Mabed’in Yıkılması

79

c. Herod’un Ölümünden Yıkılışına Kadar Mabed

Herod’un M.Ö. 4. yılda ölmesinden sonra onun yerine geçen Archelaus hem Yahudileri kutsamak hem de onlar tarafından kutsanmak için Süleyman Mabedi’ne gelmiştir. Ancak Süleyman Mabedi’nde bulunan bir çok insan bu durumdan rahatsız olmuş ve kargaşa çıkartmıştır. Bu kargaşa Roma lejyonları tarafından sert bir şekilde bastırılmıştır. Yahudiler, bu olaylardan sonra Kudüs’e yerleşen Romalılara, daha önceki baskıcı tutumlarına misilleme olarak saldırmıştır. Bu dönem zarfında Süleyman Mabedi’nin avlularının bir kısmı ateşe verilmiş ve hazinesi de soyulmuştur. Sonraki yıllarda ise Süleyman Mabedi’nin hazinesi Romalılarca yağmalanmıştır. Bu durum ise gösterilere ve cinayetlere yol açmıştır.⁶³¹

M.S. 37-41 yılları arasında krallık yapan İmparator Caligula, kendi heykelinin Süleyman Mabedi’ne yerleştirilmesini emretmiş, ancak değişik çalışmalar neticesinde bu fikrinden vazgeçirilmiştir. Süleyman Mabedi’nde fiziksel değişiklikler de yapılmıştır. Özellikle, kralın Süleyman Mabedi’ni saraydan izlemesine engel olmak için Mabed’in batı avlusuna duvar örülmüştür. Bunlarla birlikte Süleyman Mabedi’nin bazı temelleri zamanla zarar görmüştür. Ancak, daha sonra gelen idareciler tarafından bunlar tamir ettirilmiştir.⁶³²

İsyandan önceki son Roma valisi Gessius Florus, Süleyman Mabedi’nin yıkılmasıyla noktalanan olayların baş sorumlusu olarak gösterilmiştir. Çünkü Florus, Yahudi olmayanların girmesinin yasak olduğu Süleyman Mabedi’ne girip hazinesinden para almıştır. Vali Florus’un bu davranışı, Yahudileri oldukça rahatsız etmiş ve Yahudilerin M.S. 70 yılında Süleyman Mabedi’nin yıkılmasıyla neticelenen isyana hazırlanmalarına neden olmuştur. ⁶³³

C. MABED’İN YIKILMASI VE M.S. 70 YILINDAN GÜNÜMÜZE

80

bilinmemektedir.⁶³⁴ Fakat, bazı kaynaklarda, Yahudiler için bir dönüm noktası olan bu isyanın belli başlı birkaç sebebinden bahsedilmektedir. Bunları genel olarak, Yahudilerin kendi içlerinden kaynaklanan sebepler, Roma Devletinin Yahudilere uyguladığı politikadan kaynaklanan sebepler ve Romalılar ile Yahudilerin dine bakış açılarından kaynaklanan sebepler olmak üzere üç grupta toplayabiliriz.

Yahudilerin kendi içlerinden kaynaklanan sebeplerin çoğu, gayri ahlaki davranışlar olmuştur. Buna göre, Yahudiler arasında baş gösteren saygısızlık, nefret, ihtiras, gurur, ön yargı, hoş görü eksikliği, çekememezlik ve iç kargaşalar Yahudileri manevi açıdan oldukça dejenere etmiştir.⁶³⁵ Bunun yanında, İncil’de geçen ifadelere göre Süleyman Mabedi, asıl amacının dışında kullanılmaya başlanmıştır. Bu durum İncil’de şöyle ifade edilmiştir: “...Yeruşalim’e (Kudüs) geldiler. İsa tapınağın (Süleyman Mabedi) avlusuna girerek oradaki alıcı ve satıcıları dışarı kovdu. Para bozanların masalarını, güvercin satanların sehpalarını devirdi. Yük taşıyan hiç kimsenin tapınağın avlusundan geçmesine izin vermedi. Halka öğretirken şunları söyledi: ‘Evime, bütün ulusların dua evi⁶³⁶ denecek’ diye yazılmamış mı? Ama siz onu haydut inine⁶³⁷ çevirdiniz.’ Başkâhinler ve din bilginleri bunu duyunca İsa’yı yok etmek için bir yol aramaya başaladılar. O’ndan korkuyorlardı.”⁶³⁸

