Bâbek’in (ahsiyeti ile lgili Malumat

Kaynaklarda Bâbek’in men+eine dair çe+itli rivâyetler mevcuttur. Ancak bu rivâyetlerden hangisinin do ru oldu unu tespit etmek çok zordur. Kaynaklar Bâbek ailesinin slâm dinine mensup bir aile gibi tan tmaktad rlar. Bu bilgiler farkl olsa da ço unlu u ayn malumat vermektedir. Taberî ve Mesûdî Bâbek’in gerçek isminin Hasan, karde+inin ise Abdullah oldu unu bildirmektedirler.434 Sonradan ya+ad hayat tarz , fonksiyonu ile ilgili, Hürremiyye’nin etkisi ve onlar n ra betini kazanmak maksad ile Hasan ismini Bâbek’le de i+tirmi+ olmas gerekir.

Onun özellikle bu ismi seçmesi konusunu tespit için tarihe göz gezdirdi imizde ayn bölgede slâm fetihleri öncesi Sâsânî devletinin ilk hükümdar olan Erde+ir’in babas ve y k lm + olan Sâsânî imparatorlu unun kurucusu Bâbek b.

433 _{Zorlu, Cem, a.g.e., s. 126}

Hasan ak llara gelmektedir. Bâbek’in bu insana duydu u sevgi, ona olan özen, Hürremîler ve ran halk üzerinde Sâsânî ihti+am n geri getirecek +ah s hissini vermek maksad ile etkinli ini art rmak için onun ismini benimsemi+ olabilir.435

Bâbek’in nesebine gelince bu konuda malumat n çok kar + k olmas onun meçhul oldu unu söylenmesine neden olmu+tur. Genel malumat onun 181–183/798– 800 tarihinde do du unu göstermektedir.436 Bu konuda en geni+ malumat bnü’n- Nedîm vermektedir. Onun malumat na göre Bâbek Medain’li bir ya tüccar olan Abdullah’ n gayri me+ru çocu udur. Bu +ah s Kirman bölgesinden gelerek Azerbaycan’daki Bilalabad bölgesine yerle+mi+tir. Tüccarl zaman kör olan Bâbek’in annesi ile gayri me+ru bir +ekilde birlikte olmu+tur. Sonradan köylüler taraf ndan yakalanma korkusu ile oradan kaçmak zorunda kalm +t r.437

Taberî’nin verdi i malumata göre, Bâbek Sülûklar’dan438 Matar isimli bir adam n o ludur. Kendisinin, kör ve hizmetçi olan bir kad na tecavüz etti ini ve bunun sonucunda evlad n n dünyaya geldi ini bildirmektedir. Olay n bilinmemesi için kad n tehdit etmesi ve onun da korkudan bunu bir s r gibi saklamas na neden olmu+tur.439 Bu rivâyet bize Bâbek’in babas n n devrin ilk Sosyalistlerinden oldu unu da bildirmektedir. Bu nedenledir ki, baz ara+t rmac lar Bâbek’in, babas n n davas n devam ettirdi ini söylemelerine neden olmu+tur.

Bâbek’in nesebini Ebû Müslim Horasanî’nin k z Fât ma’ n o lu Mutahhar’a dayand ranlar da vard r.440 Lâkin Bâbek’in Azerbaycan bölgesinde ya+ad n , orada do up büyüdü ünü ve Tebriz yak nlar nda çobanl k yapt dü+ünülürse bunun

435 _{Azimli, Mehmet, Bâbek, s. 72} 436 _{Aziz, Hüseyin Kas m, a.g.e., s. 269} 437 _{bnü’n-Nedîm, a,g,e,. s. 417}

438 _{Sulûk- özellikle slâm öncesi ba+layan ve sonras nda da devam etmi+, zengin kimselerin mallar n n}

topluma e+it bir +ekilde payla+t r lmas n öngören ve bunu +iirlerinde yans tan toplulu a verilmi+ bir isimdir. Bu cihetleri ile slâmî dönemde ortaya ç kan ilk sosyalistlerden say lmaktad rlar. Geni+ bilgi için bkz., Y ld r m, Kadri, “Cahiliye Dönemi Arap Edebiyat nda Sülûk Tairler Hareketi”, Dicle Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi, Diyarbak r, 2001, III, say 3

439 _{Taberî, V, 234} 440 _{Dîneverî, a.g.e., s. 367}

hakikate yak n olmad anla+ l r.441 Bunun nedeni Ebû Müslim Horasanî’nin o dönem için önemli bir +ah s ve ran bölgesinde çok gündemde olmas olabilmektedir.

