5. syanlar2n Bast2r2lmas2ndan Sonra Hilâfet’in Durumu
5.4. Ekonomik De@i7iklikler
Tarihi geçmi+ine bakt m z zaman slâmiyetin geli+inden önce de Kafkas ve ran topraklar ticaret yollar n n kav+ak noktas yd . Özellikle do udan ba+lay p Hazar denizi üzerinden Avrupa’ya ta+ nan mallar buradaki ipek yolunu kullanmakta idi. Kar+ l kl mal mübadelesinin yap ld bu ticarî ili+kiler slâm ordular n n fethinden sonra, daha önceden de malumat verdi imiz üzere Don, Volga ve Kafkas ticaret yolunun kurulmas ile daha geli+mi+ ve önem kazanmaya ba+lam +t .
Bu ticaret yollar ayn zamanda hilâfet için yeni ticaret imkânlar ve ili+kilerinin, ticarî mübadelenin ve gelir kayna n n olu+mas na neden olmu+tu. Lâkin Hürremîlerin ba+latt ve Bâbek’in devam ettirdi i isyan n bu ticaret yolu üzerinde olmas hilâfetin kurmu+ oldu u ekonomik yap ya çok büyük olumsuz etkisini göstermi+ti.569
syan n daha da alevlenmesi bölgeyle ilgili olan tüm ticarî yollar n kapanmas na ve daha önceden bu yollar kullanan tüccarlar n ondan vazgeçmeye ba+lamas na neden oldu. Bu da hilâfetin ekonomik problemler olarak ihrâcat ve ithâlatta gerilemesi ile sonuçlanm +t . Azerbaycan’ n tehlikeli bir bölge haline gelmesi ile hilâfet sonunda do u ve kuzey ülkeleri ile yapt ticaretten vazgeçmi+ti. Bu ayn zamanda hilâfetin buradaki ticaretten kazanmakta oldu u gelirleri de kaybetmesi demek idi. Kay plar sadece bununla da bitmemi+ gümrük vergilerinin yok olmas ve buradaki bölgelerden toplanan haraç vergisinin de toplanamamas ile hilâfet bütcesinde inan lmaz aç k meydana gelmi+tir.570
569 Lewis, Bernard, a.g.e., s. 138; Aliyev Kamal ve Aliyeva Feride, Azerbaycan Antik Dövrde, Bakü,
1997, s. 94
syan n kendisinin bile uzun müddet devam etmesi hilâfet için büyük maddî s k nt lara da neden olmakta idi. Çünkü yirmi y l boyunca sadece Bâbek’in üzerine gönderilen askerlerin beslenmesi, tahkimatlar n yap lmas , kalelerin onar lmas gibi masraflar hilâfetin bütçesini tüketmekteydi. bnü’l-Esîr’in verdi i mâlûmatlara göre, halife Mu’tâs m, Af+in’in sava+t her gün için on bin, sava+mad her gün için ise be+ bin dirhem ve her seferinde ordu maa+lar için ise otuz milyon dirhem ödeme yapmaktayd .571 Genelde ise bu isyan n bast r lmas için iki milyon dinar harcanm +t r ki, bu da hilâfetin iki y ll k bütçe geliri demek idi.572
Da t c sava+lar n uzun y llar sürmesi onun bast r lmas ndan sonra da, o bölgelerin uzun zaman kendini ekonomik olarak toparlayamamas na neden oluyordu ki, bu ad geçen bölge için de geçerli idi. Böylece Bâbek isyan , Orta As rlarda dünya ticaretine olumsuz etkisini göstermenin yan s ra, hilâfet ekonomisini, özellikle Abbâsî yönetiminin gelirlerini azaltm +, ekonomik olarak büyük s k nt lara sokmu+ ve onlar n zor anlar ya+amalar na neden olmu+tur.
