Ahıska Bölgesi ve Ahıska Coğrafyası (Atabegler Yurdu)

Bugün Ahıska Bölgesi güney Kafkasya‟da yer alan tarihi Türk yurdudur. Kafkasların etnik ve kültürel yapısının oluĢumunda Türklerin ve Türk kültürünün önemli ölçüde rol oynadığı bilinmektedir.1204

Ahıska isminin menĢeinden bahsederken, Osmanlı döneminde “Gürcistan” ve “Çıldır”1205

diye de bilinen “Ahıska ismi”nin, coğrafi bir isim olduğunu yukarıda ifade etmiĢtik.1206

Bugün Gürcistan‟ın güneybatısına sıkıĢtırılan “Ahıska Bölgesi”nın tarihî coğrafyası, sınırları itibariyle zaman zaman farklılık arzetmektedir. Aradahan iline sınır teĢkil eden bugünkü Ahıska bölgesi, Türkiye‟nin kuzeydoğusunda yer almakta ve “Abastuban, Adigön,1207

Ahıska, Aspinza, Ahılkelek, Bogdanovka, Azgur ve Hırtız” gibi yerleĢim birimlerine taksim edildiği görülse de tarihi seyir içerisinde bu coğrafya‟nın tâ Erzurum‟a kadar uzandığı bilinmektedir.1208

Ġlgili yerde zikri geçen Ahıska/Atabegler Bölgesi anlamındaki “Gürcü/Gürcistan” mefhumundan hareketle bugünkü Gürcü tarihçilerin ekserî, 1209

mezkûr bölgenin kendi tarihî toprakları olduğunu iddia etmektedirler.1210 Kırzıoğlu, Sovyet rejiminin 1945‟in sonlarına doğru “iki

1204 _{Daha geniĢ bilgi için bkz: Togan, a.g.md., V/I, 397-408; Çınar, a.g.e., s. 22; Tombuloğlu,}

a.g.t., ss. 64-105

1205

Mithat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lûgatı, 1. Baskı, Enderun Kitabevi, Ġstanbul 1986, s. 73. 1206 _{Kırzıoğlu, a.g.e., 1993, s. 86.}

1207 _{Bugün daha çok “Adıgün” diye bilinen bu yerleĢim biriminin doğru Ģekli “Adigön”dür.} Zira burası Osmanlı fetihleri esnasında “Altunkala” olarak da bilinmekteydi. Bkz: Ahmed Bey,

a.g.e., I, 620; Kırzıoğlu, a.g.e., 1993, s. 247

1208

Zeyrek, a.g.e., 2001, s. 9; Dadayev, a.g.t., ss. 10-11.

1209 _{Çiloğlu, XVI. yüzyılda “Gürcüler” arasında Müslümanlığı ilk önce “Çıldır Valileri”nin} kabul etmesiyle “bölge halkının tamamen TürkleĢtiğini” iddia etmektedir. Bkz: Fahrettin Çiloğlu, “Bir Etnik Grup Olarak Türkiye‟de Gürcüler”, Birikim, Mart-Nisan 1995, Sayı 71- 72, Ġstanbul 1995, ss. 125-127.

1210 _{Bunun içindir ki bölge tarihi daha çok “SSC Bilimler Akademisi Gürcistan Tarihinin} Kaynaklarını Yayımlama Komisyonu” tarafından araĢtırılmıĢtır. Bkz: Cikia, a.g.e., 1947; Svanidze, a.g.m., 1999, ss. 861-867; Abuladze-Svanidze, a.g.m., ss. 1033-1036; Fahrettin Çiloğlu, “Gürcistan‟daki Türkoloji ÇalıĢmalarından Bir Örnek: Osmanlı Belgesel Kaynakları”, Tarih ve Toplum, Ekim 1989, Cilt XI, Sayı 61, Ġstanbul 1989, ss. 62-63; Çiloğlu Fahrettin, “Gürcistan‟daki Türkoloji ÇalıĢmalarından Bir Örnek: Çıldır Eyaleti Caba Defteri”, Tarih ve Toplum, Ekim 1989, Cilt XII, Sayı 70, Ġstanbul 1989, ss. 61-62. Ayrıca bu tarih okumalarının ideolojik olduğu görülmekte ve yeniden gözden geçirilmesi icap etmektedir. Bunlardan sadece Özkan‟ın “Gürcüstan” isimli eserinde bunun en bâriz misallerine rastlamamız mümkündür. Yazar, eserin “önsöz”ünde “çalıĢmanın bilimsel olduğunu, politik amaç taĢımadığını” söylemiĢ olsa da, tamamen politik amaçla yazıldığı açık bir Ģekilde

