slâm dininin ve ordular n n Arap Yar madas ’n n d + na aç lmas Hz. Ebû Bekir’in hilâfetiyle ba+lam +t r. Lâkin bu d +a aç lmalar n temelleri hâla Hz. Peygamber zaman ndan at ld n iddia edenler de vard r. 8 Cemaziyelevvel 7/629 y l nda Mûte ve 9 Recep 8/630 y l nda Tebük sava+lar ndan sonra, Hz. Peygamber (sav) taraf ndan 8–9/630–31 y llar nda Tam’a gönderilmek üzere
Ü
sâme’nin komutanl nda haz rlanan ordu bunun en güzel örne ini olu+turmaktad r.138 Hz. EbûBekir ve ondan sonra gelecek halifeler de, fetihleri ayn istikamette sürdürmeye gayret etmi+lerdir.139
Hz. Ebû Bekir (10–12/632–634) zaman nda Azerbaycan’la do rudan temasa girilmedi i malumdur. Lâkin ran ve Kafkasya’ya aç lan bir kap olan Irak’ n fetih emri onun taraf ndan verilmi+tir.140 Asya, Avrupa ve Afrika aras nda bir köprü görevinde olan Irak stratejik bir önem arz etmekteydi. Me+hur pek yolunun geçti i bir merkez, ticaret kervanlar n n bulu+tu u kav+ak durumunda olan Irak, kuzeyde Azerbaycan ve Ermeniye da lar ile serhatt .141 ran Kisrâlar n n ba+kenti olan Medâin +ehri de Araplar n Sevâd adland rd klar bu bölgede bulunmaktayd . Bu bak mdan önce Irak’ n ele geçirilmesi gerekmekteydi.142 Sadece bu yolla Azerbaycan ve ran aras nda yer alan Kâdisiyye’ye var lacak, Nihâvent zaferi kazan lacak ve Azerbaycan’ n fethi gerçekle+ecekti. Bu nedenleri göz önünde bulundurarak ran fethine Hz. Ebû Bekir’in ba+latt de erlendirmesini vermi+lerdir.
Müslümanlar n Azerbaycan’la ilk temaslar Hz. Ömer’in (12–22/634–644) devrinde ba+lam +t r. Hz. Ömer kendinin ilk i+i olarak 12–13/634–635 tarihinde Ebû Ubeyd b. Mes’ud es-Sakafî kumandas nda bir orduyu Irak üzerine göndermesidir. Bu dönemde Sâsânî devletinin içinde bulundu u karga+a ve henüz küçük olan III. Yezd- gerd’in tahtta olu+u, Müslümanlara ba+ar ümidi veriyordu.143 Müslümanlar n buradaki ilk zaferi Kâdisiyye ile Hîre aras nda bulunan Nemârik’le ba+lad .
Hz. Ömer sahabeden Bukeyr b. Abdullah el-Leysî ve Utbe b. Ferkad es- Sülemî’yi Azerbaycan’ n fethiyle görevlendirmi+tir. Bukeyr b. Abdullah Germidan da nda Sâsânî komandan Rüstem’in karde+i sfendiyar b. Ferruhdad’la kar+ la+m + ve onu esir alm +t r. Fakat ona esir gibi davranmam + ve bu nedenle de sfendiyar ve
139 Fayda, Mustafa, Allah’ n K l c Halid bn Velid, stanbul, 1990, s. 292 140 R zâ, Muhammed, Ebu Bekr es-S ddîk, Beyrut, 1983, s. 114
141 Ahmed, Âdil, et-Tarîku le’l-Medâin, Beyrut, t.y., s. 131-140 142 Caetani, Leon, slâm Tarihi, stanbul, 1924, X, 233
yan ndakiler müslüman olmu+lard .144 sfendiyar 17/639 senesinde Utbe b. Ferkad’la a+a daki +e+kilde bir mukavele imzalam +t r:
