slâm devleti yeni fethedilen yerleri vâliler arac l yla yönetiyordu. Umumi bir vâli atan yor ve o her +ehir için bir yönetici tayin ediyordu. slâm ordular Arap Yar madas haricine ç kmakla, ilk ke+if seferleri ve 22/642–43 tarihinden itibaren fetih hareketlerine müteakip, kal c olarak Azerbaycan’a yerle+tiler. Bununla da Azerbaycan ahalisi yeni din, medeniyet ve idarî sistemle tan +m +lard . Böylece merkezden yönetilen slâm devletinin bir +ubesi daha aç lm + oluyordu. Bu bak mdan buradaki idarî te+kilat slâm co rafyas nda bulunan di er yerlerden pek farkl olmayacakt .
lk fetih gününden itibaren Azerbaycan, buraya tayin edilen Emirler taraf ndan idare edildi. Sâsânîler döneminde oldu u gibi Erdebil’i kendine idarî merkez yapm + ilk vâli Huzeyfe b. el-Yemân olmu+tur.215 Gerçi Huzeyfe b. el-Yemân, Selmân b. Rebîa’n n +ehit edilmesinden sonra bölgeye ikinci defa tayininden sonra idâreyi bir
215 Belâzürî, Fütûh, s. 321; stahrî, s. 108; Barthold, Vassiliy Vladimiroviç, Tezkire-i Co@rafya-ya
Târîh-i ran, Farsça trc. Hamza Serdâdver, Tahran, 1308, s. 286; Belyayev, Yevgeni, slâm i Arabskiy halifat VII-IX vv, Moskova, 1957, s. 60–61
müddet Berde +ehrinden yürütmü+tü216 ama Erdebil hükümet merkezli ini yine sürdürdü.
Hz. Osman ve Hz. Ali dönemlerinde E+’as b. Kays Azerbaycan vâlili ini Erdebil’de geçirdi. E+’as b. Kays’ n burada yapt rd cami ile Erdebil bölgede ilk
slâmî mimarî eserinin kuruldu u merkez vasf n da kazanm +t .217 Daha sonraki devirlerde bölgenin yönetimi Tebriz ve Merâ a +ehirlerine nakledilmi+tir.218
Azerbaycan slâmî fetihlerin ba+ ndan itibaren ordu, askerî harekât ve idarî faaliyetler bak m ndan Kûfe vâlili ine ba l idi.219 Lâkin bu durum Emevî Halîfesî Abdülmelik (65–85/685–705) zaman na kadar devam etti ki, ondan sonra Azerbaycan el-Cezire vâlili ine tâbi olmu+tu.220
Kafkas ve Azerbaycan’da olu+turulan bu yeni idari sistemine göre, fethedilen yerlerin yönetimi, yerli sülâle ve idarecilere b rak l yordu. Mahallî sülâleler, dâhilî i+lerin yürütülmesinden, intizam n muhafazas ndan ve inki+af n geli+tirilmesinden sorumlu idiler. Müslüman Emirler onlar n iç i+lerine kar +may p, sadece memurlar vas tas yla vergileri toplamak ve savunmay yürütmekle yetiniyorlard .221
Arran bölgesi, bu uygulaman n belki en güzel örne ini olu+turmaktad r. Arran Selmân b. Rabîa komutas ndaki slâm ordular taraf ndan fethedildikten sonra, buras yerli idâreciler olan Mihrânîler sülâlesine b rak lm +t .222
216 Belâzürî, Fütûh, s. 287; Ya’kûbî, Târîh, II, 168; bn A’sem, II, 346
217 Belâzürî, Fütûh, s. 460; Taberî, V, 338; Hamid, Ganîm, a.g.m., XXXXII/5, 437
218 Minorski, Târih-i Tebriz, Farsça trc. Abdulali Karing, Tebriz, 1337, s. 11 ve “Merâ a”, A, stanbul,
1986, VII, 731–732
219 Wellhausen, Julius, slâm’ n En Eski Tarihine Giri , s. 98
220 Necdet, Hammâ+, el- dâre fi’l-Asri’l-Emevî, s. 48-49; Bünyadov, Ziya, Azerbaycan VII-IX, s. 135-
136
221 Zeynalo lu, Cihangir, Jirvan ahlar Yurdu, stanbul, 1931, s. 49; Abdülmün’im, Mâcid, et-Târihu’s-
Siyasî li’d-Devleti’l-Arabiyye, M s r, 1956, I, 237
222 Fâyiz, Necîb skender, el-Fütûhâtu’l- slâmiyye li Bilâdi’l-Gürc, s. 60; Minorski, A history of
Sharvan and Darband, Cambridge, 1958, s. 12-13; Astarciyan, K.L., Târîhu’l-Ümmeti’l-Ermeniye, Musul, 1951, s. 164
Müslümanlar n yerli halk yanlar na alarak böyle bir idarî sistem kurmakla, devrin güçlü devletleri olan Bizans ve Hazarlar n bölgedeki etkisini k rmak ve onlara kar+ bölge halk n n deste iyle bir güç birli i olu+turmay hedeflediklerini söyleyebiliriz. S rf bu nedenlerle Ermeniye ve Derbend’de sava+lara kat lan insanlar cizye vergisinden muaf olmu+lard .223 Fetholunmu+ arazilerde idarenin yerli sülâlelere b rak lmas n n da bir nedeni bu idi.