Romalıların Yahudilere karşı uyguladıkları politikanın büyük isyanın oluşmasında önemli bir yere sahip olduğu düşünülmektedir. Yahudiler ile Roma devleti arasındaki olumlu hava, Herod’un ölümüyle Kudüs’ün idaresini ellerine alan Romalı valilerinin, Yahuda Krallığı’nı bir sömürge ülkesi görüp Yahudileri her geçen gün ağırlaşan vergiler altında ezmesiyle bozulmuştur. ⁶³⁹

Romalıların, Yahudilerden çok farklı bir din anlayışına sahip olması da büyük isyanın nedenleri arasında yer almıştır. Romalıların inancında, Yunanlılar gibi bir çok tanrıya tapınma en önemli özellik olarak zikredilmiştir. Bunun yanında fethettikleri yerlerdeki milletlerin tanrılarını da Roma panteonuna eklemeleri, Roma inancının Yahudilikten oldukça farklı olduğunu ortaya koymuştur. Yahudiler ise gözle görülmeyen, tek ilaha ibadet edilmesini emreden bir din anlayışına sahipti.

Romalıların tanrılar havuzuna eklenemeyen bir tanrı fikri Romalılara tamamıyla

634 Cohen, “Roman... ”, s. 285.

635 Besalel, “Bet Amikdaş”, I/ 111.

636 Bkz. Yeşaya 56: 7.

637 Bkz. Yeremya 7: 11.

638 Markos 11: 15-18; Luka 19: 45-46; ayrıca bkz. Yuhanna 2: 13-18; Güç, Dinlerde..., 126-127.

639 Alalu, 205.

81

anlaşılmaz gelmiştir. Üstelik Yahudilerin inanışları, Roma hayat görüşüne ters olan emirler dizisine itaati gerektiren bir yaşam tarzını gerektirmiştir.⁶⁴⁰

Roma tarafından uygulanan baskılarla, din anlayışları arasındaki böylesine büyük bir fark Yahudi dini hayatını etkilemeye başlamıştır. Öyle ki, Süleyman Mabedi’nde Roma imparatoru ve ailesi adına sunular takdim edilmiştir.⁶⁴¹ Yahudilerin bu uygulamaya son vermek istemesi de Yahudiler ile Romalılar arasındaki mevcut gerginliği doruk noktasına taşımış ve böylece tarihe “Büyük İsyan” (Great Revolt) olarak geçen direnişin ilk kıvılcımları ortaya çıkmıştır.

Yahudilerin bir çoğu Romalılara karşı isyan edilmesine ve onlarla savaşılmasına karşı çıkmıştır. Bu düşünceyi taşıyan Yahudiler, ister zengin olsun isterse fakir, bu savaşın sonunda, sahip oldukları her şeyi kaybedeceklerinden endişe etmiştir. Bu insanlara göre savaş anlamsızdı, çünkü Romalılar, Yahudilerin isyan etmesini ve savaşa gidilmesini gerektirecek bir şey yapmamıştır.⁶⁴² Ancak çoğunluğun isyana ve savaşa karşı olmasına rağmen fanatik vatansever Zealotlar,⁶⁴³ Roma’yla hiçbir anlaşmayı kabul etmemiştir. Sayıca az olan Zealotlar, Ferisilerin ve Saddukilerin tavsiyelerini dinlememiş, Yahuda Krallığı’nın Roma’nın hizmetçisi yapılmasına karşı çıkıp Roma kuvvetlerine karşı M.S. 66 yılında, kimilerince intihar sayılan⁶⁴⁴ büyük isyanı başlatmıştır. ⁶⁴⁵

b. Mabed’in Yıkılışı

Kahinler, Romalılara karşı halkı teskin etmeye çalışırlarken Roma’ya karşı düşmanca duygular besleyen Zealotlar, Kudüs’teki duruma hakim olmuş ve oradaki kahinleri, Süleyman Mabedi’nde imparator adına günlük kurban sunularını durdurmaları hususunda ikna etmiştir. Bu durum ise açıkça Roma Devletine karşı isyan anlamına gelmiştir.⁶⁴⁶

640 http://www.sevivon.com/jewish_history.asp?id=42 (S.G. 01 Aralık 2004).

641 Besalel, “Bet Amikdaş”, I/111.

642 Cohen, “Roman...”, s. 296.

643 Zealotlar militan yapıya sahip bir gruptu. Bunlar, tanrı diye tapınılan Roma imparatorluğunun egemenliğini kabul etmeyi günah olarak değerlenmişlerdir. “Tanrı’dan başka efendi olamaz”

şeklindeki slogana sahip olan Zealotlar, sezara vergi vermenin Yasa’nın ihlal edilmesi anlamına geldiğini düşünüyorlardı. Yine bu mezhebin taraftarlarına göre ,Tanrı’ya hizmet etmek herhangi bir faniye boyun eğmeyi yasaklamıştır (Agus, 147-148).