“Bismillahirrahmanirrahim, bu Emiru’l-Müminin Ömer ibnu’l-Hattab’ n amili Utbe b. Ferkad’ n Azerbaycan ahalisine, onun derelerde, da@larda ve s n rlarda olan tüm halk na eman bah etmesi hakk nda bir senettir. Cemaate, onlar n mülkiyetine, din ve ayinlerine cizye145 kar l @ nda eman verilmi tir. Çocuk ve kad nlar, uzun süre hasta olanlar, hiçbir mülkiyeti ve geliri olmayan din adamlar cizye ödemekten muaft rlar. Her ki i Müslüman ordusunun bir askerini evinde misafir etme@e ve ona yol gösterme@e mecburdur. Müslüman ordusunda hizmet etmek isteyen ki ilerden o senenin vergisi al nmayacakt r. Ülkede kalmak isteyenler için de di@erlerine tan nm haklar geçerlidir. Ülkeyi terk etmek isteyenler için kendilerine tehlikesiz bir yer buluncaya kadar eman verilmi tir. Bunu Bukeyr b. Abdullah el-Leys ve Simak b. Hara i el-Ensari’nin ahitli@i ile Cunadib yazm t r. Hicri 18/639”.146
slâm ordular n n Azerbaycanl larla ilk kar+ la+malar , 14–15/636–637 y l nda Hîre’nin güney-do usunda ve buran n yak n nda bulunan Kâdisiyye’de cereyan eden sava+ta meydana geldi.147 Son Sâsânî hükümdar olan III. Yezd-gerd, Rüstem’in komutas nda toplanmak üzere eyalet vâlilerine yazd emir-namelerinden birini de
144 Kaynaklarda bu hususta malumata rastlamasak da, ama sfendiyar’ n bundan sonra hep Müslüman
idarecilerin yan nda bulunmas da dikkatimizi çekmektedir. Geni+ bilgi için bkz., Zeynalo lu, Cihangir, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, s. 19; Tu+terî, Abbâs, ran-nâme yâ Kârnâme-i raniyân Der Asr- Sâsânîyân, Tahran, 1342, s. 361
145 Cizye- slâm dinini kabul etmeyen ve slâm topraklar nda can na ve mal na dokunulmadan ya+ayan
kimselerden onlar koruma kar+ l nda al nan, ki+i ba+ na konmu+ bir vergidir. Geni+ bilgi için bkz., Erkal, Mehmet “Cizye”, D A, stanbul, 1993, 42-45
146 Belâzürî’nin verdi i malumata göre Azerbaycan halk bunun kar+ l nda 800 bin dirhem vergi
ödeyecekti. Geni+ bilgi için bkz., Belâzürî, Fütûh, s. 321-324; Taberî, IV, 154–155; Bünyadov, Ziya, Azerbaycan VII-IX, s. 79-80
147 Donner, Fred Mc Grow, The Early Islamic Conquest, Princeton/Newjersey, 1981, s. 204; Bünyadov,
Azerbaycan Ustandar’ na gönderdi.148 Bu nedenle Kâdisiyye’ye gelen Müslümanlarla sava+mak için haz rl k yapan Rüstem’in komutas nda Azerbaycanl sava+ç lar da bulunmu+lard . Haliyle Sâsânîlerin di er birlikleri gibi Azerbaycan ordusu da ma lup olarak da ld . Sava+tan sa kurtulanlar Azerbaycan’a kaçt lar.149
Bu sava+ta ba+kumandan Rüstem’le ayn zamanda Azerbaycanl lar n komutan Mihran, Ermenilerin komutan Mu+el Mamikoniyan ve S unik K nyaz Grigor da helak olmu+lard .150 Sava+ta i+tirak eden Albanya k nyaz Cavan+ir gösterdi i yi itlikle alakadar olarak III. Yezd-gerd taraf ndan k ymetli hediyelerle mükâfatland r lm +t r. Yedi y l Sâsânî ordusunda sava+an Cavan+ir, sonradan Müslümanlar Arran’ fetih ettikleri zaman “Arran ah” unvan yla bölge idarecisi olarak slâm ordular na kar+ sava+m +t r.151
