Seyahatnâmeler ve AraĢtırmalar

Seyahatmâmeler de konumuz açısından son derece istifadeli olan kaynaklardandır. Zira seyahatnâmelerin içinde tabii olarak târihî bilgilerin yanı sıra coğrafyanın etno-kültürel yapısını ilgilendiren bazı bilgiler de yer almaktadır. Bu bağlamda Ġbn Fadlân (ö. 310/922?) seyahatnâmesi83

konumuz açısından son derece önemli kaynaklardandır. Ġbn Fadlân 309/921‟de Ġdil Bulgar Hanlığı‟na gönderilen Abbâsî elçilik heyetinin kâtibi olarak bilinmektedir. Hayatı hakkında yeterli bilgi olmamakla birlikte, bizzat kendisi “Abbâsîlerin Mısır‟ı Tolunoğulları‟ndan geri alan ünlü kumandanı KâtibülceyĢ Muhammed b. Süleyman‟ın âzadlı kölesi olduğunu” belirtir. Ġbn Fadlân, Ġslâm‟ı kabul eden ve Abbâsî Halifesi Muktedir-Billâh‟tan halkına bu dini öğretecek din adamları ile cami ve kale yapacak mimarlar isteyen Ġdil Bulgar Hükümdarı AlmıĢ Han‟a gönderilen heyette bulunmuĢtur.84

Ġbn Fadlân, Seyahatnâmesinde bu seferden geniĢ bir Ģekilde bilgi vermektedir. Seyahatnâmede Türk ülkeleri ve diğer Türk boylarıyla birlikte Kıpçaklarla ilgili de geniĢ bilgi yer almaktadır. Eser, Ramazan ġeĢen tarafından Türkçe‟ye çevrilmiĢtir.85

XIII. yüzyıl keĢiĢ seyyahlarından Plano Carpini ve Rubruk‟un eserleri de konumuz açısından son derece önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Ġtalyan rahip Carpini 1245-1247 yılları arasında, Fransız rahip Rubruk ise 1253-1255 yılları arasındaki yolculukları sırasında DeĢt-i Kıpçak‟ı batıdan doğuya katetmiĢ,

82

A. G. Galstyan, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar: XIII-XIV. Yüzyıllara Ait

Eserlerden Alıntılar, 2. Baskı, çev. Ġlyas Kamalov, Yeditepe Yayınevi, Ġstanbul 2017. Ayrıca

Ermeni kaynakları ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz: Hrand D. Andreasyan, “Türk Tarihine Aid Ermeni Kaynakları”, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Cilt I, Sayı 1, Ġstanbul 1949, ss. 95-118; Hrand D. Andreasyan, “Türk Tarihine Aid Ermeni Kaynakları”,

Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Cilt I, Sayı 2, Ġstanbul 1950, ss.

401-438.

83 _{Ġbn Fadlân, Rihletu Ġbn Fadlân ila Bilâdi‟t-Türk ve‟r-Rûsi ve‟s-Sekâlibe, 1. Baskı,} Dâru‟s-Suvîdî, Ebu Dabi 2003.

84 _{Aliyev Salih Muhammedoğlu, “Ġbn Fadlân”, DĠA, Ġstanbul 1999, XIX, 477.}

85 _{Ġbn Fazlan, Onuncu Asırda Türkistan‟da Bir Ġslâm Seyyahı: Ġbn Fazlan Seyahatnâmesi,} 1. Baskı, haz., Ramazan ġeĢen, Bedir Yayınevi, Ġstanbul 1975.

sonra da aynı güzergâh ile geri dönmüĢlerdir. Büyük Moğol istilâsı, Müslüman Doğu dünyasının yanı sıra Hıristiyan Batı dünyasını da tedirgin ediyordu. Bu münasebetle bazı tedbirler alan Batı dünyası Moğollar ile ittifak kurma amaçlı elçiler gönderme kararı aldı. Moğollara elçi olarak giden keĢiĢler, aynı zamanda Moğolların bundan sonraki güzergâhı hakkında da bilgi edinecekti. ĠĢte bu görevleri yerine getirmek üzere Papa tarafından Carpini ve beraberindeki heyet görevlendirilmiĢtir. Seyahatnâmede heyetin gittiği güzergâhlar hakkında kayda değer bilgiler yer almaktadır.

