Kafkasya Halklarına Genel Bir BakıĢ

Asya ile Avrupa arasında bir köprü diye telakkî edebileceğimiz Kafkasya, Milattan öncesi ve sonrasında Türklerin gelip yerleĢtikleri bir bölge

168 _{Tavkul, a.g.e., 2007, s. 11.} 169

Tuba Tombuloğlu, “Kafkasya‟nın Etnik ve Kültürel Yapısı‟nın OluĢumunda Türklerin Rolü”, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi SBE, 2003), s. 4.

170 _{Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası, “Zaqafqaziya”, 1. Baskı, red., C.B. Guliyev, Bakü} 1980, IV, 282.

171 _{Tavkul, a.g.e., ss. 11-12; Arabacı, a.g.e., s. 181; Mehmet Emin Resulzade, Kafkasya}

Türkleri, 1. Baskı, hzl., Yavuz Akpınar, Ġrfan Murat Yıldırım, Selahattin Çağın, Türk Dünyası

AraĢtırmaları Vakfı, Ġstanbul 1993, ss. 1-3; Berkok, a.g.e., s. 4.

172 _{Ufuk Tavkul, “Kafkasya ve Çevresindeki Türk Toplulukları”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni} Türkiye Yayınları, Ankara 2002, XX, 489.

olmuĢtur. 173

Zira eski dönemlerden beri Türklerin akınları bilinen bir gerçek olmakla birlikte söz konusu akınların M. S. V. yüzyıldan itibaren giderek yoğunlaĢmaya baĢladığı görülmektedir.174

Yine eski çağlardan beri burada Türklerin varlığını tarihi kaynaklar haber vermektedir. 175

Nitekim Kafkasya‟nın “otokton” yani “yerli halkları” olarak bilinen “Karaçaylar, Balkarlar, Kumuklar, Nogaylar” ve “Ahıskalı Türkler”, ezelden beri Kafkasya‟yı yurt edinmiĢ “Ġskit, Hun, Bulgar, Hazar” ve “Kıpçak

kavimleri”nin torunlarıdır.176

Yukarıda da ifade edildiği gibi coğrafyacılar Kafkasya‟yı Kuzey Kafkasya ve Güney Kafkasya olmak üzere ikiye ayırmaktadırlar. Bugün yaygın kullanım bu yönde olduğu için biz de buna sadık kalacağız. Dolayısıyla bu taksimata göre Kuzey Kafkasya; doğuda Hazar Denizi, batıda Karadeniz, güneyde Kafkas sıradağları, kuzeyde Maçin çukurluğuyla çevrilen bölgeyi ihata etmektedir. Güney Kafkasya ise; Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan Cumhuriyetleri ile beraber Türkiye‟de Ağrı, Kars ve Artvin Ģehirlerini, Ġran‟da da Tebriz‟e kadar olan toprakları içine alan ve kuzeyde Kafkas sıradağlarına kadar uzanan bir bölgedir.177

Konumuzla bütünlük teĢkil etmesi açısından diğer Kafkasya halkları hakkında genel bilgi vermekle yetinip daha çok Kıpçak unsuru barındıran halklar üzerinde durmaya çalıĢacağız. Dolayısıyla mevzunun daha iyi anlaĢılması açısından Kafkasya‟nın etnik durumuna178

temas etmenin faydalı olacağı kanaatindeyiz. Bu mânada Kafkasya‟da yaĢayan halkları üç ana baĢlıkta toplamamız mümkündür:

173 _{Yu. V. Kuharçin, Fiziçeskaya Geografya (Fiziki Coğrafya), 1. Baskı, y.y., Minsk 2012. s.} 148; Baddeley, a.g.e., s. 23.

174

Türklerin Kafkasya‟ya göçleriyle ilgili bkz: Resulzade, a.g.e., ss. 3-7.

175 _{el-Cahız ve Türklerin Faziletleri, 2. Baskı, haz., Ramazan ġeĢen, ĠSAR Vakfı Yayınları,} Ġstanbul 2002, s. 17.

176 _{N. M., Budayev, Memluk Tarihinden Bir Yaprak: Kim Bu Çerkesler, 1. Baskı, çev.,} Ahsen Batur, Selenge Yayınları, Ġstanbul 2009, s. 17.

177 _{Bedirhan, a.g.e., ss. 40-41; Buntürk, a.g.e., ss. 1-2.}

178 _{Kafkasya‟nın etnik durumuyla ilgili geniĢ bilgi için bkz: Bedri Habiçoğlu, Kafkasya‟dan}

1. Kaslar yani asıl Kafkas Kavimleri: Çerkezler (Abazalar dâhil), Lezgiler, Çeçenler ve Gürcüler.179

2. Hint-Avrupa Kavimleri: Ermeniler, Osetler, Svanlar, Ruslar, Ġranlılar, Tatlar, TalıĢlar ve bazı Avrupa milletleri.180

3. Türkler: Azerbaycan Türkleri, Kumuklar (Kumıklar), Karapapaklar, Karaçaylar, Balkarlar, Kalmıklar, Nogay Türkleri, Kundurlar, Ahıskalılar ve Kafkasya Türkmenleri. 181