Gürcü profesörü”nün ağzıyla Türkiye‟den, Atabegler Yurdunun bir parçası olan “Kars, Ardahan, Artvin, Oltu, Ġspir, Bayburt, GümüĢhane, Rize, Trabzon,

Giresun ve Ordu”1211 gibi bölgeleri “buraların halkı Gürcüdür”1212 iddiasıyla

koparmaya çalıĢtığını belirtmektedir.1213

Bu bağlamda tarihî seyir içerisinde bazen geniĢleyen ve bazen de toprak kaybı vesilesiyle daralan Târihî Ahıska Coğrafyası hakkında bilgi verilmesinin, konumuz açısından öneminin yanı sıra bu iddialar açısından da önemi haizdir.1214

Tarihî Türk yurdu olan Ahıska, Ortodoks Kıpçak Atabegler Hükümetine baĢkentlik yapmıĢtır. 1215

Bu devirde Ahıska coğrafyasının sınırlarının Ahıska/Azgur‟dan bugünkü Erzurum‟a kadar uzandığı görülmektedir. 1216

Kuzeydoğu Ahıska/Çıldır Eyâletini teĢkil eden ve kısa adıyla Atabegler Yurdu olarak bilinen mezkûr bölgenin “Ahıska, Ahılkelek, Altunkala, Çıldır, Ardahan, Göle, Posof, ġavĢat, Ardanuç, Oltu, Bardız, Mâmervan/Nariman, Tortum ve

Yusufeli” gibi geniĢ bir sahayı içine aldığı bilinen bir husustur (Bkz: Ek-1).1217

Atabegler Yurdunun sınırları Kuzeyde Borjom, Güneyde ise Erzurum‟a kadar

hissedilmektedir. Bkz: Ahmet Özkan (MelaĢvilli), Gürcüstan: Kültür, Edebiyat, Sanat,

Tarih, Folklor, 1. Baskı, Aksiseda Matbaası, Ġstanbul 1968, ss. 117-123.

1211 _{Fahrettin Kırzıoğlu, “Ahıska-Ardahan-Artvin ve Oltu‟da Hristiyan Atabekler Hükûmeti-I”,}

Bizim Ahıska; Üç Aylık Kültür Dergisi, Yıl 4, Sayı 10, Ankara 2008, ss. 12-13.

1212

Bu teze göre bugün Kartveller, kaynaklarda “Gürcü” diye bilinen “Kıpçakların” yerleĢmiĢ olduğu Azerbaycan‟ın baĢta “Balaken, Zaqatala, Qakh/Qax” bölgeleri olmak üzere “Nuha/ġeki”ye kadarki geniĢ coğrafya‟sının da “Gürcü Yurdu” olduğunu iddia etmektedirler. Bkz: Özkan (MelaĢvilli), a.g.e., s. 122. Öte yandan bu bölgelerde de “Saka”ların yanı sıra umûmî Türk izlerine rastlamak mümkündür. Meselâ ġeki‟nin “DaĢüz” köy isminin “DıĢ Oğuz”dan, “Balaken” isminin ise Oğuz‟un komutanı “Belekan”dan geldiği belirtilmektedir. Bununla birlikte Hacıali, Dede Korkut‟taki Kıpçaklı “ġökli Melik” isminin “ġekili Melik” olabileceğini söylese de, kanaatimizce “Zaqa-tala/Saka-tala” ve “ġeki” isminin “Saka”larla iliĢkili olabileceği kuvvetle muhtemeldir. Bkz: Sümer, a.g.e., 1972, s. 386; Dede Korkut