Rubruk da Carpini gibi Fransa Kralı Ludwig tarafından görevli olarak Moğollara gönderilen meĢhur keĢiĢ seyyahlardandır. Papa, misyonerlik sayesinde Moğollara Hıristiyan dinini kabul ettirebileceğini, dolayısıyla Moğol felaketinden kurtulacağını ummaktaydı. Bu sebeple rahiplerin birçoğu, Papa ve Kralların emriyle misyonerlik yapmak üzere doğuya gönderiliyorlardı. Her iki eser‟de de, XIII. yüzyıl Moğol ülkeleri, tarihleri ve sosyal hayatlarının yanı sıra Kıpçakların sosyo-kültürel (Kıpçakların defin gelenekleri, görenekleri, inançları, yiyecekleri, ev eĢyaları, evleri, silahları vb.) durumlarıyla ilgili de önemli bilgiler yer almaktadır. Carpini ve Rubruk‟un eserleri ilk kez tam olarak Richard Hakluyt tarafından 1598‟de basılmıĢtır. Daha sonra farklı dillere tercüme edilen bu seyahatnameler, Ergin Ayan tarafından Türkçe‟ye çevrilmiĢtir.86

Oruç Bey‟in eseri de konumuz açısından son derece önemlidir. Aslen Ġranlı olup Oğuzların Bayat boyuna mensup Oruç Bey, Batı dünyasında Don Juan of Persia olarak bilinmektedir. Babası Sultan Ali Beg‟in ölümünden sonra Safevî sarayında babası gibi itibar görmüĢ ve çeĢitli seferlere katılmıĢtır. 1599‟da I. ġah Abbâs‟ın Batı‟ya yazmıĢ olduğu ittifak ve dostluk nâmelerini götüren elçilik heyetinde yer almıĢtır. Bu mânada Ġspanya‟da iken heyetteki birçok arkadaĢıyla birlikte Hıristiyanlığı seçmiĢ ve “Don Juan/Don Diego

86 _{Plano Carpini‟nin Moğolistan Seyahatnâmesi 1245-1247, 1. Baskı, çev., Ergin Ayan,} Gece Kitaplığı, Ankara 2014; Wilhelm Von Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat

Ġrani” adı ile tanınmıĢtır.87

Dolayısıyla Oruç Bey, iyi bir ġiî olarak baĢlattığı uzun ve meĢakkatli seyahatini inançlı bir Katolik olarak tamamlamıĢtır. Oruç Bey‟in bu seyahat sırasında aldığı notlar ve Safevîler ile ilgili verdiği bilgiler 1604 yılında Relaciones/ĠliĢkiler adı ile Ġspanyolca neĢredilmiĢtir. Eser, Guy Le Strange tarafından 1926 yılında Don Juan Of Persia 88 adıyla Ġspanyolca‟dan Ġngilizce‟ye tercüme edilmiĢtir.

Oruç Bey‟in bu kitabı Doğulu elçilik heyeti tarafından kaleme alınan ilk seyahatnâme özelliği taĢımaktadır. Oruç Bey iyi bir gözlemci ve içinde yaĢadığı toplumu yakından tanıdığı için Safevî dönemi hakkında tarihî ve kültürel açıdan önemli bilgiler vermektedir. Bizzat katıldığı savaĢlara dair tasvirlerin yanı sıra “bazen babamdan duydum” diyerek naklettiği bilgiler bu eseri XVI. yüzyıl Ġran ve Türk tarihi için güvenli kaynak durumuna yükseltmektedir. Eser, Tufan Gündüz89

ve Leyla Aksüt Kuzucular90 tarafından Türkçe‟ye çevrilmiĢtir. Üç kitaptan oluĢan eserin ikinci kitabında konumuzla ilgili özellikle de Gürcistan Bölgesi, ġark Seferi (1578), Çıldır Zaferi (09 Ağustos 1578), Atabeg II. Manuçehr ve bazı faaliyetleri hakkında önemli bilgiler yer almaktadır. Osmanlı-Safevî savaĢları ve bu savaĢlardaki Atabeglerin rolünden bahsederken önemli ölçüde faydalandığımız kaynaklardandır.

Salomon Schweigger‟in seyahatnâmesi de konumuz açısından son derece önemli kaynaklar arasında yer almaktadır. Zira müellif eserinde, kalabalık bir maiyetle Ġstanbul‟a geldiklerinde Kıpçaklı II. Manuçehr (Mustafa PaĢa) ve ağabeyi V. Qorqora ile görüĢtüklerini hatta hediyeleĢtiklerini belirtmektedir. Özellikle Atabeg II. Manuçehr‟in Ġstanbul temaslarıyla ilgili verdiği ayrıntılı bilgiler, baĢka eserlerde bulunmadığından son derece önemlidir. Eserde, Atabeg II. Manuçehr‟in 10 yaĢındaki oğluyla birlikte sünnet olduğu ve

87

Daha geniĢ bilgi için bkz: Serkan Acar, “KızılbaĢ Türk Don Juan‟ın Avrupa Sefareti”,

Belleten, Ağustos 2012, Cilt LXXVI, Sayı 276, ss. 479-503.

