Yahudiliğin vazgeçilmez unsurlarından biri olan ve yaklaşık on asır hizmet ettikten sonra yıkılan ve Yahudilerin gönlünde onulmaz bir yara bırakan Süleyman Mabedi ile ilgili Yahudi literatüründe değişik efsaneler yer almaktadır. Bu efsanelerden birine göre, Tanrı dünyayı yarattığında göklerde bulunan tahtının altından bir taş alıp boşluğa fırlatmış. Gözle idrak edilemeyen bir bağ ile Tanrı’nın tahtına bağlı olduğuna inanılan bu taşın adı “Even Şetia” veya “Nirengi Taşı”ymış.
Tanrı, dünyanın merkezi928 veya göz bebeği olarak nitelendirilen bu taşın düştüğü yere Kudüs şehrinin kurulmasını emretmiş. Aslında oldukça büyük bir kaya kitlesi olan bu taşın üzerine Süleyman sonradan kendi adıyla meşhur olacak olan Mabed’i yapmıştır.929
Süleyman Mabedi inşa edilir edilmez dünyanın herhangi bir yerinde Tanrı adına başka bir mabedin yapılması ve kurban sunulması yasaklanmıştır. Gelecekte, Kudüs’teki mabed dağının dışında başka bir yerde de mabed yapılamayacağı bildirilmiştir. Tevrat’ta geçen “Davud, ‘RAB Tanrı’nın Tapınağı ve İsrail için
924 Jacobs, “Temple”, 543.
925 Alon, 52; Jacops, “Temple”, 543.
926 Besalel, “Bet Amikdaş”, I/ 113.
927 Hertxberg, 151.
928 Bkz. Hezekiel 38: 12.
929 Alalu, 198.
123
Yakmalık sunağı burada olacak’ dedi”,930 “Sonsuza dek yaşayacağım yer budur...”931 cümleleri bu yasağın kaynağını oluşturmuştur.932
Yıllar boyunca Süleyman Mabedi mistik ve sembolik anlamlarla yoğrulmuştur. Bu mekanın, ilk yer olduğu için dünyanın merkezi olarak kabul edildiği ifade edilmiştir. Ayrıca burasının, Adem’in yaratılması için tozların geldiği, Adem’in ilk kurbanını sunduğu, Adem’in mezarının bulunduğu ve Habil ile Kabil’in kurbanlarını sundukları yer olduğuna inanılmıştır. Bunun yanında, Nuh tufanının, Süleyman Mabedi’nin temel taşının kaldırılması neticesinde yer altındaki suların gün yüzüne çıkmasıyla meydana geldiğine, tufandan sonra Nuh’un ilk kurbanını burada sunduğuna ve tarihi bir çok olayın burada zuhur ettiğine yönünde inanç oluşmuştur.
Bunlardan dolayı, Süleyman Mabedi’nin Yahudiliğin kutsal tarihinin maddi hatırası olduğu ifade edilmiştir.933
Sembolik bir anlatıda, Süleyman Mabedi’nin önemi ifade etmek için dünya gözbebeği ile kıyaslanmaktadır. Bu anlatıya göre, gözün beyaz kısmı okyanusları, siyah kısmı (İris) dünyayı, gözün ortasındaki siyah yer (Gözbebeği) Kudüs’ü ve gözbebeğinde oluşan görüntü de Süleyman Mabedi’dir.934
Yahudi inancına göre, Kudüs İsrail topraklarının merkezi, Süleyman Mabedi Kudüs’ün merkezi, Kutsallar Kutsalı Süleyman Mabedi’nin merkezi, Ahit Sandığı Kutsallar Kutsalı’nın merkezinde yer alırken dünyanın merkez noktası olarak kabul edilen Temel Taş (Even Şetia) da Ahit Sandığı’nın önünde yer alıyordu.935 Bunun gibi Süleyman Mabedi’nin kutsiyet derecesi de içten dışa doğru azalıyordu. Buna göre, en kutsal yer Kutsallar Kutsalı, ondan sonra da sırayla Kutsal Yer, sunak ile eyvanın arasındaki bölge, kahinler avlusu, İsrailliler avlusu, kadınlar avlusu şeklinde devam ediyordu.936
Süleyman Mabedi, Yahudiler için dini inançlarını en güzel şekilde ifade edebildikleri muhteşem bir mimari eserdir. Tarihte benzerinin olmadığı ifade edilen Süleyman Mabedi’nin etkisi oldukça büyük olmuştur. Değişik zamanlarda çeşitli saldırılara maruz kalmasına karşın şöhreti hiçbir zaman yok olmamıştır. Yahudiler büyük bir azimle onu iki defa yeniden inşa etmişlerdir. Her ne kadar Süleyman