Aktard m z bu malumat n ilk ikisinde ortak cihetler daha çoktur. Buradan Bâbek’in annesinin kör, babas z oldu u ve onu sadece annesinin büyüttü ü anla+ lmaktad r. Babas n n olmamas , bu +ekilde büyüme ve fakir bir aileden olmas onda yetim tepkisi diyebilece imiz, toplumda ezilmenin verdi i psikolojik bir tepki meydana getirmi+tir ki, bu da onun dü+üncelerinde hâkim olmu+tur.

Babas n n aslen ran’l olmas ve Medâin’den gelmesi, Bâbek’in Fars kökenli oldu unu söyleyenlere bir delildir.442 Lâkin genelde Azerbaycan’dan olan tarihçiler onun Azerbaycanl oldu unu savunmakta, buna da onun sadece annesinin himayesinde büyümesini ve özellikle Bezz kalesinde yerle+mi+ olmas n göstermektedirler.443

Bâbek tarihte Hürremiyye isyan na rehberlik ettikten sonra tan nd için, kaynaklarda bu devirle ilgili daha çok ve efsanevi malumat vard r. Lâkin tam aksi olarak ise ona kadar olan devirle ilgili malumat k tl ya+anmaktad r. Bildirdi imiz gibi babas z büyüyen Bâbek’i annesi sütanneli i yaparak kazand ücretle geçindirmi+tir. Tebriz bölgesine çobanl k yapmak için gelen Bâbek’in burada iki y l kald ve tambur çalmay ö rendi i rivayet edilir. Daha sonradan annesinin yan na dönmü+ ve on sekiz ya+ na kadar orada kalm +t r.444

Bâbek’in Hürremiyye, özellikle ise Câvidan’la tan +l konusunda Makdisî +öyle malumat vermektedir. Bir k + günü Bâbek’in köyünden geçen Câvidan havan n çok so uk olmas hasebiyle onlarda misafir olmu+tur. Burada Bâbek’in kabiliyetini ke+if eden Câvidan, ev sahibesine yard mc olmak maksad yla, ya da misafir oldu u aileye kendini borçlu hissederek Bâbek’in annesini ikna ettikten sonra onu yan nda götürmü+tür. Bununla da Hürremiyye’nin merkezi olup sonradan da Bâbek taraf ndan

441 _{Aziz, Hüseyin Kas m, a.g.e., s. 268} 442 _{Nefisi, Said, a.g.e., s. 11}

443 _{Bünyadov, Ziya, Azerbaycan VII-IX, s. 231-232} 444 _{bnü’n-Nedîm, a,g,e,. s. 417}

kullan lan Bezz kalesine yerle+mi+lerdir.445 Bâbek’in bundan sonraki hayat kaynaklarda daha geni+ bir +ekilde s radan bir insan gibi de il, isyana ve binlerce insanlara rehberlik eden lider gibi anlat lmaktad r.

Daha önce de bildirdi imiz üzere Câvidan vefat ettikten sonra onun han m Bâbek’e duydu u özel ilgisi ile alakadar olarak onu isyan n lideri yapmak karar na gelmi+tir. Tüm Hürremîleri bir yere toplayan Câvidan’ n han m tenasüh inanc ndan da istifade ederek bunlar söyledi.

“Câvidan vefat ederken son nefesinde ruhunun Bâbek’e geçece@ini, Bâbek’in tüm Hürremîlerin lideri olaca@ n ve bu nedenle ona tâbî olunmas gerekti@ini, onlar

imdiye kadar ele geçiremedikleri yerlere kadar götürece@ini, Bâbek’in Hürremiyye’nin görü lerini tüm dünyaya yayaca@ n , Mezdek’in dinini geri getirece@ini, onlar zorbalardan kurtaraca@ n ve onlar n yeryüzüne hâkim olmalar n sa@layaca@ n ” söylemi+tir.446