571 bnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 461,478; Baz ara+t rmac lar Af+in’e iki y l yedi ay devam eden
komutanl zaman alt milyon be+ yüz bin dirhem ödenildi ini göstermektedir. Geni+ bilgi için bkz. Yaz c , Nesimi, lk Türk slâm Devletleri Tarihi, Ankara, 2002, s. 20
SONUÇ
Azerbaycan, tarihinin en önemli safhas n Ortaça da ya+am +t r. Bunun sebebi halk n n slâm dini ile tan +mas , dü+ünce ve hayat tarzlar n n de i+mesi, zengin olan kültürel geçmi+inin yeni de erler kazanmas ve slâmî fetihlerin en önemlilerinden biri olmas d r. slâm ordular n n Hz. Ömer döneminde 18/639 y l ndan ba+layarak Azerbaycan’a ke+if seferleri mahiyetinde Bukeyr b. Abdullah, Surâka b. Amr ve Utbe b. Ferkad komutas nda yap lm +t r. Böylece bir k s m yerle+im merkezleri slâm hâkimiyeti alt na al nm +t r.
Müslümanlar n 21/641–42 senesinde Sâsânîler üzerinde kazand Nihâvend zaferinden sonra Azerbaycan’da slâmî fetihlerin yeni olumlu ve kal c bir dönemi ba+lam +t r. Bu göreve ise Kûfe vâlisi Mu îre b. Tu’be ve Huzeyfe b. el-Yemân kumandanl k yapm +lard . Azerbaycan seferine ç kan Huzeyfe b. el-Yemân 22/642– 43 y l nda günlerce devam eden sava+tan sonra ülke halk ile haraç ödemeleri +art yla bar + imzalanm +t . Müslümanlar n ilk idarî merkezi Erdebil olmu+, onu müteakip Azerbaycan’daki fetihlerine devam eden slâm ordular Kafkas da lar n n k y s nda geçit durumunda olan Derbend (Bâbu’l-Ebvâb) ve kuzey ile güney aras ndaki ba lant y sa layacak Mu an bölgesini de slâm hâkimiyetine alm +lard .
Sonraki zamanlarda Arran, Tirvan ve Derbend’in Müslümanlar taraf ndan yönetilmesi ile bu bölgeler s k s k Hazarlar n y k c sald r lar na u ram +t r. Emevîlerin sonuna kadar devam eden bu sald r larda yerli halk ve slâm ordusu birçok kay plar vermi+lerdir. Bu nedenledir ki, ilk zamanlarda Arran hükümdar Cavan+ir, Bizans imparatoru II. Konstans ve Do u Ermeniye hâkimi Theodoros R+tuni ile Müslümanlar’a kar+ mübareze için ittifak olu+turmu+tular. Lâkin slâm dininin cazipli i ve ordular n n mukavemeti kar+ s nda bir +ey yapamayacaklar n anlayan Cavan+ir ve Theodoros R+tuni Müslümanlar’la anla+mak zorunda kalm +lard . Bununla da bu +ah slar, slâm idaresi taraf ndan hâkim olduklar bölgelerin yönetimini kendi ellerinde tuttular. Hatta zamanla Hazarlar’a kar+ sava+larda beraberce yap lan faaliyetler onlar aras ndaki ili+kileri daha da güçlendirmi+ti.
Azerbaycan’da yap lan fetihlerin yan s ra Hilâfetin yapm + oldu u iskân faaliyeti bu bölgede Müslüman Arap nüfusun olu+mas na neden oldu. Hz. Osman zaman nda ba+lat lan iskân siyaseti, Hz. Ali döneminde daha da üst seviyeye ula+m +t . slâm ordular n n Derbend, Berde ve Beylekan gibi önem arz eden +ehirlerde kurdurdu u garnizonlar n yan s ra, ülkenin güney merkezleri de yeni gelen Müslüman nüfusun daha çok iskân edildi i bölgelerdendir. Azerbaycan’a yerle+tirilen Müslüman kitle slâmiyet’in bu ülkede yay lmas na büyük ölçüde hizmet etmi+ ve ihtidâ olaylar n kolayla+t rm +t r. lk dönemde Müslümanlar’ n iyi hal ve davran +lar , halka ho+ gelen idarî tav rlar ve tan d klar imtiyazlar yerli halk n slâm dinini kabul etmesinde çok etkili olmu+tur.