Hikâyeleri..., ss. 32-35, 49, 53; Hacıali, a.g.e., ss. 123-124. Ayrıca bu tutumun “Sovyet Ansiklopedi”lerine de yansıdığı görülmektedir. Nitekim bölge ile ilgili bilgilerin birkaç satır ile geçiĢtirildiği dikkat çekmektedir. Bkz: Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası, “Balaken”, 1. Baskı, red., C. B. Guliyev, Bakü 1976, I, 578; Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası, “Zaqatala”, 1. Baskı, red., C. B. Guliyev, Bakü 1980, IV, 280; Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası, “ġeki”, 1. Baskı, red., C. B. Guliyev, Bakü 1987, X, 499-500.

1213

Kırzıoğlu bu iddiaların çürütüldüğünü ifade etse de, bugün “Mesh Tezi” ismi ile hâlâ devam ettiği görülmektedir. Bkz: Kırzıoğlu, a.g.m., 1966, s. 38; Kırzıoğlu, a.g.e., 1992, XI- XII; Kırzıoğlu, a.g.e., 1993, ss. 393-395. Ayrıca Gürcülerin “Mesh” tezi için bkz: Uravelli,

a.g.m., ss. 361-363.

1214 _{DaniĢmend, a.g.e., II, 190, 260-261.} 1215

DaniĢmend, a.g.e., II, 10, 190, 488; III, 16.

1216 _{Halil Umarov GozaliĢvilli, Tragediya Meshov (Ahıska Trajedisi), 1. Baskı, Kafkazskiy} Dom Yayınları, Tiflis 2004, s. 29; Zeyrek, a.g.e., 2001, s. 9; Dadayev, a.g.t., ss. 10-11.

uzanıyordu.1218

Adı geçen bugünkü il ve ilçelerin târihî coğrafya açısından bazen “Ahıska/Çıldır” bazen de “Gürcistan” olarak isimlendirildiği görülmektedir.1219

Bölge halkının kültüründen de bugün Ahıskalı Türkler ile “Posof, Ardahan, Artvin, Ardanuç, ġavĢat, Yusufeli, Tortum, Nariman/Narman ve Oltu” halkının aynı kökten geldiği ve aynı kültüre sahip olduğu anlaĢılmaktadır (Bkz: Ek-1).1220 Devlet-i Aliyye döneminde “Ahıska PaĢalığı” veya “Çıldır Eyaleti” olarak bilinen “Ahıska Bölgesi”nin kültürel ve coğrafî sınırlarını, zikri geçen Atabegler Yurdu sınırlarlarının daha doğru belirlediği anlaĢılmaktadır.1221

Öte yandan bölge 1578‟de Osmanlıya ilhâk olduktan sonra burada Ahıska/Çıldır Beylerbeyliği kurulduğu ve bu beyliğin 1828‟e kadar devam ettiği bilinmektedir. 1222

1828‟de Osmanlı-Rus savaĢı sonrasında Ruslar tarafından iĢgal edilinceye kadar,1223

tam 250 yıl boyunca Çıldır Eyaletine merkezlik eden Ahıska‟ya birer sancak olarak: “Bedre, Azgur, Ahılkelek, Hırtız, Çeçerek, Ahıska, Altunkale (Koblıyan), Acara, Maçahel, Livana (Artvin), Yusufeli, Ardanuç, Ġmerhev, ġavĢat, Oltu, Mâmervan (Nariman),

Kamhıs, Posof, Ardahan, Çıldır ve Göle”nin bağlı olduğu

kaydedilmektedir.1224 GeniĢ bir sahayı içine alan “Ahıska Coğrafyası”nın 1829‟da imzalanan Edirne AntlaĢmasıyla ikiye bölündüğü,1225

bugünkü Ahıska Bölgesinin Çarlık Rusyası‟na terk edildiği ve böylece bölgede yaĢayan

1218 _{Sandro Ġberieli, Gürcü Halkının Tarihi, 1. Baskı, Cinius Yayınları, Ġstanbul 2014, ss.} 194-195; 197-198.

1219

AvĢar-Tunçalp, a.g.e., s. 9.