930 I. Tarihler22: 1.
931 Mezmurlar 132: 14.
932 Maimonides, 5.
933 Simon Coleman, John Elsner, Pilgrimage, British Museum Press, London 1995, 43.
934 Kristianpoller, “Talmud...”, 196.
935 Arthur Hertzberg, Judaism, 2. Baskı, George Braziller, New York 1962, 150.
936 Cohen, “The Temple...”, III/ 300.
124
Mabedi’ni inşa edenler değişik yerlere sürgüne gönderilmişse de bu insanların yaptıkları ve başarıları sonraki yüzyıllarda yaşayan Yahudiler için bir ilham kaynağı olmuş ve Süleyman Mabedi asırlar boyunca muhteşem bir mimari örnek olarak zikredilmiştir.937
1. Süleyman Mabedi’nin Dini Önemi
Süleyman Mabedi, her şeyden önce Tanrı ile Yahudiler arasındaki antlaşmanın sembolü olan “Ahit Sandığı”na koruyucu bir mekan,938 dolayısıyla
“Tanrı’nın Evi” olduğundan önem arz ediyordu.939 Tanrı, Tevrat’ın çeşitli yerlerinde Süleyman Mabedi’ni kendisinin seçtiğini940 ve Mabed’in kendisine ait olduğunu ifade etmiştir.941 Süleyman, Mabed’in açılışı esnasında yaptığı kısa konuşmasında,
“Senin için görkemli bir tapınak, sonsuza dek yaşayacağın bir konut yaptım”942 cümlesiyle Mabed’in Tanrı’nı Evi olduğunu belirtmiştir.
Süleyman Mabedi’nin Tanrı’nın Evi olması kadar doğal bir şey olamazdı.
Zira, Tanrı, kendi eyleminin sonucu olarak ortaya çıkan Süleyman Mabedi’ni, kelamından dolayı ortaya çıkan göklerden ve hatta bir eliyle yarattığı dünyadan da daha değerli görüyordu. Çünkü, Tanrı’nın Süleyman Mabedi’ni iki eliyle yarattığını inanılıyordu.943 Bir efsane niteliğinde olan bu inançların ötesinde, Süleyman Mabedi’ni Yahudilerle sonsuza dek yaşayacağı yer olarak gören Tanrı944 bu Mabed’in kim tarafından yapılacağını, ebatlarını, ve daha bir çok özelliğini bildirilmiştir. Tanrı, Süleyman Mabedi’ne verdiği önemden dolayı da, Mabed’in bir çok savaşa katılmış olan Davud yerine oğlu Süleyman tarafından yapılmasını istemiştir.945
Süleyman Mabedi, peygamber ile Tanrı arasında bir bakıma iletişim merkeziydi. Çünkü, Tanrı, bazı peygamberlere ilahi varlığını burada göstermiş946 ve peygamberlik görevini burada vermiştir.947
937 http://www.mishkanministers.org/Architectual_Models_KST.htm (Son Güncelleme 16 Mayıs 2004).