88 _{Don Juan of Persia; A Shi‟ah Catholic 1560-1604, 1. Baskı, çev., Guy Le Strange, London} 1926.

89

ĠliĢkiler: Bir ġii/Katolik Oruç Bey Bayat/Ġranlı Don Juan, 1. Baskı, çev., Tufan Gündüz, Yeditepe Yayınları, Ġstanbul 2014.

90 _{Elçilik Kâtibinin Kaleminden Safevîler: 1560-1604, 1. Baskı, çev., Leyla Aksüt} Kuzucular, Yurt Kitap Yayın, Ankara 2014.

Müslüman olan diğer Gürcü/Kıpçaklarla ilgili bilgi de yer almaktadır. Müellif, Ġstanbul‟a gelen atabeg ve yanındakilerle Hıristiyan teolojisi üzerine yaptıkları konuĢmalara da temas etmektedir. 91 _{Seyahatnâme‟de, II. Manuçehr ve}

beraberindekilerin Hıristiyanlığı terk edip Müslüman olmalarına Ģahit olan ve bu süreci yakından izleyen bir rahibin izlenimlerinin sunulması, eserin önemini bir kat daha artırmaktadır. Buna Avrupalı seyyahlardan Ogiler Ghislain De Busbecq‟in eseri de eklenebilir. Bu eserde Gürcüler hakkında verilen bilgiler kısa olsa da, konumuzla ilgili önemli bilgiler yer almaktadır. 92

Ayrıca her iki seyahatnâmenin yazarlarının XVI. yüzyılda yaĢayıp Osmanlı ülkesini ziyaret etmiĢ ve Kıpçaklı Atabeglerle de bizzat görüĢmüĢ olduklarından verdikleri bilgiler oldukça dikkat çekicidir. Her iki eser de Türkçe‟ye tercüme dilmiĢtir. Schweigger‟in eseri S. Türkis Noyan tarafından,93

Busbecq‟in eseri ise Derin Türkömer tarafından Türkçe‟ye çevrilmiĢtir.94

Konumuz açısından diğer önemli iki eser de Evliya Çelebi‟nin Seyahatnâme‟si ve Kâtip Çelebi‟nin Cihannümâ‟sıdır. Her iki seyahatnâme‟de de Atabegler Yurdu, Ahıska/Çıldır Eyaleti ve Atabegler ile ilgili önemli bilgiler yer almaktadır. Ayrıca Evliya Çeleebi‟nin Ahıska Bölgesi ve Gürcistan‟ı ziyaret ederek burayla ilgili bilgi toplamıĢ olması, eseri önemli kılmaktadır. Eser, Ahıska/Çıldır Beylerbeyiliğinin idarî, siyasî ve iktisadî durumu ile Güneybatı Gürcistan‟ın sosyal, ekonomik ve siyasî durumu hakkında önemli bilgiler ihtiva etmektedir.

ÇalıĢmamızda birçok açıdan faydalanılan bazı araĢtırmalardan da bahsetmenin yerinde olacağı kanaatindeyiz. Bunlardan Bekir Kütükoğlu‟nun95

Osmanlı-Ġran Siyasi Münasebetleri (1578-1612) isimli eseri Gürcistan Bölgesi

91 _{Nejat Göyünç, “Salomon Schweigger ve Seyahatnâmesi”, Tarih Dergisi, Cilt 13, Sayı 17-} 18, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Matbaası, Ġstanbul 1963, ss. 134-137.

92

Nebi GümüĢ, “XVI. Asır Osmanlı-Gürcistan ĠliĢkileri”, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi SBE, 2000), s. 19.

93 _{Salomon Schweigger, Sultanlar Kentine Yolculuk: 1578-1581, 1. Baskı, çev., S. Türkis} Noyan, Kitap Yayınevi, Ġstanbul 2004.

94 _{Ogiler Ghislain De Busbecq, Türk Mektupları: Kanuni Döneminde Avrupalı Bir Elçinin}

Gözlemleri (1555-1560), 1. Baskı, çev., Derin Türkömer, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları,

Ġstanbul 2005.

