Bâbek’in Yakalanmas2 ve dam2

Taraflar aras nda olan sava+lar, hilâfetin olay n ciddili ini anlay p meselenin çözümü için gereken tedbirleri almas gittikçe sonucun elde olunmas na giden yolu daha da k saltm +t . 222/837 y l n n yaz n n ba+lamas ile olaylar n yeniden canl l k kazanmas na neden olmu+tu. Töyle ki, Bâbek bu sene yakalanm + ve Hürremîler isyan na son verilmi+ti. Lâkin tarihi kaynaklarda bu hadise ile ilgili çok da farkl olmamak üzere geni+ malumat verilmektedir.

222/837 y l n n yaz nda Bâbek art k Bezz kalesi d + ndaki tüm üstlerini kaybetmi+ ve etrafla olan alakas kesilmi+ bir +ekilde karargâh na s nm +t . Bezz kalesini muhasaraya alan Af+in her zaman olabilecek ani hücumlardan korkarak, askerlerini nöbet zaman at s rt ndan inmelerine bile izin vermiyordu. Çünkü kalenin yerle+ti i co rafî konumu tüm bunlara çok müsaitti.506

Askerlerinin aksine ku+atman n daha uzun sürmesinden hiç de rahats z olmayan Af+in, bu zaman zarf nda kalenin etraf n , da daki ç rlar daha iyi ö renmeye çal + yor, mümkün olan yerlerde askerî s nak ve kuyular yapt rmaya daha çok önem veriyordu. Sadece bu yolla Af+in ku+atman n daha etkili olaca na ve Bâbek’in hareketlerinin önlenece ine inan yordu.

Daha önce de söyledi imiz üzere her iki taraf i+in ciddi ve halledici noktaya ula+t n anlam +t . Töyle ki, Bâbek hilâfet ordusundaki askerlerin say s n ö renmek maksad ile Af+in’e elçi yollam +t . Elçi hilâfet ordusunun kuru yemekler yemekten

505 _{bnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 458} 506 _{Taberî, V, 220}

b kt klar n dile getirerek bu nedenle Bâbek’in onlara taze yemekler yollad n söyleyerek, Hürremîlerin ku+atmada olmalar na ra men bolluk içinde olduklar n ifade etme e çal +m +t . Olay anlayan Af+in ise ordusunun say s n , da da kurmu+ oldu u s nak ve kuyular göstererek Bâbek’i korkutmaya çal +m +t .507 Böylece her iki taraf birbirlerini psikolojik bask alt nda b rakmaya çal +m +lard . Bu ayn zamanda yap lan en küçük hatan n ma lubiyetle neticelenece ini gösteriyordu.

Tüm haz rl klar tamamland ktan sonra, askerin de sava+s z s k lmas n dikkate alan Af+in Muharrem 222/837 y l n n A ustos’unda Bezz kalesine hücumu ba+latt . Hürremî cephesindeki insan say s n azaltmak maksad ile Af+in kaleden ayr lmak isteyenlere eman verilece ini ilan etti.508

Lâkin hiçbir neticeye ula+amayan taraflar bir hafta aradan sonra yeniden sava+a ba+lad . Hürremîlerin yüksekte olmas na ra men hilâfet ordusunun çoklu u ve sava+ azmi Bâbek’in eman istemesine neden oldu. Bâbek sadece halife Mu’tas m’dan emanla ilgili karar n gelmesini istemekle zaman kazanmaya çal + yordu. Af+in ise ondan hemen ç k p gitmesini isteyince, Bâbek h yanete u ramamas için rehine istemi+ Af+in de onun iste ini temin etmi+ti.509

Tam bu hadiselerin cereyan etti i bir zamanda Be+ir et-Türkî

komutanl ndaki Ferganal ordunun Bezz kalesine girdikleri haberi gelir. Bunun üzerine Af+in de kaleye hücum ederek saray n içlerine kadar ilerler. Olay üzerine Bâbek ona yak n olan adamlar ile He+tadser üzerinden kaçmay ba+ar r.510

Ak+ama kadar kale dâhilindeki Hürremîleri katleden Af+in, gece vakti olabilecek hücumdan çekinerek kaleden ç km + ve kendilerinin kurmu+ olduklar s naklara yerle+mi+ti. Bundan haber alan Bâbek, geceleyin kaleye geri dönerek yol

507 _{bnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 464} 508 _{Taberî, V, 228}

509 _{bnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 473} 510 _{Mesûdî, Mürûc, IV, 60}

için yemek ve erzak tedariki haz rlam +t . Af+in’in yeniden gelmesi üzerine ise Bâbek Ermeniye taraflar na do ru kaçm +t .511

15 Safer 222/27 A ustos 837 tarihinde ele geçirilen Hürremîlerin merkezi Bezz kalesi, Af+in’in emri ile bir daha kullan lamayacak +ekilde da t ld ve yak ld . Bu hadise, Abbâsîler hilâfetinin son y llarda yapm + oldu u en büyük zaferi ve fethi gibi de erlendirildi. Hilâfet ordusu buradan 3300 esir, 7600 kad n ve çocuk ele geçirmi+ti ki, onlar n ço u sonradan kendi ailelerine dönmek üzere b rak lm +t .512 Lâkin birço u yak n olmad ndan gidememi+lerdi.