Azerbaycan’ n sahip oldu u co rafî ve stratejik konum, ticaret yollar üzerinde bulunmas , Avrupa ile Asya’y birle+tirme özelli i tarih süresince d + devletlerin dikkatini kendine çekmi+tir. Ayn zamanda bu bölgede mevcut olan tabiî servetler de her zaman onun dikkat merkezinde kalmas na neden olan di er bir sebeptir. Bu hal o zaman ve bugün için de bölge halk n n hem +ansl , hem de +anss zl na neden olmu+tur. Yani d + devletler kendi ç karlar n ve siyasî oyunlar n bu bölge üzerinde kurmu+lar ki, bu da her zaman yerli halk için olumsuz olarak sonuçlanm +t r.
D + etkilerin s k s k de i+mesi bu bölgede çe+itli din ve halklara mensup olan insanlar n ya+amas na neden olmu+tur. Azerbaycan’ n kozmopolit bir topluma sahip olmas , bu bölgedeki siyasî, dinî, idarî ve sosyal yap lanman n ve problemlerin çözülmesinin de çok zor olmas na neden olmu+tur. Bilindi i gibi insanlar n dünyaya ve olaylara olan bak + n onlar n hayata olan ilgisi ve dinî inançlar olu+turmaktad r. Bu bak mdan da Azerbaycan’da çe+itli din ve mensuplar n n olmas cereyan eden olaylara farkl bak +lar n do mas na sebep olmu+tur. Tek bir dinin olmas ise insanlar n ideolojik olarak birle+mesine ve sosyal problemlerin kolayl kla hallini gerçekle+tirmesine ortam haz rlam +t r. Bu, slâm dininin bu bölgede s cak kar+ lanmas n n bir ba+ka sebebidir.
Ortaça da slâm dünyas üzerinde b rakt derin etkilerin yan s ra, dünya tarihini etkilemesi aç s ndan da Bâbek isyan özel bir önem arzetmektedir. slâm dünyas nda merkezî hilâfet olan Abbâsî idaresini çökü+e götüren ve onun küçük
devletlere parçalanmas na sebep olan kuvvet, merkezi Azerbaycan’da Bâbek’in önderli inde yap lan isyan olmu+tur. syan n ilk ba+larda sadece yöresel karakter ta+ mas na ra men Bâbek’in lider olmas ndan sonra neredeyse tüm Azerbaycan’ ve
ran’ n baz bölgelerini kendi otoritesi alt na alm +t r. syan n uzun müddetli olmas , verdi i zararlar ve bast r lmas na ra men etkilerini yitirmemesi gösteriyor ki, isyan di er bir zaman diliminde gerçekle+mi+ olsayd , o zaman hilâfetin tamamen varl n n sonu olurdu. syan n Abbâsî hilâfetine bu kadar etki göstermesinin sebebi hem Mezdekî, hem Farisî, hem de yerli halk n içinde bulunduklar zor +artlar ve haks zl klar kendi bünyesinde birle+tirebilmesidir.
Bâbek isyan önceden haz rlanm + bir plan üzere ba+lamam + olsa da, tesadüfler sonucu ortaya ç kt n söylemek de uygun de ildir. Aksine özellikle bölge halk Emevîler döneminden ba+layarak bu an beklemi+ ve isyan yak ndan desteklemi+tir. Emevîler dönemindeki Arap rkç l siyasetinin bask lar , Araplar n iskân siyaseti, Müslümanlar taraf ndan elegeçirilen topraklar n n geri al nmas iste i, kültürel tepkiler, a r vergiler, baz kesimlerin eski Sâsânî ihti+am na dönme iste i isyan n etraf nda birle+enlerin say s n ve etkisini art rm +t r. Bir zamanlar Hulefâ-i Râ+idîn’den sonra kurulan Emevî yönetimini bu dü+ünceler üzerinde kurulan isyanlar y kt gibi, Abbâsîler de ayn nedenlerle Azerbaycan’da ortaya ç kan isyanla zay flamaya do ru gitmi+tir.