938 Alalu, 257.
939 Alon, 48.
940 Mezmurlar, 132: 13.
941 Yeremya 34:15.
942 I. Krallar 8: 13.
943 Kristianpoller, “Talmud...,” 196.
944 Hezekiel 43: 7.
945 I. Tarihler 28: 6.
946 Yeşaya 6: 1; Amos 9: 1.
947 Yeşaya 6: 8-9.
125
Bunların yanında bazı tarihi olaylar da Tanrı’nın Süleyman Mabedi’ne verdiği önemin bir göstergesidir. Örneğin Süleyman Mabedi’ni Babilliler tarafından yıkılması Tanrı’yı oldukça üzmüştür. Bundan dolayı Tanrı, Süleyman Mabedi’ne yaptıklarına karşılık Babil’den intikam alacağını söylemiştir.948
Yahudiler, Süleyman Mabedi’nin Tanrı’nın Evi olmasından dolayı Mabed’in sonsuz ve Yahudi milleti gibi yıkılamaz olduğuna inanmışlardır. Bir Yahudi düşünür, yeryüzü ve gökyüzü var olduğu sürece Süleyman Mabedi’nin yıkılamayacağını ifade etmiştir. Bu inanç, Süleyman Mabedi’nin yıkılması esnasında dahi kendisini göstermiş ve onu savunan Yahudiler, bu inançla son ana kadar düşmana karşı mücadele etmiştir. 949
Süleyman Mabedi, Tanrı’nın Evi olmasına ilaveten, ister kutsal topraklarda isterse diasporada olsun bütün Yahudilerin dini hayatlarının merkezi konumundaydı.950 Tanrı’nın İsrail’de sonsuza dek sürecek varlığının sembolüydü.951 Bu Mabed, toplumsal ibadetler için olduğu kadar bireysel ibadetler için de hizmet etmekteydi. Yahudileri günahlarından arındıran ve onları dinsel temizliğe ulaştıran kurban ibadeti ancak burada yapılabiliyordu.952 Passover, Sukkot ve Şavuot gibi hac ibadetlerinin uygun bir şekilde yerine getirilebilmesi için de Süleyman Mabedi’ne gelinmesi önem arz ediyordu.953 Bir Yahudi, Süleyman Mabedi’ne ne kadar uzakta olursa olsun niyazlarını ve isteklerini, duaların kabul edildiği bu yere yöneltiyordu.954 Çünkü Yahudilerde dünyanın en uzak köşesinde de olsalar dualarının buraya ulaşacağına dair bir inanç vardı.955 Süleyman Mabedi’nin yıkılmasından sonra Yahudi alimlerden birisi dua kapılarının kapandığını ve demir bir duvarın Yahudiler ile Tanrı’nın arasını ayırdığını söylemiştir.956
Süleyman Mabedi, Yahudiler ile Tanrı arasındaki ilişkinin merkezinde yer alıyordu. Yahudiler Tanrı’ya olan bağlılıklarını Mabed’e giderek gösteriyorlar, Tanrı ise buna karşılık onları affediyor ve ödüllendiriyordu.957 Ayrıca, Süleyman Mabedi
948 Bkz. Yeremya 50: 11, 28; 51: 11.
949 Alon, 49.
950 Alon, 47.
951 Margolis-Marx, 65.
952 Süleyman Mabedi yıkıldığında Yahudiler, “Artık ne sunağımız, ne mabedimiz ne de kahinliğimiz var, bundan dolayı, kurbanlar sunamıyoruz, günahlarımız bizde kalıyor ve sonuçta mağfireti elde edemiyoruz” demişlerdir (Cohen, “The Temple...”, III/ 316).