Burada özellikle Bâbek’in han mlar a lam + ve ona olan hasret duygular n ifade etmi+lerdi. Bunun üzerine ise Af+in onlara “Yaz klar olsun size, zorla getirtip esir almad m ?” sözlerine kar+ l k “Bize çok iyi bak yordu” cevab n vermeleri,513 Bâbek ve taraftarlar hakk nda söylenilen gayri insanî ve ahlakî davran +lar n n varl na gölge dü+ürmektedir.

Bâbek’in Bizans Devleti ile çok yak n ilgisi oldu unu unutmayan Af+in, böyle bir durumda da oraya s naca n dü+ünerek bölgede hâkim olan Ermeni Bey ve patriklerine mektup göndererek Bâbek’in yakalanmas n ve teslim edilmesini emretmi+ti.514

Bâbek’in eman istemesi üzerine, halife Mu’tas m’ n onunla ilgili eman ferman n göndermesine ra men Af+in hâlâ onu gerekli +ahsa ula+t ramam +t . Hürremîlerin kendileri bile bunu yapmaktan kaç n yorlard . Çünkü onlar, Bâbek’i iyi tan yor ve bunu yapan adam n kesinlikle öldürülece ini biliyorlard . Sonunda ise iki ki+i bu mektubu götürmeye karar vermi+ ve gerçekten de Bâbek onlardan birini öldürmü+, di erini ise sadece eman red etti ini Af+in’e bildirmek maksad ile sa b rakm +t .

511 _{Taberî, V, 222}

512 _{Ya’kûbî, II, 434; Makdisî, VI, 118; bnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 459; bn Kesir, X, 275} 513 _{Taberî, V, 231; bnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 474}

Daha önce de söyledi imiz gibi elçiler, esir olan Bâbek’in o lunun babas na teslim olmas ile ilgili yazd mektubu da vermi+lerdi ki,515 bunun kar+ l nda o da özellikle Azerbaycan’da günümüze kadar özgürlük ve ba ms zl k konular nda gündemde tutulan o me+hur cevab n vermi+ti.

“O benim o@lum de@ilmi , söyleyin ona bir gün özgür ya amas k rk y l hakîr ve köle olarak ya amas ndan daha iyidir”.516

Af+in tüm vas talar n kullanarak Bâbek’in Bizans’a geçmeden yakalanmas na çal + yordu. Hatta komutanlardan Ebû Sac onunla kar+ la+m +, han m ve annesini esir alsalar da, Bâbek yine de kaçmay becermi+ti. Erzak s k nt s çeken Bâbek kar+ la+t köylü birisine para vererek yiyecek almas n istemi+ti. Olaydan çekinen ve +üphelenen köylü, rastlad +ah sla ilgili malumat bölgenin patri i Sehl b. Sunbad’a haber verir. Bu +ahs n Bâbek oldu unu dü+ünen Sehl olay yerine gelir ve Bâbek’e büyük sayg göstermi+ ve Bizans mparatoru ile alakas n n oldu unu da bildirerek onu kendi evine davet etmi+di.517

Bu zamandan itibaren Bâbek Sehl’e itibar ederek onun kalesinde kalmaya ba+lam +t . Ama yine de ihtiyatl davranan Bâbek, karde+i Abdullah’ stafanos kalesine göndererek orada kalmas n istemi+ti. Bunun da sebebi ikisinden biri yakaland zaman di erinin ba+latm + olduklar davay devam ettirmesi idi. Böylece Sehl, gizliden Af+in’le irtibata girerek Bâbek’i teslim edece ini bildirmi+ti. Beklenen an bir av s ras nda gerçekle+mi+ti ki, neticede Ebû Said komutas ndaki ordu Bâbek’i yakalam +t .518

Aldat ld n ve sat ld n gören Bâbek Sehl’e küfrederek neden onu Yahudilere satt n ve hatta onlar n verdiklerinden de daha fazla para verebilece ini

515 _{Af+in ilk evvel mektubu Bâbek’in o lunun götürmesini istemi+ lâkin o, “Ben götüremem. Babam}

beni görür görmez öldürür çünkü ben size esir dü tüm. Jöyle ki, babam her zaman bana esir dü ece@ine kendini öldür” derdi. Geni+ bilgi için bkz. Nefisi, Said, Bâbek, s. 131

516 _{bnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 474}

517 _{Taberî, V, 230; Mes’udî, Mürûcü, IV, 60} 518 _{Taberî, V, 231}

dile getirmi+ti. Nihayet uzun zamandan beri Abbâsî hilâfetini rahats z eden bir isyan son bulmu+, bu haber en k sa zamanda her tarafa yay lmakla kendisi ile beraber bayram sevincini de getirmi+ti. Buna nâil olan Af+in, Bâbek ve karde+i Abdullah’ halife Mu’tas m’ n huzuruna Sâmerrâ +ehrine götürmü+tü.