Bâbek isyan o zamana kadar olan Hürremî isyanlar n n devam olsa da, sonuç bak m ndan onlar n hepsini geçmekte idi. Temel slâm tarihi kaynaklar ve ça da+ ara+t rmalar n ço unda Bâbek özellikle iki yönü ile ele+tirilmektedir: Gayr-i insanî ve gayr-i ahlakî yönleri ile, bir slâm dini dü+man olmas yla. lk olarak +unu söyleyelim ki, bunlar n ço u abartmad r ve gerçekle çok da uzla+mamaktad r. kincisi, kanaatimizce isyanc lar n ya+ad klar ortam, dü+ürüldükleri hal ve önceden sahip olduklar hayat ve dinî inançlar onlar n insanî ve ahlakî durumlar n etkilemi+tir.
slâm dini dü+man olmas na gelince ise, biz hiçbir kaynakta Bâbek’in veya isyanc lar n bu dinin inançlar aleyhinde bir fikir söylediklerinin +ahidi olmad k. Hürremîler’in ve özellikle ise Bâbek’in kendi fikirlerini yazm + oldu u bir kitab n n olmamas da bunun bir di er delilidir.
Bâbek isyan n n bir di er önemi de onun yapm + oldu u sars c etkisi, hilâfetin azametini bitirmesi ve merkezî yönetime son vermesinden ileri gelmektedir. Bu isyandan sonra slâm dünyas ndaki tek +ah s taraf ndan yönetim zay flama sürecine girmi+tir. Töyle ki, hilâfetin otoritesi önce orduya yeni al nan kuvvetlerin eline, sonra ise daha ba+ka güçlerin eline geçmekle, hilâfeti etkisiz, yetkisiz ve bürokratlar n elinde oyuncak olan bir kurum haline getirmi+tir. syan n sonucu olarak hilâfet ordusuna yeni kuvvetler olan Türkler al nm +t r. Bu da slâm tarihinde Türk döneminin ba+lamas na sebep olmu+tur.
Abbâsî yönetiminin isyana ilk ba+larda ilgisiz kalmas onun yirmi y ll k bir döneme yay lmas na neden olmu+tur. Hilâfetin özel olarak kurmu+ oldu u hassa ordusu bu problemin halledilmesine yo unla+t r ld ktan sonra onun bast r lmas mümkün olmu+tur. Devletin tüm dikkatini ve imkânlar n bu sahaya ay rmas da, yeni problemleri beraberinde getirmi+tir. Töyle ki, ilgisiz kalan eyaletlerde yar ba ms z devletler kurulmaya ba+lam +t r. Bu da malî zorluklar ya+ayan hilâfet için vergi toplayamamas na ve daha büyük maddî s k nt lar ya+amas na neden olmu+tur.
syan ayn zamanda fikir özgürlü ünün do mas na ve kendinden sonra ortaya ç kacak mezhep ve muhalefet hareketleri için dü+ünce kayna olmu+tur. Bu mânâda Bâbek isyan hilâfete en büyük darbesini ideolojik cihetten vurmu+tur. syan bast r lm + olsa da, onun fikrî etkileri uzun zaman devam etmi+tir.
Döneminin en büyük ve güçlü devleti olan, Sâsânî ve Bizans gibi devletleri ma lup eden Abbâsî hilâfeti ordusu Bâbek isyan kar+ s nda yenik dü+mü+ ve önceki otoritesini kaybetmeye ba+lam +t r. Hatta isyan n olu+turdu u darbeler sonucu yöresel bir idareye dönü+mü+ ve sadece Ba dat’a hükmedebilen bir devlet konumuna dü+mü+tür. Bundan sonraki dönemde Azerbaycan’da Abbâsî hilâfetinin etkisi iyice azalm + ve Saco ullar gibi yöresel devletçikler kurulmaya ba+lam +t r.
Haritalar Ziya Bünyadov’un Azererbaycan VII-IX As rlarda ve Mehmet Azimli’nin Abbâsîler Dönemi Bâbek syan adl eserlerinden al nm +t r.