Di er yandan bu durum asayi+i daha kolay bir +ekilde yönetmeye de yard mc oluyordu. Ama Derbend gibi stratejik ehemmiyet ta+ yan yerlerde idare ço u zaman Müslüman Araplar n kendileri taraf ndan yönetilmekteydi. Buna ise Hazarlar n s k s k hücum etmeleri ve +ehre büyük askerî garnizonun yerle+tirilmesi olmu+tur.224 slâmiyet’in da l k bölgelerde zor yay ld gibi, Derbend arazisinin de idaresi düzlük alanlara nispette daha çok zor olmu+tur.
lk fetihler zaman Azerbaycan vâlileri di er yerlerde oldu u gibi, askerî ve mülkî idareyi birlikte yürütüyorlard . Yani onlar bölgedeki askerlerin komutan , mahkemelerin ba+ hâkimi, vergi memurlar n n da ba+ yd lar. Lâkin sonradan divanlar n kurulmas yla bu görevler ayr ayr +ah slar taraf ndan yürütülme e ba+land .225
Azerbaycan’da gelir ve giderlerin kaydedildi i iki divan vard . Bunlardan biri Atropatena’da di eri ise Arran arazisindeydi. Atropatena’da Pehlevî, Arran’da ise Rumca kullan l yordu. Buradan da anla+ ld na göre daha önceden mevcut olan Sâsânî veya Bizans’a tâbi yerlerdeki divanlar n i+leyi+ +ekli oldu u gibi kalm +t .226 Bunun sebebiyse Araplarda, Bizans ve Sâsânîlerdeki gibi idarî sistemin olmamas idi. Divanlar n da önce Farsça, sonradan ise Arapça yaz lma nedenlerinden biri de bu say lmaktayd .
223 Taberî, V, 142; bn Hübey+, Ebu’l-Kâs m Abdurrahman bn Muhammed el-Ensârî, Kitâbu’l-
Gazavât, n+r. Süheyl Zekkâr, Beyrut, 1412/1992, II, 368
224 bn Hübey+, a.g.e., II, 369; Bak hanov, Abbaskulu A a, Gülüstan, s. 47 225 Fâyiz, Necîb skender, el-Fütûhât, s. 61; Balayev, Ayd n, a.g.e., s. 126
226 Belâzürî, Fütûh, s. 271, 421; Abdülmün’im, Mâcid, et-Târihu’s-Siyasî li’d-Devleti’l-Arabiyye, I,
O halde Araplar bu bölgeleri fethederken di erlerinden farkl dü+ünmü+lerdir. lk olarak Arap ordular bu kadar ba+ar l olacaklar n daha önceden dü+ünmemi+ veya Azerbaycan siyasî olarak o kadar zor bir bölge olmu+tur ki, ilk y llarda neredeyse her +ey oldu u gibi b rak lm +t r. lk devirlerde yerli idarecilerden istifade ettikleri halde sonradan onlardan imtina etmelerinin bir nedeni de bu olmaktad r. Ama unutmamak laz md r ki, slâmî kurallara esasen de fethedilen arazilerde Müslümanlar ne kadar otoriteye sahip olsalar da, yerli halka baz sahalarda hak tan malar gerekmekteydi. Bu ilkeye riayet olundu u sürece hiçbir problem ya+anmam +t . Lâkin sonradan, özellikle Emevîler ve Abbâsîler devrinden ba+layarak bu münasebetlerin de i+mesi hakl olarak halk n da itirazlar na ve güvensizli ine neden olmu+tur.