644 http://www.sevivon.com/jewish_history.asp?id=42 (S.G. 01 Aralık 2004)

645 S. A. Nigosian, World Religions, Edwarld Arnold, London 1975, 39.

646 Bahat, 41-42.

82

Kudüs’ün Romalılar tarafından ele geçirilmesinden sonra Süleyman Mabedi savaşın merkez noktası olmuştur.⁶⁴⁷ Romalıların ilk saldırdığı yer, Herod zamanında yapılan Antonia Kalesi olmuş ve bu kale yerle bir edilmiştir. Tammuz ayının 22 ile 28. günleri arasında Süleyman Mabedi’nin eyvanları Romalı askerlerce yıkılmıştır.

Süleyman Mabedi’nin avlularına yönelik yoğun bir saldırı başlatılmıştır. Ancak, bu saldırı, Titus’un, avluların kapısının ateşe verilmesini emrettiği gün olan Av ayının sekizinci gününe kadar Yahudilerce durdurulmuştur.⁶⁴⁸

Yahudi toplumunda ortaya çıkan kıtlık felaketinden⁶⁴⁹ dolayı Yahudiler zayıf düşmüş ve hatta savaşamayacak hale gelmiştir. Böyle bir durumdayken şiddetlenen Roma saldırıları sonucunda Süleyman Mabedi dışındaki bütün yapılar yerle bir edilmiştir. Mabed’in duvarlarına kadar gelen Titus, Romalıların ileri gelenleriyle Süleyman Mabedi’nin geleceği hakkında tartışmak için toplantı düzenlemiştir.

Toplantıya katılanlardan çoğunluğu Süleyman Mabedi’nin bir kale olarak değerlendirilmesi gerektiğini ifade ederek yıkılması yönünde fikir beyan etmiştir.

Titus ise, bu düşünceye karşı çıkmış ve Roma İmparatorluğu boyunca kutsal sayılan bu yerin diğer yerlerden ayrı olarak değerlendirilmesi gerektiğini söylemiştir. Bu nedenle Titus, Yahudi isyancılara teslim olma çağrısında bulunmuştur. Ancak Yahudilerin bu isteğe olumsuz cevap vermelerinden dolayı, Titus, Süleyman Mabedi’nin yıkılması emrini vermiştir.⁶⁵⁰

Kimi araştırmacılar Titus’un, Süleyman Mabedi’nin yıkılması için emir vermediğini iddia etmektedir. Bunlara göre, Süleyman Mabedi’nin yanması kaza sonucu olmuştur. Romalı bir asker yanan bir meşaleyi bir pencereden Süleyman Mabedi’nin kuzeyinde bulunan odalarından birine atmış ve bunu diğer meşaleler

647 Bahat, 42.

648 Michael Avi Yonah, “Temple, Second Temple, From the Roman Conquest until the Destruction”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, XV/ 960.

649 Bu kıtlık esnasında, Yahudi kadınlar ve çocuklar açlıktan ölmüştür. Sokaklar, açlıktan ölen yaşlı insanlarla dolmuştur. Yiyecek bulamayan Yahudiler, caddelerde açlıktan yere düşene kadar hayalet gibi dolaşmıştır. Kıtlık öyle bir hadde gelmiştir ki, açlıktan ölen insanların, toprağa gömülmediği, gömme işlemini yapanların da açlıktan ölünün gömüleceği çukura düştüğü rivayet edilmiştir.

Ufacık bir yiyeceğin gölgesi görüldüğünde, en yakın dostlar bile onu almak için birbirlerine zarar vermiştir. Ortalıklarda dolaşan soyguncular, açlıktan yere düşen birisini gördüklerinde hemen onun üzerine atılmış ve onda buldukları ne varsa almışlardır; şaşkınlıklarından yemek bulmak ümidiyle aynı eve bir günde birkaç kez girmişlerdir. Artık açlık, insanları buldukları her ne olursa olsun yemeleri için zorlamıştır (Werner Keller, The Bible as History, 2. Baskı, William Morrow and Company Inc., New York 1981, 369)

650 Keller, 370.

83

izlemiştir. Titus, alevleri söndürmek için büyük gayret göstermişse de Süleyman Mabedi’ni alevler arasında kalmaktan kurtaramamıştır.⁶⁵¹