B BL YOGRAFYA
“Azerbaycan Etnografyas ”, Grup çal +mas , I-III, Bakü, 1988
Abdülmün’im Mâcid, et-Târihu’s-Siyasî li’d-Devleti’l-Arabiyye, I-II, M s r,
1956
Adonç, N., Armeniya v Epohu Yustiniana, Sang-Petersburg, 1908 Ahmed, Âdil, et-Tarîku le’l-Medâin, Beyrut, t.y
Ahmet, Çelebi, Örnek Halifeler Dönemi, trc. H. Fehmi Ulus, stanbul, 1997 Ahmed Emîn, Duha’l- slâm, Kahire, 1964, I-III
Akopyan, Slavya, storiya Armyanskovo Krestyanstvo, Yerevan, 1952
Akdo@an, Ahmet Dursun, Yeni Bir Anlam yla Kur’ân- Kerim Meali, stanbul,
2006
Ali Dihkân, Serzemin-i Zerdü t R dâiyye, y.y, 1348 Alihanova, Paula, Darband-name, Tiflis, 1898
Aliyev, Kamal - Aliyeva, Feride, Azerbaycan Antik Dövrde, Bakü, 1997
Aliyev, Saleh Muhammeto@lu, “Hürremiyye”, D A, stanbul, 1999, XVIII, 500–
501
Anonim, “Hudûdu’l-Âlem Mine’l-Ma riki le’l-Ma@rib”, n+r. Menuçehir Sütude,
Tahran, 1340
Ar2k, Durmu7, Azerbaycan Türklerinin Dini Tarihi ve Halk nan lar , Ankara,
2005
Artmanov, Mihail, storiya Hazar, Leningrad, 1962
Astarciyan, K. L., Târîhu’l-Ümmeti’l-Ermeniyye, Musul, 1951 A7urbeyli, Sara, storiya Qorada Baku, Bakü, 1992
Atçeken, smail Hakk2, Devlet Gelene@i Aç s ndan Hi am b. Abdülmelik,
Ankara, 2001
___________________, “Ömer b. Abdülaziz Dönemi Sonras Emevî darecilerinin Mevâlî Politikalar ”, Selçuk Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi, say 13, Konya, 2002
___________________, “Azerbaycan ve Ermeniyye Bölgesi Fetihleri Aç s ndan
Akademisi Jark yyat Enstitüsü Elmi Ara t rmalar Dergisi, sayi: 7, Bakü, 2004, s. 185–193
Aykaç, Mehmet, Abbâsî Devleti’nin lk Dönemi dari Te kilatlar nda Divanlar,
Ankara, 1997
Azerbaycan Sovyet Ensiklopediyas , I-X, Bakü, 1976–1987
_____________________________, “Babek”, Bakü, 1976, I, 521–523 _____________________________, “Berde”, Bakü, 1978, II, 145–146 _____________________________, “Beylekan”, Bakü, 1978, II, 57–58 _____________________________, “Derbend”, Bakü, 1979, III, 417–419 _____________________________, “Derbendname”, Bakü, 1979, III, 419 _____________________________, “Ermeni Dili”, Bakü, 1980, IV, 81 _____________________________, “Ermeni Yaz s ”, Bakü, 1980, IV, 81 _____________________________, “H ristiyanlk”, Bakü, 1987, X, 106–107 _____________________________, “Hürremilik”, Bakü, 1987, X, 115 _____________________________, “Hürrem+ehir”, Bakü, 1987, X, 116 _____________________________, “Kirovabad”, Bakü, 1981, V, 396–400 _____________________________, “Manilik”, Bakü, 1982, VI, 344
_____________________________, “Mingeçevir”, Bakü, 1982, VI, 578–579 _____________________________, “Movses Kalankatl ”, Bakü, 1983, VII, 16 _____________________________,“Nizami Gencevi”, Bakü, 1983, VII,
244–250
_____________________________, “Putperestlik”, Bakü, 1978, II, 380 _____________________________, “Zerdü+t”, Bakü, 1980, IV, 323–324 _____________________________, “Zerdü+tlük”, Bakü, 1980, IV, 324–325 Azimli, Mehmet, Abbâsî Dönemi Jii Karakterli syanlar, (Bas lmam + Yüksek
Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1994
______________ , Abbâsîler Dönemi Bâbek syan , Ankara, 2004 Aziz, Hüseyn Kas2m, el-Bâbekiyye, D me+k, 2000
Azm, Refik Bey, Kitâbu E heri Me âhiri’l- slâm fil Hurûbi’s-Siyâsiyye, I-III,
Ba@dâdî, Abdülkahir, el-Fark beyne’l-F rak, Beyrut, 1990
Bak2hanov, Abbaskulu A@a, Gülüstan- rem, n+r., Abdülkerim Alizâde ve di erleri, Bakü, 1970
Balayev, Ayd2n, Azerbaycan Tarihi, Bakü, 1993
Bâlâ, Mirza, “Gence”, A, stanbul, 1986, IV, 762–766 Baratov, Knyaz, storiya Qruzii, Sang-Petersburg, 1865