ran komutan Rüstem bu sava+ n ma lubiyetle bitece ini ve Fars ordular n n slâm ordular na kar+ fazla direnemeyece ini önceden bilmekteydi. Böyle ki, Rüstem karde+i Ferruhdâd’a yazd mektupta +unlar tavsiye ediyordu. “Bu sava a, karga aya kar ma ve bir kenara çekil. Yazd klar ma vak f olunca da, mallar n , hazinelerini, atlar n , adamlar n topla ve Azerbaycan’a s @ n. Oradan da kendini korumaya çal ”. Bununla o ayn zamanda Azerbaycan’ n savunulmas gerekti ine de i+aret etmektedir. Ferruhdad karde+inin bu tavsiyesini yerine getirmi+tir. Nitekim Nihâvend ve Celûlâ sava+lar nda Fars ordular nda Azerbaycanl lar n ço unluk te+kil etmesi ve Ferruhdâd’ n da onlara komutanl k yapmas bunu aç kça göstermektedir.152
slâm ordular n n Azerbaycan’a ilk ak nlar n n ne zaman ba+lad kesin bilinmemektedir. Bu ak nlar n 18–22/639–642–43 y llar olarak göstermek tarih
148 Sâsânîlerde hükümdara ait ikta ve malikânelere ”Ustan”, buralara görevlendirilen memurlara da
“Ustandar” denir, Geni+ bilgi için bkz., Nefisî, Said, Târîh-i Temeddü-i ran- Sâsânî, Tahran, 1331, I, 286
149 Sebeos, storiya mperatora rakle, Rusça trc. K. Patkanov, Sang-Petersburg, 1862, s. 119 150 ed-Dîneverî, el-Ahbar, s. 121; Tu+terî, Abbâs, ran-Nâme, s. 339
151 Bünyadov, Ziya, Azerbaycan VII-IX, s. 72-74 152 Ya’kûbî, Târîh, II, 122; Tu+terî, Abbâs, a.g.e., s. 337
vermede benimsenilen k sa bir çözüm yolu olarak ileri sürülmektedir.153 Bu zamana kadar olan hücumlar kal c olmay p ke+if karakteri ta+ m +t r. slâm ordular n n kal c olarak Azerbaycan’a ikinci hücumlar ise Nihâvend zaferinden sonra 22/642–643 tarihleri olarak kabul edilmektedir.154
Bu devirde Azerbaycan’ n kim taraf ndan fetih edildi i hususundaki rivâyetler farkl l k arz etmektedir. el-Vakidî, Ebû Ma’+er, Ebû Mihnef ve bn shak, Mu îre b. Tu’be’nin 22/642–643 y l nda Kûfe’den hareketle, Azerbaycan’da gazvede bulunarak oray k l ç zoruyla fethetti ini ve halk n vergiye ba lad n rivâyet ederler. Ancak Ebû Mihnef ve ondan nakilde bulunan bnü’l-Kelbî bu gazvenin vaktini di er tarihçilerden farkl bir zamanda gösterirler.155 Ebû Ubeyde’nin rivâyetine gelince, Azerbaycan Hz. Ömer zaman nda Huzeyfe b. el-Yemân’ n bulundu u Kûfelilerin Habib b. Mesleme el-Fihrî komutas nda Tam ordusu taraf ndan çetin sava+la, k l ç zoruyla fethedilmi+tir.156
Belâzürî’nin rivâyetine göre ise, Mu îre b. Tu’be, Hz. Ömer taraf ndan Kûfe vâlili ine gönderilirken ona Huzeyfe b. el-Yemân’ n, Azerbaycan vâlili ine görevlendirdi i hususunda bir de mektup verilmi+ti. Bundan sonra Huzeyfe b. el- Yemân Nihâvend sava+ na kat lm + ve slâm ordusunun ba+ nda bulunan komutan Nu’man b. el-Mukarrin +ehit olduktan sonra halifenin emri üzerine komutanl k görevini üzerine alm +t . Nihavend zaferinden sonra ordu geri dönse de, Huzeyfe b. el-Yemân Kûfe ordusu komutas nda burada kalm +t .157
Böyle bir durumda Azerbaycan’ Mu îre b. Tu’be taraf ndan fethedildi ine dair rivâyetlerle, Huzeyfe b. el-Yemân’la ilgili olanlar birle+tirmek mümkündür.