95 _{Bekir Kütükoğlu, Osmanlı-Ġran Siyasi Münasebetleri (1578-1612), 1. Baskı, Ġstanbul Fetih} Cemiyeti, Ġstanbul 1993.

ve Atabegler Yurdunun, Osmanlı-Ġran iliĢkilerinde önemli bir yer iĢgal etmesi hasebiyle çalıĢmamızla ilgili önemli bilgiler vermektedir. Fahrettin Kırzıoğlu‟nun bölge ile ilgili yazmıĢ olduğu baĢta Kars Tarihi96

olmak üzere

Yukarı-Kür ve Çoruh Boyları‟nda Kıpçaklar,97

Osmanlıların Kafkas-Elleri‟ni

Fethi (1451-1590) 98 adlı araĢtırması ve kaynakça‟da yer alan birçok çalıĢması

da konumuz açısından istifade ettiğimiz son derece önemli çalıĢmalardır. Bilhassa Kıpçaklar ve Osmanlıların Kafkas-Ellerini Fethi adlı çalıĢması, genel anlamıyla Kıpçaklar ve Kafkasya‟nın Osmanlılar tarafından fethini konu almasından dolayı Atabegler Yurduna dair önemli bilgi ve tahliller ihtiva etmektedir.

Gürcü Türkolog Giuli Alasania tarafından kaleme alınan Gürcüler ve

Ġslâm Öncesi Türkler adlı eser ile “Gürcistan Kıpçakları”99

adlı makale de konumuz açısından önemlidir. Yalnız bu ve benzeri çalıĢmalar da ana konumuz olan Kıpçaklarla ilgili önemli bilgi ve bulgular yer alsa da, bazen millî duyguların ağır bastığı da görülmektedir. Zira bu gibi çalıĢmalarda Kıpçakların Gürcistan‟daki faaliyetleri ya küçümsenmekte ya da hiç Kıpçaklara yer verilmemektedir. 100 Eser, Nanuli Kaçarava tarafından Türkçe‟ye çevrilmiĢtir.101

Bütün bunlarla birlikte Togan‟ın, 102

Kurat‟ın, 103 Özder‟in, 104 Gömeç‟in, 105

Zeyrek‟in, 106 Doğru‟nun, 107 Ahincanov‟un, 108 Adji‟nin, 109

96 _{M. Fahrettin Kırzıoğlu, Kars Tarihi I, 1. Baskı, IĢıl Matbaası, Ġstanbul 1953.}

97 _{M. Fahrettin Kırzıoğlu, Yukarı-Kür ve Çoruk Boyları‟nda Kıpçaklar, 1. Baskı, Türk} Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1992.

98 _{M. Fahrettin Kırzıoğlu, Osmanlıların Kafkas-Elleri‟ni Fethi (1451-1590), 1. Baskı, Türk} Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1993.

99 _{Guili Alasania, “Gürcistan Kıpçakları”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları,} Ankara 2002, II, 793-797.

100 _{Meselâ; millî duygularla yazıldığı bâriz bir Ģekilde anlaĢılan bu kitapta Kıpçaklara oldukça} az yer verilmiĢtir. Bkz: Niko BerdzeniĢvili, Simon CanaĢia, Gürcüstan Tarihi, 1. Baskı, çev., Hayri Hayrioğlu, Sorun Yayınları, Ġstanbul 1997.

101

Giuli Alasania, Gürcüler ve Ġslâm Öncesi Türkler, 1. Baskı, çev., Nanuli Kaçarava, Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, Trabzon 2013.

102 _{A. Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine GiriĢ, 3. Baskı, Enderun Kitabevi, Ġstanbul} 1981.

103

Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve

Devletleri, 1. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1972.

104 _{Mustafa Adil Özder, Tarihte Çıldır Atabeğleri ve Torunları, 1. Baskı, y.y., Erzurum} 1971.

Tellioğlu‟nun,110

Gökbel‟in,111 SubaĢı‟ın112 ve Çınar‟ın113 dipnotta belittiğimiz ve kaynakça‟da yer alan diğer çalıĢmaları da tezimiz açısından son derece istifadeli olmuĢtur. Ayrıca Nebi GümüĢ‟ün “XVI. Asır Osmanlı-Gürcistan

ĠliĢkileri” 114

adlı doktora tezi ile Fadime Tosik Dinç‟in “Ahıska Türkleri

(1800-1921)”115 adlı doktora tezi de konumuz açısından faydalandığımız

önemli çalıĢmalardandır.