Barthold, Vassiliy Vladimiroviç, storiko Qeoqrafiçeskiy Obzor rana,
Sang-Petersburg, 1905
_________________________, K storii Krestyanskih Dvijeniy v Persii, Moskova, 1923
_________________________, “Tirvan”, A, stanbul, 1979, XI, 571–573
_________________________, slâm Medeniyeti Tarihi, trc. M.F. Köprülü,
Ankara, 1963
_________________________, Mesta Prikaspiyskix Oblastey v storii Muslumanskogo
Mira, Bakü, 1925
_________________________, Tezkire-i Co@rafya-ya Târîh-i ran, Farsça trc.
Hamza Serdâdver, Tahran, 1308
_________________________, “Halifa Omar II i Protivoreçiv y zvestiya o evo
Liçnosti,” Nauka, Moskova, 1920
Bedirhan, Ya7ar, Selçuklular ve Kafkasya, Konya, 2000
Belâzürî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Yahya b. Câbir (ö.279/892), Ensâbu’l-E râf,
n+r., Abdülaziz ed-Dûrî, Beyrut, 1388/1978, I-III
_______, Fütûhu’l-Buldan, Beyrut, 1407/1987
Belyayev, Yevgeni, Musulmanskoye Sektantstvo, Moskova, 1957 ____________, slâm i Arabskiy Halifat VII-IX vv, Moskova, 1957
Bezmenov, Vasili, Material Dlya Drevney Qeoqrafii Zakavkazya po Persidskomu Soçineniyu Zinet-ul-Madjilis, Moskova, 1923
Bikaî, Burhânuddin, Ahbâru’l-Cilâd fi Fethi’l-Bilâd, Arapça yazma, Lâleli no:
1994
Bozkurt, Nahide, “Me’mûn”, D A, Ankara, 2004, XXIX, 101–104 Brosset, Marie Felicite, Histoire de la Georgie, Sang-Petersburg, 1849
Buhârî, Muhammed b. smâil (ö. 256/870), Sahîhu’l-Buhârî, thk., Mustafa
Deybu’l-Bo a, I-IV, Beyrut, 1987
Burton-Brown, T., “Azerbaijan Ancent and Modern”, Asian Affairs, XXXVI/2,
Germany, 1949
Bünyadov, Ziya, (ed.), Azerbaycan Tarihi (En Kadim Zamanlardan XX Asra
Kadar), Bakü, 1994
_____________ , Dinler, Tarikatlar, Mezhepler, Azerbaycan ne+riyat , Bakü,
1997
_____________ , ”Azerbaycan” D A, IV, stanbul, 1991, 317–322 _____________ , Azerbaycan VII-IX As rlarda, Bakü, 1989
_____________ , storiçeskaya Geografia Azerbaycana, Bakü, 1987 Caetani, Leon, slâm Tarihi, trc. Hüseyn Cahid, I-X, stanbul, 1924 Cara, B. De Vaux, “Tenâsuh”, A, stanbul, 1979, XII/I, 158–159
Câbîrî, Muhammed Âbid, Felsefî Miras m z ve Biz, trc., Said Aykut, stanbul,
2000
Ceferzade, mran, Qedim Gencenin Tarihi Arheoloji Oçerki, Bakü, 1949 Cilac2 Osman, Günümüz Dünya Dinleri, Ankara, 1998
Corci Zeydan, slâm Medeniyeti Tarihi, trc., Zeki Me amiz, stanbul, 1971-74, I-
V
Demirci, Mustafa, Beytü’l-Hikme, stanbul, 1996
_______________, slâm n lk Üç Asr nda Toprak Sistemi, stanbul, 2003 _______________, Siyah Öfke, Konya, 2005
Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmet b. Davut (ö. 282/895), el-Ahbaru’t-T val, Beyrut, t.y Diyakonof, gor, Târîh-i ran Bâstân, Farsça trc. Ruhî Erbâb, Tahran, 345