953 Alon, 47.
954 Bkz. I. Krallar 8: 44-48.
955 Grintz, “Temple, The Significance of the Temple for People,” XV/ 954; Yunus 2: 5-8.
956 Cohen, “The Temple...”, III/ 316.
957 Bkz. II. Tarihler 30. bab.
126
bir iletişim aracı olarak görülüyordu. Bu Mabed’in Ahit Sandığı’yla birlikte Tanrı’nın varlığı ile Yahudiler arasındaki iletişimi sağladığına inanılıyordu. Bundan dolayı Süleyman Mabedi’nin yıkık kaldığı süre boyunca Yahudiler, Tanrı’yla iletişimi kuramadıklarından dolayı sıkıntı yaşamışlardır.958 Öyle ki, başlangıçta, sürgündeki Yahudiler, Süleyman Mabedi’nden yoksun bir şekilde ibadet etmenin zor olduğuna inanmışlar ve bunun neticesinde bazı Yahudiler, Süleyman Mabedi’nin yokluğundan dolayı diğer halkların dini inançlarını benimsemişlerdir.959
Yahudilerin gözünde Süleyman Mabedi, kurtuluşa ereceklerine inandıkları bir yerdi.960 En sıkıntılı zamanlarında emzikteki bebekten en yaşlısına kadar bütün Yahudiler burada bir araya gelirlerdi.961
2. Süleyman Mabedi’nin Milli Önemi
Süleyman Mabedi, özellikle dini fonksiyonuna ilave olarak Yahudi milletini ve kültürünü birleştiren bir faktör olarak oldukça önemliydi.962
Süleyman’ın yaptırdığı en büyük eser olan bu Mabed İsrail’in bağımsızlığının ve tehvid inancına dayanan kültürün simgesiydi.963 Yahudiler, Süleyman Mabedi’ni dini olduğu kadar milli bir merkez olarak da değerlendiriyorlardı.964 Orada yapılan ibadette en derin ve en önemli duyguların toplumsal memnuniyetini ya da en azından milli birliklerinin bir yansımasını buluyorlardı.965
Süleyman Mabedi sayesinde ülkenin değişik yerlerine dağılmış olan dinsel merkezlerin önemi azaltılmış ve bu merkezlerin Kudüs’te toplanması için çalışılmıştı. Bunun yanında, Yahudi aşiretlerin Kudüs ve hükümdar hanedanlarıyla ilişkilerinin güçlendirilmesi ve ayırımcı eğilimlerin azaltılması amaçlanmıştı.966 Süleyman Mabedi’nin ifade ettiği bu önemden dolayı bu Mabed’in yıkılması her defasında İsrail’in bağımsızlığının sonunu ifade etmiş ve Yahudilerin Süleyman Mabedi’nin yıkıldığı günlerde matem tutmalarına neden olmuştur.967
958 Coleman-Elsner, 44.
959 Matthews, Manners..., 180.
960 Silver, Judaism..., I/ 255.
961 Yoel 2: 12-17.
962 Alon, 47.
963 Besalel, Yahudi Tarihi, 46.
964 Grintz, “Temple, The Significance of the Temple for the People”, XV/ 954
965 Guignebert, The Jewish World..., 59.
966 Besalel, Yahudi Tarihi, 46.
967 Besalel, Yahudi Tarihi, 46.
127 3. Süleyman Mabedi’nin Sosyal Önemi
Süleyman Mabedi, hem Tevrat’ta hem de İncil’de görüleceği üzere dini bir merkez olmasının yanında sosyal yönü olan bir yerdi. İnsanların bir araya geldikleri, toplandıkları yerlerden birisiydi. Süleyman Mabedi özellikle Yahudi liderlerinin ve peygamberlerin halkla bir araya geldikleri bir merkez olarak dikkat çekmektedir.968
Süleyman Mabedi, düşüncelerin açıklanmasını sağlayan toplumsal bir forum niteliği taşıyordu. İnsanların ve bilgelerin birbirlerini dinledikleri özgür bir akademi çeşidiydi. Bazı Yahudi alimlerin Süleyman Mabedi’nde her gün ders verdikleri, kendilerini can kulağıyla dinlemeye gelen geniş halk kitlelerine hitap ettikleri belirtilmiştir. Burada düzenli olarak ders veren bir başka kişiyse sonradan büyük bir din olan Hıristiyanlığın kurucusu İsa’dır.969 İlk Yahudi Hıristiyan havari topluluğu da bu kutsal bölgeye gelir ve bunlardan bazıları orada toplanmış olan insanlara vaaz ederlerdi.970
Hem kutsal topraklarda hem de diasporada yaşayan bütün Yahudilerin her sene Süleyman Mabedi’ne yarım şekel para göndermeleri Süleyman Mabedi’nin toplumsal önemine işaret eden bir başka noktadır. Yahudiler tarafından gönderilen bu paralar sadece Süleyman Mabedi ve orada kesilen kurbanlar için değil aynı zamanda Kudüs’ün duvarlarının ve kulelerinin bakımı, su kemerlerinin tamiri ve şehrin diğer ihtiyaçları için harcanıyordu. Böylece Süleyman Mabedi, sivillerin ve Kudüs’ün savunma ihtiyaçlarının finanse edilmesinde dolaylı olarak hizmet ediyordu.971
4. Süleyman Mabedi’nin Hukuksal Önemi
Süleyman Mabedi, en azından ikinci mabed boyunca Yahudilerin hukuksal yapısının önemli bir parçasını oluşturuyordu. Yahudi devletinin Süleyman Mabedi’nin çevresine yerleştiği düşünülüyordu. Süleyman Mabedi’ne, devletin meşruiyetini kazandığı kaynak olarak bakılıyordu.972 Özellikle, Süleyman Mabedi’nin, Yontulmuş Taş Odası’nda (The Chamber of Hewn Stone) yerleşik bulunan ve en yüksek Yahudi mahkemesi olarak bilinen Sanhedrin’e hukuksal anlamda büyük önem kazandırdığı düşünülebilir. Sanhedrinin Süleyman Mabedi’nden kaldırılması onun otoritesinin ve meşruiyetinin azalması anlamına