Halifenin huzuruna ç kar lan zaman Mu’tas m “Sen Bâbek misin?” diye sormu+, Bâbek de “Senin kulun ve kölenim” cevab n vermi+ti. Yirmi y ldan fazlad r hilâfete zor günler ya+atan Bâbek‘in sonunda yakalanmas na kar+ l k, halife onun i+kence ile öldürülmesini emretmi+ti.519

Bâbek, devlete isyan suçunun cezas olan “hadd-i ba@y” ile cezaland r larak öldürülmesine karar verildi.520 Görevliler önce sa ve sol ellerini kesmi+, sonra ise bacaklar n n üçte birini kesmi+lerdi. Halsiz dü+tü ünü hissettirmek istemeyen Bâbek, yüzüne kan sürerek halifenin mala çok ra bet etti ini söylemi+tir. Sözünü geri almayarak ve bunu defalarca tekrarlamas üzerine halife gö sünün yar lmas n ve dilinin kesilmesini emretmi+tir. Bâbek’in kafas insanlara ibret olsun diye ve Hürremîleri mânen y kmak için önce Ba dat’a sonra ise Horasan’a götürülerek meydanlarda as ld .521 Hatta Sâmerrâ’da cesedinin as ld direk “Ha abetu Bâbek” diye tan nm +t r. Bunun aksine galibiyeti temin eden Af+in, halife Mu’tas m taraf ndan ödüllendirilmi+ ve hatta rivâyete göre 200 000 dirhem verilmi+tir.522

Ara+t rmalar m z sonucunda Hürremîler ve Bâbek konusunda baz de i+ik sonuçlara ula+mam z mümkün olmu+tur. lk önce Bâbek’in Bezz kalesinde esir al nan han mlar n n onunla ilgili iyi dü+ünmeleri baz lar n n söyledikleri gibi han mlar n kaç r ld n ve onlara zorla sahip olunmas na az da olsa gölge salmaktad r.

519 _{Mes’udî, IV, 62}

520 _{Maide 33; Karaman, Hayreddin, Mukayeseli slâm Hukuku, stanbul, 1986, I, 127} 521 _{Mes’udî, IV, 61–62; Makdisî, VI, 116; bn Kesir, X, 284}

522 _{bn Kesir, X, 285, Af+in’in ayr ca Bâbek’le sava+t her gün için 10 000, sava+ n olmad günlerde}

Di er taraftan Af+in Bâbek’in o lunu esir ald zaman ona babas na mektup yazmas n bildirdi inde “sen de kendi dilinde mektup yaz” deye hitab etmi+ti.523 Buradan iki sonuca ula+mak mümkündür. Af+in, Bâbek’in o lunun babas na kendi diliyle fikirlerini bildirmesini istemi+ veya Bâbek’in o lu Arapça de il Farsça yaz p okumay bildi i için Af+in böyle bir ifadeyi kullanm +t r. Buradaki di er bir husus da Bâbek’in o lunun cahil olmad n göstermektedir.

Her iki hadiseyi dikkate ald m zda biz Hürremîlerin ve Bezz kalesinin baz lar n n anlatt gibi korkunç, vah+i insanlar n ya+ay + meskeni olmad n n, ahlakî ve etik normlara riâyet olundu unun, hatta aralar nda e itimli insanlar n da bulundu unun +ahidi olmaktay z. Dü+ündü ümüz kadar yla burada sadece geçmi+ dinlerine olan ba l l k, de i+ik yerlerden gelmenin, kendi bölgelerinden göç ederek zor +artlar alt nda da l k bir bölgede ya+aman n getirmi+ oldu u s k nt lar ve farkl l klar ya+anmakta idi. Belki de gösterilen gayri ahlakî hallerin de sebebi bu olsa gerek.

Kaynaklar n Bâbek’le ilgili söyledikleri eman istemesi ve halife Mu’tas m’ n huzurunda “Senin kulun ve kölenim” ifadesini kullanm + olmas da, bize göre do ru olmay p abart lm +t r. Hakikatte ise bu durum Bâbek’in karakteri ile üst üste dü+memektedir. Töyle ki, Bâbek’in ilk olarak eman istemesi bir zaman kazanma ve kendini toparlama maksatl idi. Çünkü onun Af+in’le bundan sonra yapm + oldu u sava+lar bunu göstermektedir. kincisi, Bâbek’in o lunun yazm + oldu u mektuba cevab ve cezaland r ld zaman ya+an lan hadiseler onun böyle bir kelimeleri kullanabilece inin hiç de inand r c olmad n göstermektedir.