Do@an, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, Ankara, 2001
Donner, Fred Mc Grow, The Early Islamic Conquest, Princeton/Newjersey,
1981
Dunlop, D. M., The History of Jewish Khazars, Prinseton, 1954 Dûrî, Abdulazîz, el-Asru’l-Abbâsiyyu’l-Evvel, Beyrut, 1988 ______________, en-Nüzumu’l- slâmiyye, Ba dat, 1988
______________, slâm ktisat Tarihine Giri , trc., Sabri Orman, stanbul, 1991 Ebû Yûsuf, Ya’kûbî b. brâhim (ö.182/798), Kitâbu’l-Harac, Kahire, 1382 Ebu’l-Fida, madüddin el-Melikü'l-Müeyyed smail b. Ali (ö. 732/1331), el-
Muhtasar fî Ahbari'l-Be er; Târîhu Ebi'l-Fida, Beyrut, 1956, I-II
Ehedov, Abdulla, Azerbaycan’da Din ve Dinî Tesisatlar, Azerbaycan Devlet
Ne+riyat , Bakü, 1991
Ehmedov, Hüseyin, Nepolnaya Keramika Azerbaydjana, Bakü, 1959
Elesgerli, Elesger, Azerbaycan Hukuk Tarihi (Cinayet Hukuku Kadim
Zamanlardan 1920. Y ladek), Bakü, 1999
Eremyan, S. T., Borba Armyanskovo Naroda Protiv Arabskovo Halifata III-IX
vv, Moskova, 1958
Erkal, Mehmet, “Cizye”, D A, stanbul, 1993, VIII, 42–45 Ernst, Herzfeld, The Persian Empire, Wiesbaden, 1968 Faruk Ömer, el-‘Abbâsiyyûne’l-Evâil, Beyrut, 1970, I-II ___________, Tâbîatu’d-Da’veti’l-Abbâsiyye, Ba dat, 1987 ___________, et-Târihu’l- slâmî, Beyrut-Lübnan, 1980
Fasmer, R. R., Zavali inskiy Klad Kufiçeskih Monet VIII-IX vv. Moskova, 1931 Fayda, Mustafa, “Fey”, D A, stanbul, 1995, XII, 511–513
_____________ , Allah’ n K l c Halid bn Velid, stanbul, 1990
_____________ , Hz. Ömer Zaman nda Gayr-i Müslimler, stanbul, 1989 _____________ , “Atâ”, D A, stanbul, 1991, IV, 33–34
_____________ , “ bn A’sem el-Kûfî”, D A, stanbul, 1999, XIX, 325–326 Faysal, (ükrî, el-Müctemeâtu’l- slâmiyye fi’l-Karni’l-Evvel, Beyrut, 1973
Fâyiz, Necîb skender, el-Fütûhâtu’l- slâmiyye li Bilâdi’l-Gürc, skenderiye,
1988
Ganîm, Hamid, Ebû Saîd, “ nti+aru’l- slâm fi’r-Rihâb”, Mecelletu’l-Ezher, I-VI,
Kahire, 1970
Gedikli, Yusuf, Alban Tarihi ve Alban Salnamesi, stanbul, 2006 Geyu7ev, R. B., Hristiyanstvo v Kavkazskoy Albanii, Bakü, 1984 Gezenfero@lu, Fazil, Azerbaycan Türklerinin man Davas , Ankara, t.y
Gu2d2, M2chelangelo, “Mezdek”, A, stanbul, 1979, VIII, 201–205
Halîfe b. Hayyât el-Asfarî (ö. 240/854), Târîh, n+r. Süheyl Zekkâr, Beyrut,
1414/1993
Halilov, A, Materialnaya Kultura Kavkazskoy Albanii, Bakü, 1984
Hamîdullah, Muhammed, Hz. Peygamberin Sava lar ve Sava Meydanlar ;
slâm Harp Tarihine Dair Bir Tetkik , trc., Salih Tu , stanbul, 1981
Has, Kenan, “Mezdekiyye”, D A, Ankara, 2004, XXIX, 523–524 Hasan, Ali brahim, Tarihü’l- slâmi’l-Âmm, M s r, t.y.