Tarihte farklı milletlerin kaynaĢtığı bölge olan Kafkasya aynı zamanda farklı inançların da kaynaĢtığı bir yer olmuĢtur. Kafkasya‟da yaĢayan halkların yaklaĢık üçte ikisi Müslümanlığı, üçte biri ise Hıristiyanlığı benimsediği bilinmektedir. Çerkesler, Abazalar, Çeçenler, Lezgiler, Gürcülerin bir kısmı, Lazlar ve bütün Türkler Müslüman; yine Gürcülerin bir kısmı ile Ermeniler, Ruslar, Osetler, Svanlar ve diğer bazı Orta Kafkasya halkları Hıristiyan dinini benimsemiĢlerdir. XIX. yüzyıla gelindiğinde ise Kafkasya‟da hâkim dinin Ġslâmiyet olduğu görülmekle birlikte182

kısmen putperestliğin varlığı da dikkat çekmektedir.183

Kafkasya‟da önemli yer teĢkil eden haklardan biri de Dağıstanlılardır. Dağıstan, Kafkasya‟nın kuzeydoğu bölgesinin topraklarına verilen isimdir184

ve

179 _{Özey, a.g.e., s. 44. Ayrıca Saydam, biraz daha teferruatlı olarak asıl Kafkas (Kas)} kavimlerini Ģöyle sıralamaktadır: “Çerkesler (Abazalar, Aphazlar, Ubıhlar, Arguveyler, Nethaçlar, Çebinler, Hatkolar, Khegaklar, Baskheğler, ġapsıglar, Bjeduglar, Kemirguveyler, Hatıkoylar, Abzehler, Besleneyler, Kabartaylar), Nohçiler (Çeçenler, ĠnguĢlar), Andelallar (Avarlar), Laklar (Gazi-Kumuklar), Lezgiler, Agullar, Çakurlar, Gürcüler”. Bkz: Saydam, a.g.e., ss. 17-18.

180

Cemal Gökçe, Kafkasya ve Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun Kafkasya Siyaseti, 1. Baskı, ġamil Eğitim ve Kültür Vakfı Yayını, Ġstanbul 1979, s. 6.

181 _{Ahmet Caferoğlu, Türk Kavimleri, 2. Baskı, Enderun Kitabevi, Ġstanbul 1988, ss. 44-46;} Aygün Attar-Sabahattin ġimĢir, Tarihten Günümüze Türkiye‟de YaĢayan Azerbaycan

Türkleri, 1. Baskı, Berikan Yayınevi, Ankara 2013, ss. 190-191.

182 _{Kafkasya‟da yaĢayan Müslüman halklar hakkında genel bilgi için bkz: Muharrem Yıldız,}

Dünden Bugüne Kafkasya, 1. Baskı, Yitik Hazine Yayınları, Ġstanbul 2006, ss. 37-129.

183

Saydam, a.g.e., s. 22-23. 184

Baddeley, Ģimdiki Dağıstan sınırlarını Ģöyle vermektedir: “Dağıstan ismi, ilk önceleri, Hazar Denizi, ana dağ silsilesi ve Andi zinciri arasında kalan ve Sulak nehrini izleyerek Terek‟in ağzına doğru kuzeye hafif bir Ģekilde yönelen üçgenin içinde kalan bölgeye veriliyordu. ġimdiki Dağıstan ismi, hemen hemen eski Dağıstan ile aynı yerler olan Rus eyaletine verilirken ayrıntılarda bir takım farklılıklar olmasına rağmen en önemli farklılık; güneydoğu sınırının AĢağı Samur hattını izleyerek üçgen yerine oldukça düzgün bir dörtgen oluĢturmasıdır. Bu dörtgen, en büyük boyutlarına ulaĢtığı güneydoğu sınırına doğru biraz daralmaktadır.” Bkz: Baddeley, a.g.e., ss. 23-24.

bölgenin üçte birini teĢkil etmektedir. Dağıstan ismin menĢei hakkında farklı görüĢler ileri sürülmüĢ olsa da kesin sonuç elde edilememiĢtir. Dağıstan, bazı Osmanlı kaynaklarına göre Hazar havzasında yaĢamıĢ “Dak Kavmi”ne nispetle bu ismi almıĢtır.185

Bazı görüĢe göre ise Türkçe “Dağ” kelimesine Farsça yer anlamına gelen“Stân” ekinin bitiĢimiyle “Dağlılar” anlamında bu isim verilmiĢtir.186

Romalıların Albanya adını verdikleri bu ülke Müslüman müelliflerin eserlerinde; “Cebel-i Kâf (Kaf Dağı), Cebel-i Memleketü‟l-Etrâk (Türk Ülkesinin Dağı), Cebel-i Kubç (Kubaçıların Dağı), Cebel-i Alan (Alanların

Dağı), Bâbülebvâb (Kapılar Kapısı, Derbend, Demir Kapı)”187

gibi adlar ile geçtiği görülmektedir. 188

Öte yandan Avarlar, Darginler, Kumuklar (Kumıklar), Lezgiler, Laklar, Nogaylar, Terekemeler, Tatlar ve Dağ Yahudileri Dağıstan‟ın etnik yapısını oluĢturan azınlıklar olarak bilinmektedır.189