1220 _{Öztuna, a.g.e., 1983, XIII, 351; Kırzıoğlu, a.g.e., 1993, ss. 85-86, 459; Zeyrek, a.g.e.,} 2001, s. 132; Çınar, a.g.e., s. 20; Yücel, a.g.md, XXV, 420-421.

1221 _{Çınar, a.g.e., s. 19.} 1222

Sezai Balcı-Levent Küçük, Osmanlı Bürokrasisinde Ahıskalı Devlet Adamları, 1. Baskı, Libra Yayıncılık, Ġstanbul 2015, s. 21.

1223 _{Ayrıca bu savaĢlar hakkında daha geniĢ bilgi için bkz: Ahmed Muhtar PaĢa, Türkiye}

Devletinin en Mühim ve MeĢhur Esfarından 1244-1245/1828-1829 Türkiye-Rusya Seferi ve Edirne Muahedesi, 1. Baskı, Büyük Erkân-ı Harbiye Reisliği Ankara Matbaası, Ankara

1928, ss. 219-232.

1224 _{Defter-i Caba-ı Eyalet-i Çıldır: 1694-1732, 1. Baskı, Yay., Tsısana Abuladze, Miheil} Svanidze, Metsniereba Yayınları, Tiflis 1979, s. 212; Sofyalı Ali ÇavuĢ Kanunnamesi, s. 36; Çelebi, a.g.e., 1314/1896, II, 322-323; Kırzıoğlu, a.g.e., 1953, s. 525; Kırzıoğlu, a.g.e., 1993, ss. 294-295; Kırzıoğlu, a.g.m., 2008, s. 13; Zeyrek, a.g.e., 2001, s. 19; Dadayev, a.g.t., s. 24. 1225 _{Daha geniĢ bilgi için bkz: M. Fahrettin Kırzıoğlu, 1855 Kars Zaferi, 1. Baskı, Isıl} Matbaası, Ġstanbul 1955, s. 32.

Tüklerin de Sovyet Rejimi tarafından 1944‟de Orta Asya‟ya sürgün edildiği bilinen bir husustur.1226

Târihî Ahıska yurdu bugün Gürcistan sınırları içinde yer almaktadır. Dolayısıyla Gürcistan Devletinin 1994‟te aldığı bir kararla idarî bakımdan ülkeyi on iki bölgeye ayırdığı ve bu on iki idarî bölgeden birini Samtshe- Cavaheti bölgesinin oluĢturduğu kaydedilmektedir. Buna göre günümüzdeki Ahıska bölgesinin Acara Özerk Cumhuriyeti ile Kvemo/AĢağı Kartli Bölgesi arasında kalan Samtshe-Cavaheti Ġdari Bölgesinin içinde yer aldığı görülmektedir. Bu taksimatta bugünkü Ahıska bölgesinin kuzeyden ve doğudan Gürcistan; güneyden Ermenistan; güneybatıdan Türkiye; batıdan ise Acaristan Özerk Cumhuriyeti ile çevrili olduğu görülmektedir.1227

Günümüzde altı ilçeden meydana gelen “Samtshe-Cavaheti” yani “Ahıska Bölgesi”, sırasıyla “Ahıska, Adigön, Aspinza, Ahılkelek, Bogdanovka/Ninotsminda ve

Borjom”1228

ilçelerini içine almaktadır.1229

Ayrıca Ģunu da belirtelim ki, bugün Gürcistan sınırları içerisinde kalan ve bölgeye ismini veren târihî Ahıska Ģehri; 1268‟den 1578‟e kadar 310 yıl “Ortodoks Kıpçak Atabegleri”nin, 1578/9‟dan 1828‟e kadar 250 yıl “Ahıska/Çıldır Eyaleti”nin baĢ Ģehri olmuĢtur. Daha sonraki tarihlerde Ahıska, Çarlık Rusya‟sı döneminde “Ahıska Kazası”nın, Sovyet yönetiminde “Ahıska Rayon/Ġli”nin ve Gürcistan bağımsızlık kazandıktan sonra ise hem “Ahıska Belediyesi”nin hem de “Samtskhe-Cavaheti Bölgesi”nin merkezi olmuĢtur (Bkz: Ek-1).1230