Hasan Bâ7â, Dirasetü’n fi-Tarihi’d-Devleti’l-Abbasî, Kahire, 1990 Hasan brahim Hasan, slâm Tarihi, trc., heyet, I-XII, stanbul, 1985
Hodgson, Marshall G. S., slâm’ n Serüveni, trc., Heyet, I-III, stanbul, 1993 Hudarîbek, Muhammed, Muhadaratu’t-Tarihü’l-Ümemi’l- slâmiyye, Beyrut,
1986
bn Abdirrabbih, Ahmed b. Muhammed el-Endelusî (ö. 323/938), el- kdu’l-
Ferîd, n+r. Mufid Muhammed Kamîha, Beyrut, 1407/1987, I- IX
bn A’sem, el-Kûfi Ebû Muhammed (ö.314/926), Kîtabu’l-Futûh, Beyrut, 1990 bn Havkal, Ebû’l-Kas m Muhammed (ö. 367/977), Kitâbu Sureti’l-Arz, I-II,
Leiden, 1939
bn Hurdâzbih, Ebû’l-Kas m Ubeydullah b. Abdullah (ö. 300/912), el-Mesâlik
ve’l-Memâlik, n+r., M. J. De Goeje , Leiden, 1889
bn Hübey7, Ebu’l-Kâs m Abdurrahman b. Muhammed el-Ensârî (ö. 584/1188),
Kitâbu’l-Gazavât, n+r. Süheyl Zekkâr, I-II, Beyrut, 1412/1992
bn Kayy2m, el-Cevziyye Muhammed b. Ebû Bekir (ö. 751/1350), Ahkâmu
Ehli’z-Zimme, thk., Subhî Sâlih, Beyrut, 1983, I-II
bn Kesîr, Ebu’l-Fidâ smail b. Ömer (ö. 774/1372), el-Bidaye ve’n-Nihaye,
Beyrut, 1974, I-XV
bn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (ö. 276/889), el-
Mearif, Beyrut, 1970
bnü’l-Esîr, zzuddîn Ebu’l-Hasen (ö. 630/1232), el-Kâmil fi’t-Târîh, Beyrut,
1995, I-XI
_________ , el-Lubab, Beyrut, t.y. I-III
bnü’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. shak (ö. 385/995), el-Fihrist, Beyrut,
1997
esen, A. A., Nov e Dann e Dlya storii Azerbaydjana po Rabotam Orenkalinskoy
Ekspediçii 1953-1955, Bakü, 1956
pek, Ali, lk slâmi Dönemde Azerbaycan: 632–750, (Bas lmam + Doktora Tezi),
stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, stanbul, 1999
rec, Af7ar Sîstânî, Azerbaycan Jarkî, I-II, Tahran, 1369
sfahânî, Ebu’l-Ferec (ö.356/967), Mekâtilu’t-Tâlibiyyîn, thk., Ahmet Sakr,
Beyrut, t.y.
stahri, Ebû shak brahim b. Muhammed el-Fârisî (ö. 346/957), Mesâlikü’l-
Memâlik, Beyrut, 1997
Kalankatuaçi, Movses, storiya Stran Aluank, Yerevan, 1984
Kalka7endî, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Ali (ö. 821/1418), Subhu’l-A’ â fî S naâti’l-
n â, n+r. M. Hüseyin Telsüddin, I-XIV, Kahire, 1913
_________ , Meâsiru’l- nâfe fi Meâlimi’l-Hilâfe, thk., Abdüssettâr Ahmed,
Beyrut, 1980, I-III
Kallek, Cengiz, “Haraç”, D A, stanbul, 1997, XVI, 71–88
Karaku7, Nadir, Ebû Müslim Horasânî Ki ili@i ve Faaliyetleri, (Bas lmam +
Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1996
Karaman, Hayreddin, Mukayeseli slâm Hukuku, stanbul, 1986, I-III Ka7kay, Sara, Manna Devleti, Bakü, 1994
Kayao@lu, smet, slâm Kurumlar Tarihi, Ankara, 1985
Kazvînî, Zekeriyâ b. Muhammed (ö. 682/1283), Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l- bâd,
Beyrut, 1969
Kehhâle, Ömer R za, Mu’cemu Kabâili’l-Arab el-Kadîme ve’l-Hadîse, Beyrut,
1985
K2nneir, Johan Macdonald, Persian Empire, I-II, London, 1813
K2rkp2nar, Mahmut, Abbâsî Halifesi Mütevekkil ve Dönemi, (Bas lmam +
Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,