Tüm bu söylenenler Hürremiyye’nin gaye ve maksatlar n bildirmesi aç s ndan çok dikkate de erdir. Bu ayn zamanda onlar n ne dü+ündüklerini, isyan etmelerinin nedenlerini, beklenti, ümit ve hedeflerini bilme bak m ndan da çok önemlidir. Bu nutuk üzerine büyük bir törenle Hürremîler Bâbek’in liderli ini kabul etmi+ ve Bâbek Câvidan’ n han m ile de evlenmi+tir. Bu maksatla haz rlanm + törende bir öküz kesilerek derisi yere serildi. Sonradan H ristiyanl ktaki gibi onun ortas na ekmek ve +arap konuldu ki, merasime i+tirak edenler ekme i +araba bat rarak yiyor ve Câvidan’ n ruhuna iman etti im gibi Bâbek’in ruhuna da iman ettim diyerek onun elini öpüyorlard . Bununla da yeni lideri kabul etmi+ oluyorlard .447

201/816 tarihinden itibaren Hürremîler yeni liderlerine kavu+mu+ ve önceki liderlik kavgas n n da bitmesi ile daha güçlü bir merhaleye ba+lam +lard r. Güçlerin birle+mesi ve daha çevik bir liderin gelmesi ile de isyan yeni bir hüviyet kazanm +t r.

445 _{Makdisî, VI, 116}

446 _{Taberî, V, 139; Makdisî, VI, 116} 447 _{bnü’n-Nedîm, a,g,e,. s. 417–418}

Böylece Hürremiyye hareketi devrinin en büyük ve halli en zor olan isyan haline gelmi+, liderinin ismiyle de Bâbekiyye olarak adland r lm +t r.448

Bâbek’in yirmi y l gibi uzun bir zaman arz nda Abbâsî hilâfetinin düzenli ordular na kar+ direnmesi ve üzerine gelen alt orduyu ma lup ederek büyük bir devleti çökertmeye do ru gide bilmesi onun çok yetenekli ve becerikli birisi oldu unu aç k bir +ekilde göstermektedir. Onun, dü+üncelerinde çok net, tavizsiz ve çok gururlu bir +ahsiyete sahip oldu u kaynaklarca bildirilmektedir.

Böyle ki, Abbâsîlerce esir al nan Bâbek’in o lu babas na teslim olmas yla alakadar bir mektup göndermesi üzerine Bâbek +u +ekilde cevap vermi+ti. “O, benim o@lum de@ilmi , ona söyleyin bir gün özgür ya amas , k rk y l esir ve hakir ya amas ndan daha iyidir”. Bununla Bâbek isyandaki gaye ve maksad n dile getirmi+ ve bu yolda ne kadar gururlu ve güze+te gitmeyen birisi oldu unu göstermi+tir.449

Ya+anm + hadiselerde biz Bâbek’in çok iradeli ve azimkâr bir karaktere sahip oldu unun da +ahidi olmaktay z. O, korkunç i+kenceler alt nda insanüstü bir direnç göstermi+, öldürüldü ü zaman yüzünün sarard n gizlemek için vücudundan akan kan n yüzüne sürmü+tür. Bu da onun hiçbir zafiyet göstermeden misyonunun, kimli inin gerçekli ine inand n ve güçlü bir lider oldu unu göstermektedir.450 Bâbek’in böyle güçlü bir iradeye sahip olmas , onun Abbâsî hegemonyas n kabul etmemesine ve mübarezesinin uzun müddetli olmas na neden olmu+tur.

Saym + oldu umuz bu +ahsi özelliklerin yan s ra insan n ne kadar yüksek meziyetlere sahip olmas na bakmayarak, onun tek ba+ na bir +eyler yapabilmesi imkâns zd r. Bu bak mdan da Bâbek etraf nda iyi ve becerikli bir kadro da toplaya bilmi+tir.451 Bu kadronun yard m iledir ki, o isyan n daha da uzun süreli ve ba+ar l olmas na nâil olmu+tur.

448 _{Taberî, V, 139; bnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 328} 449 _{bnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 472}

450 _{Mes’udî, Mürûc, IV, 60; Ocak, Ahmed Ya+ar, Babailer syan , stanbul, 2000, s. 107} 451 _{Lewis, Bernard, Tarihte Araplar, trc., Hakk Dursun Y ld z, stanbul, 2000, s. 138}