968 Bkz. Yeremya 36: 6; 26: 2; 36: 10.
969 Bkz. Luka 2: 41-50.
970 Alon, 48.
971 Alon, 47-48.
972 Alon 48.
128
gelmektedir.973 Bundan dolayı Süleyman Mabedi’nin yıkılmasıyla Sanhedrinin onunla beraber ortadan kalkması da aralarındaki organik bağdan dolayı kaçınılmaz olmuştur.974
Bugün hangi yaşta olursa olsun, dünyanın değişik yerlerinde yaşayan Yahudilere Yahudi dini hayatından kendisi için en kutsal kurumun ne olduğu sorulsa Süleyman Mabedi’nin kendisi için dünyadaki en kutsal kurum olduğunu ve bunun ötesinde Süleyman Mabedi için hayatını bile verebileceğini söyleyeceği ifade edilmektedir. Bir Yahudi dünyanın her neresinde yaşıyorsa yaşasın hayatında en azından bir kere Süleyman Mabedi’nin ziyaret etmek onun en büyük isteğiydi.
Binlerce Yahudi, üç büyük bayram olan Pesah, Şavuot ve Sukot günlerinde Kudüs’e akın eder ve özellikle Süleyman Mabedi’nin bulunduğu yere giderek oranın havasını teneffüs etmek isterdi.975 Ancak şurası unutulmamalıdır ki, Süleyman Mabedi’nde yapılan ibadetler ve diğer uygulamalar ne olursa olsun Süleyman Mabedi bir bütün olarak tek bir düşünceye hizmet ediyordu; insanın, her şeye gücü yeten Tanrı’ya bağlı olması ve ona boyun eğmesi.976
Yahudiler için Süleyman Mabedi’nde, bir Tanrı ile bir Mabed aynı övgüde birleşmiştir.977 Süleyman Mabedi, Yahudilerin yüreğinde, gönlünde ve zihninde Tanrı’ya ayırdığı yerin antlaşmış ve somutlaşmış halidir.978 Bu nedenle her yıl çok sayıda Yahudi, Süleyman Mabedi’ni ziyaret edip zorunlu dualarını etmekte ve Ağlama Duvarı önünde geleneklerini sürdürmektedirler.979
Yahudiler, M. S. 70 yılında yıkılan ve yaklaşık iki bin senedir mahrum kaldığı Süleyman Mabedi’nin özlemini hala yüreklerinde hissetmektedir. Bu nedenle, Süleyman Mabedi’nin yeniden inşasını imkan verecek şartların oluşmasına yürekten inanmaktadır.980
973 Alon, 48.
974 Alon, 45.
975 Solomon Grayzel, A History of the Jews, The Jewish Publication Society of America, Philadephia 1952, 115-116.
976 Kaufmann, 296.
977 Tümer-Küçük, 500
978 Alalu, 197.
979 Tümer-Küçük, 500.
980 Alalu, 197.
129
D. İSLAM LİTERATÜRÜNDE SÜLEYMAN MABEDİ – MESCİD-İ