Titus’un asıl düşüncesi ne olursa olsun Süleyman Mabedi büyük bir saldırıya maruz kalmıştır. Mabed’i koruyan Yahudilerden bir çoğu, son ana kadar büyük bir mücadele vermelerine rağmen Süleyman Mabedi gibi muhteşem bir yapının alevlerin arasında kaldığını gördüklerinde, bu manzaraya daha fazla dayanamamış ve kendilerini ateşe atmıştır.⁶⁵² Yine bu kuşatma ve savaş neticesinde on binlerce Yahudi ya öldürülmüş ya da köle olarak satılmıştır. Süleyman Mabedi ise bu büyük saldırı karşısında tamamen yerle bir olmuştur.⁶⁵³

Yahudi ibadetleri, bir kale kadar sağlam olan Süleyman Mabedi’nde, yıkımın tamamen gerçekleşmesine üç hafta kalıncaya kadar devam etmiştir. Kahinler, Yahudiler için kutsal sayılan bu mekanda, çevrelerinde cereyan eden ölüm ve yıkımlara rağmen, her gün, sabah ve akşam olmak üzere günde iki defa Tanrı’ya kurban sunma ibadetini yerine getirmeye çalışmıştır.⁶⁵⁴ Ancak savaşın günden güne şiddetini artırması, sunulacak kurbanların azalması⁶⁵⁵ ve en önemlisi bu görevi hakkıyla yerine getirebilecek kahinleri bulmanın neredeyse imkansız olmasından dolayıTammuz⁶⁵⁶ 17’de, geleneksel olan ve Süleyman Mabedi’nde 900 yıldan fazla icra kurban ibadeti durmuştur.⁶⁵⁷

Süleyman Mabedi’nin yıkılması Yahudilerde büyük bir şok etkisi yaratmıştır.

Zira Yahudiler, Romalılar’a karşı verdikleri mücadelede, Tanrı’nın, Mabed’in Romalılarca yıkılmasına izin vermeyeceğine inanmıştır. Ancak, bu inançları, Titus’un M.S. 70 yılında Süleyman Mabedi’nin yıkılmasını emretmesi ve Mabed’in Av ayının 9. günü yıkılmasıyla boşa çıkmıştır.⁶⁵⁸ Bu durum, Yahudilikte, Süleydman Mabedi anısına tutulan “9 Av” orucunun ve duaların oluşmasına neden olmuştur.⁶⁵⁹

Süleyman Mabedi’nin yıkılmasıyla ilgili olarak zaman içinde değişik efsaneler ortaya çıkmıştır. Yahudi kaynaklarında geçen bir efsaneye göre, Romalılar Kudüs’ü fethettiklerinde, Süleyman Mabedi’ni çevreleyen dört duvarın her birinin

651 Yonah, 960; Bahat, 42; ayrıca Bkz. Gedaliah Alon, The Jews in Their Land in the Talmudic Age:

70-640 CE., İbranice’den Çev. Gershon Levi, Harvard University Press, England 1996, 50-51.

652 Yonah, 960.

653 Daniel Jeremy Silver, A History of Judaism, Basic Books, New York 1974, I/ 255.

654 Cohen, “Roman...”, 291.

655 Cohen, “Roman...”, 291.

656 İbani takvimde 4. ay olan Tammuz, Miladi takvimdeki Haziran ve Temmuz aylarına denk gelmektedir.

657 Yonah, 960; Bahat, 42.

658 Werblowsky-Wigoden, 379.

659 Werblowsky-Wigoden, 379.

84

yıkımı dört ayrı kumandana verilmiştir. Duvarların üçünün tamamen yıkılmasına karşın dördüncü kumandan görevini yerine getirmemiştir. İmparator, kumandanı sorguya çektiğinde ise şöyle demiştir: “Ey haşmetlim, diğer kumandanların yaptığı gibi ben de eğer bu duvarı yıksaydım, bizden sonra gelecek milletlerin hiçbiri yıktığınız bu eserin ne denli muhteşem olduğunu görüp anlamayacaktır. Aksine bu duvar ayakta kaldığı sürece gelecek nesiller ona bakacak ve Titus ne muazzam bir zafer elde etti ve bakın neler yıktı diyeceklerdir.”⁶⁶⁰ Burada sözü edilen duvar,

“Ağlama Duvarı”⁶⁶¹ olarak bilinen ve Süleyman Mabedi’nin kendi duvarından ziyade onun çevresini kuşatan ve Herod zamanında yapılan duvarın batı kısmıdır.

Neticede, Süleyman Mabedi’nin yıkılmasıyla son bulan Roma saldırısından sonra Yahudiler, milli varlıklarının dört sütunu olan Kudüs, Sanhedrin, baş kahin ve Süleyman Mabedi’nden mahrum kalmıştır.⁶⁶²