153 Geni+ bilgi için bkz., Bünyadov, Ziya, storiçeskaya Geografia Azerbaycana, Bakü, 1987, s. 48;
Azm, Refik Bey, Kitâbu E heri Me âhiri’l- slâm fil Hurûbi’s-Siyâsiyye, Beyrut, 1983, III, 702
154 Belâzürî, Fütûh, s. 322; Taberî, V, 132; Manendian, “Les nvasions Arabes En Armenia”,
Byzantion, Vaduz, 1964, XVIII, 179
155 Ya’kûbî, Tarihu’l-Yakubî, Beyrut, 1993, II, 134; Makdisî, Kitabu’l-Bed ve’t-Tarîh, Beyrut, 1899, V,
183; Ya’kût, I, 129
156 Halîfe b. Hayyât, a.g.e., s. 108
Buna göre Mu îre b. Tu’be Kûfe vâlisi s fat yla Huzeyfe b. el-Yemân’ Azerbaycan’a göndermi+tir. Dolay s yla Azerbaycan’ n fethi Mu îre b. Tu’be’in emiri, Huzeyfe b. el-Yemân’ n komutas nda askerî birlikler taraf ndan tahakkuk etmi+tir denilebilir.158
Müslümanlara ma lup olan ran ordular geri çekilerek Albanya arazisine yerle+mekteydiler. Komutans z ve yönetimsiz kalan ordu soygunculuk yap yor, toplumda istediklerini silah gücüne yapmaya çal + yor ve halk n ya+ant s na olumsuz etkide bulunuyorlard . Ordular n idaresiz kald n gören Cavan+ir159 onlar Albanya arazisinden ç karmak zorunda kalm +t . Gelecekte bu ordular n Gürcistan için de problem olabilece ini dile getiren Cavan+ir, oran n k nyaz Atrnerseh ile ittifak kurur. Bu ittifaka esasen onlar Azerbaycan’a yerle+mi+ ran ordular n n geride kalanlar na kar+ beraberce mübareze edeceklerdi.160
Cavan+ir ayn zamanda yakla+makta olan slâm ordular na kar+ l k Ermeni sergerdesi161 ile ili+kiye girip Bizans mparatoru II. Konstant’a (20–47/641–668) elçi yollayarak onlar kendi himayesi alt na almalar n istemi+ti. Bunu her zaman arzu eden imparator da kabul etmi+ti.162 Lâkin Albanya dâhilindeki siyasî durum bununla da sabitle+medi. Kuzeyden hücumlara ba+layan Hazarlar her zaman ülkeyi talan ediyor ve her +eyi y kt ktan sonra geri çekiliyorlard . Bu durumda mparator hiçbir yard m yapmadan durumu Cavan+ir’in kendisinin kontrol etmesini istiyordu.163
Tüm bu siyasî oyunlardan usanarak Bizans, Hazar ve ran üçgeni aras nda kalan Cavan+ir en sonunda daha güçlü olan slâm devleti ile ba lant ya geçmeye çal +t . Onun bu ad m n ahali de s cak kar+ lamakta idi. Çünkü uzun zamandan beri sava+lara meydan olmu+ ve a r vergiler alt nda ya+amaktan b km +lard . Cavan+ir
158 Wellhausen, Julius, slâm n En Eski Tarihine Giri , trç. Fikret I+ ltan, stanbul, 1960, s. 98
159 Cavan+ir (636–680) Girdiman k nyaz olarak, sonradan tüm Albanya hükümdar olmu+tur. Geni+
bilgi için bkz., Bünyadov, Ziya, Azerbaycan Tarihi, s. 197
160 Patkanov K., storiya, s. 143–144
161 Farsça bir kelime olup ordu komutan kelimesinin tam z dd olarak, düzensiz ordu veya e+k ya
grupunun ba+kan mânâs na gelmektedir
162 Bünyadov, Ziya, Azerbaycan VII-IX, s. 74–75
163 Fâyiz, Necîb skender, el-Fütûhâtu’l- slâmiyye li Bilâdi’l-Gürc, skenderiyye, 1988, s. 58;
ayn zamanda Müslümanlarla anla+arak, slâm ordular n n bölgeye yönelik yapacaklar yeni bir hareketin de önüne geçmek istiyordu.
