra ran ve Azerbaycan bölgelerinde ç km + olan tüm Hürremî hareketlerinin en büyüyü, en tesirlisi ve en uzun müddetli olan Câvidâniyye (Bâbekiyye) olmu+tur. syanc lar n merkezi ise Azerbaycan arazisinde olan Bezz kalesi idi.428 Kaynaklarda Câvidan ve onun isyana liderlik etti i devirle ilgili malumat yok derecesindedir. Fikrimizce bunun iki sebebi vard r. Birincisi Câvidan zaman nda

422 _{Karaku+, Nadir, Ebû Müslim Horasânî Ki ili@i ve Faaliyetleri, (Bas lmam + Doktora Tezi), Konya,}

1996, s. 258

423 _{Taberî, (Kahire)VIII, 29; bn Kesir, X, 109} 424 _{Zorlu, Cem, a.g.e., s. 160-161}

425 _{bnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 328} 426 _{Taberî, V, 139}

427 _{bnü’n-Nedîm, a,g,e,. s. 417}

isyan n o kadar da geli+memi+ olmas d r. kincisi ise düzenli ve planl halde olmad için hilâfetin onu önemsemeyerek dikkate almamas d r.

Hürremîler isyan , Abbâsîler döneminde ilk defa 162/779 y l nda sfahan’da yo un olarak ortaya ç km +t r. Azerbaycan’da ise bu isyan, 192/808 y l nda Câvidan’ n rehberli i alt nda yay lma a ba+lam +t r.429 Sonradan liderinin de i+mesi ile Bâbekiyye olarak adland r lm +t r. Bâbek +imdiye kadar bu bölgede cereyan eden tüm Hürremiyye hareketlerinin neden ve özelliklerini kendinde birle+tirmeyi becermi+tir.

Câvidan zaman nda Hürremiyye isyan iki lideri aras nda ikiye parçalanm + ve bu da isyan n tesirini zay flatan âmillerden biri olmu+tur. 200/816 y l nda Câvidan’la Ebû mran aras nda isyana rehberlik u runda mübareze ba+lan r ki, teke tek sava+ sonucu Ebû mran öldürülmü+, Câvidan ise ald yaralar neticesinde üç gün sonra vefat etmi+tir. Bununla da isyana liderlik Bâbek’in eline geçmi+tir.430

Timdiye kadar sayd m z isyanlar ran ve Azerbaycan bölgelerinde olanlar n bir k sm n olu+turmaktad r. Bu isyanlar de i+ik zamanlarda ve +ah slar taraf ndan yönetilse de hepsinin benzer ortak yönleri vard r.

Birincisi, bu isyanlara liderlik eden +ah slar hem ran’ n eski dinlerinden ve hem de slâm’dan olan baz özellikleri alarak tüm kesimlerden olan insanlar kendi etraflar nda toplamaya çal +m +lard r. Bu nedenle isyana kat lan her iki dinin mensuplar kendi ideallerini bu isyanlarda bulabilmi+lerdir.431

kincisi, isyanlara liderlik eden +ah slar kendilerini beklenen kurtar c olarak takdim etmekle, büyük beklenti içinde ya+ayan fakîr, küçümsenen ve her +eyini kaybeden halk n büyük deste ini kazanm +lard r.432

429 _{Nefisî, Said, a.g.e., s. 49}

430 _{“Bâbek”, ASE, Bakü, 1976, I, 521-23; Azimli, Mehmet, Bâbek, s. 75} 431 _{Faruk, Ömer, el-‘Abbâsiyyûne’l-Evâil, Beyrut, 1970, I, 277}

Üçüncüsü, bölge ahalisinin de büyük deste i ile hâkimiyete gelen Abbâsîler, hilafete geldikten sonra Ebû Müslim’i öldürmeleri, bölgelerde halk n geçiminin iyile+mek bir yana daha da kötüye do ru gitmesi ve sosyal-iktisadî hayattaki problemler isyanlar n ç kmas ndaki ortak cihetlerdir.433

Neredeyse tüm kaynaklar isyanlar n ilk nedenleri olarak dinî faktörleri ileri sürerek eski Mecûsîli e dönü+ ve Mezdekizmin savunulmas , ran rejiminin yeniden kurulmas olarak göstermektedirler. Lâkin fikrimizce sosyal ve iktisadî nedenler daha etkili olmu+tur. Çünkü Azerbaycan’daki duruma bakt m z zaman Sâsânî yönetiminin onlara zorla kendi dinlerini kabul ettirmelerinin ve bu yönetimin onlar n lehine hiçbir +ey vermediklerinin +ahidi olmaktay z ki, bu konular daha önce anlatm +t k. O zaman halk neden bu kadar eski günlere dönmek için çaba göstererek isyan etsin? Buradan böyle bir sonuca ula+abiliriz ki, Abbâsîler devrindeki sosyal ve iktisadî durumun halka bakan k sm önceki kadar veya ondan daha da kötü olmu+tur. Bu durum halk isyan etmeye ve onun liderlerine ise kurtar c gibi bakmas na neden olmu+tur.