Konu üzerine yap lan ara+t rmalarda Cavan+ir’in Muâviye ile iki görü+mesinin oldu u görülür. Bu görü+melerden ilki 47/667 y l nda Tam’da tahakkuk etmi+tir. kinci görü+me Muâviye’nin daveti ile 50/670 y l nda D me+k’de meydana gelmi+tir. Bu görü+mede ona k ymetli hediyeler veren Halife, onun Atropaten'a yönetimini de üstlenmesini istemi+ti. Lâkin Cavan+ir bunun çok zor olaca n dile getirerek bu görevi kabul etmemi+tir. Ama hilâfetin tayin etti i vergilerin çoklu unu ve onlar n azalt lmas n istemi+ti. Halife Muâviye de onun iste i üzerine vergilerin azalt lmas n emretti. Bununla alakadar olarak, Albanya slâm devletine ba l , lâkin di er yerlerden farkl olarak iç i+lerinde ba ms z kalacakt .164
Tüm bunlar n kar+ l nda Cavan+ir Hazarlara ve Bizansl lara kar+ müdafaas nda slâm ordular na askerî yard mda bulunacakt . Bu anla+ma 60/680 y l nda Cavan+ir’in bir suikast sonucu vefat na kadar devam etmi+tir.165
Gördü ümüz kadar ile Halife, Cavan+ir’in bölgedeki nüfusunu kabullenmi+ ve bu nedenle de onun ba ms z kalmas na izin vermi+ti.Bu ayn zamanda bölgedeki siyasî durumun o kadar da belirgin olmamas ve slâm ordular n n oralarda hâlen tam yerle+memesiyle alakadard . Ayn zamanda Cavan+ir bölgeyi Sâsânî, Bizans, Hazar hücumlar ndan ve Arap ordular n n yapabilece i sava+lardan korumu+tu.
lk slâmî fetihler döneminde Hz. Ebû Bekir slâm ordular nda olmas gereken özellikleri ve fetholunacak yerlerde kendilerini nas l idare etmeleri laz m geldi ini belirmi+ti.166 Azerbaycan arazilerini fetih ettikten sonra da yerli idarecilerle ahitnameler yapan Müslüman vâliler, slâm dünyas n n her yerinde oldu u gibi Müslümanlara ve gayr-i müslimlere mahsus vergiler koydular. Bunun kar+ l nda ise
164 pek, Ali, a.g.e., s. 104–105
165 Balayev, Ayd n, Azerbaycan Tarihi, s. 123-124; Fâyiz, Necîb skender,, a.g.e., s. 69 166 bnü’l-Esîr, el-Lubab, II, 310
burada ya+ayan ahaliye zorla slâmi kabul ettirmeyip, kendi dinlerini ve o yörelere mahsus adetlerini devam ettirmeye izin vermi+lerdi.167
Azerbaycan’da tamamen yerle+en ve nüfuz kazanan slâm ordular sonradan burada ya+ayan hem Müslümanlardan, hem de müslüman olmayanlardan yaya kuvveti olarak istifade etmeye ba+lad lar. Bu ordular devletten maa+ almay p, sava+ zaman elde olunan ganimetlerden hisse al rlard ve sava+a i+tirak etti i zaman vergilerden de muaf olunurdular. Çünkü askerî görev vergi yerine geçmekte idi. Bölgenin co rafî yap s na hâkim olan bu ordu kuvveleri, sava+lar n hayata geçirilmesinde önemli rol oynamakla, en a r sava+larda ön k s mlarda yer almakta idiler.168
Kaynaklardan da görüldü ü gibi, Azerbaycan slâm ordular taraf ndan fetih edildikten sonra, topraklar n sulh veya harple tutulmas na ba l olarak, vergiler ve konulacak idarî kurallar de i+ik olmu+tu. lk zamanlarda, yanî Halife Muaviye’nin hakimiyetinin sonuna kadar burada slâm devletine kar+ baz direnmeleri nazara almazsak Azerbaycanl larla Araplar aras nda o kadar da problem ya+anmam +t r. Bu direnmeler de gelecekte ahalinin zorla slâmla+t r lmas , göç siyaseti, al nan haks z vergiler ve yönetimde olacak kar + kl k zaman ortaya ç kt n n +ahidi olaca z ki, bu mevzular da gelecek konularda anlatmaya çal +aca z.