129
D. İSLAM LİTERATÜRÜNDE SÜLEYMAN MABEDİ – MESCİD-İ
130
Bu mescide Mescid-i Aksa (en uzak mescid) denilmesi değişik düşüncelerle açıklanmaktadır. Kâbe ile arasındaki mesafenin uzaklığı sebebiyle bu adı aldığını iddia edenler olduğu gibi, daha ötesinde başka bir mescid olmadığı için bu şekilde isimlendirildiğini düşünenler de bulunmaktadır. Ayrıca, onun her türlü pislikten uzak olması nedeniyle de Mescid-i Aksa ifadesinin kullanıldığı belirtilmektedir. Nitekim,
“Makdis” de pisliklerden temizlenmiş anlamına gelmektedir.988 Mescid-i Aksa’nın yanında Beytü’l Makdis’e işaret eden yirmiye yakın ismin bulunduğu bildirilmektedir. İlya, Beytu’l Mukaddes, Beytu’l Kuds, Şellem, Şelam, Selim, Evrî, Kûre, Beytâil bu isimlerden bir kaçıdır.989
Hadislerde, Beytü’l Makdis’in, Süleyman tarafından inşa edilen mabed olduğu bildirilmektedir.990 Buna göre, ilgili hadisler Mescid-i Aksa’nın, Davud’un oğlu Süleyman tarafından yapıldığını belirtmekte ve bu mescidin ifade ettiği önemi göstermektedir. Kaynaklarda geçen hadis şu şekildedir: "Hz. Davud’un oğlu Süleyman, Beytu’l-Makdis’in (Süleyman Mabedi) inşaatını tamamlayınca Allah’tan üç şey talep etti: ‘Allah’ın hükmüne muvafık düşecek hüküm vermek, kendinden sonra kimseye nasip olmayacak bir saltanat, bu mescide sırf namaz kılmak niyetiyle gelenlerin günahlarından temizlenerek annelerinden doğdukları gündeki gibi olmaları...(Ve Resûlullah ilave etti): ilk ikisi verilmiştir, üçüncünün de verildiğini ümit ediyorum.991
Hadislerde, Mescid-i Aksa’nın (Beytü’l Makdis, Süleyman Mabedi) önemine vurguda bulunulmaktadır. Nitekim, “(Ziyaret için) sadece üç mescide seyahat edilebilir: Mescid-i Haram, Mescid-i Resûlullah, Mescid-i Aksâ.” Hadisi bu mescidin, Müslümanların kıblesi olan Kâbe’ye yakın derecede önemli olduğunu ifade etmektedir. Ayrıca, Hz. Peygamber’in, Mescid-i Aksa’yı kastederek söylediği
“Orası mahşer (yani kıyamet günü insanların toplanacağı) ve menşer (herkesin defterlerinin neşredileceği) yeridir. Oraya gidin ve içinde namaz kılın. Çünkü orada
987 Fahruddin er-Razi, Tefsîr-i Kebîr, Çev. Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç, C. Sadık Doğru, Akçağ, Ankara 1992, XIV/ 389; Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, Sad.
İsmail Karaçam, Emin Işık, Nusrettin Bolelli, Abdullah Yücel, Mahmut Özakkaş, Feza Gazetecilik A. Ş., V/ 275-276; Ömer Nasuhi Bilmen, Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri, Bilmen Basım ve Yayınevi, İstanbul t.y., IV/ 1846; Canan, VIII/ 545-546;
988 Canan, VIII/ 547; XIII/ 158.
989 Canan, XIII/ 158.
990 Mevlânâ Şibli, Asr-ı Saadet, Çev: Ömer Rıza Doğrul, Sad. Osman Zeki Mollamehmedoğlu, Eser Neşriyat ve Dağıtım, İstanbul 1978, II/ 451.
991 Canan, XVII/ 103.
131
kılınacak tek namaz kendi dışınızdaki yerlerde kılacağınız bin namaz gibidir.”992 hadisi ise Mescid-i Aksa’nın önemini başka bir açıdan gözler önüne sermektedir.
İslamın ilk kıblesi olması itibariyle Mescid-i Aksa, büyük önem arz etmektedir. Kâbe’den önceki kıblenin Mescid-i Aksa olduğu ve daha sonra Kâbe’nin kıble olarak belirlendiği Bakara süresinde ifade edilmektedir.993 Ancak, bu süredeki ilgili ayetlerde açık bir şekilde Mescid-i Aksa’nın kıble olduğunu bildirmemektedir.
Mescid-i Aksa’nın kıble olarak kabul edildiğini başka kaynaklardan öğreniyoruz.994 Buraya kadar verilen bilgiler, Mescid-i Aksa’nın Müslümanlar için taşıdığı önemi bariz bir şekilde ortaya koymaktadır. Günümüze kadar gelen rivayetlerin bazılarında Mescid-i Aksa veya Beytu’l Makdis ifadeleriyle fiziki anlamda bir yapıya işaret edildiği görülmektedir. Ayrıca, hadislerde bildirildiğine göre, Hz.
Peygamber İsra ve Miraç olaylarını anlattığında müşriklerden bazıları onun yalan söylediğine inandıklarından İslam Peygamberi’nden Mescid-i Aksa’yı anlatmasını istemişlerdir. Bu durum karşısında Hz. Muhammed’in (s.a.v.) gözünün önünde Allah tarafından Mescid-i Aksa canlandırılmış ve Hz. Peygamber (s.a.v.) buna bakarak Mescid-i Aksa’yı (Beytü’l Makdis, Süleyman Mabedi) tarif etmiştir.995 Bu rivayette de fiziki bir eserin varlığından bahsedilmektedir. Ancak, o dönemde fiziki bir mescidin varlığını gösteren herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Her ne kadar bu yerde Bizans İmparatoru Jüstinien’in yaptırdığı bir kilise olduğu belirtilse de, rivayetlerde kastedilen yapının Süleyman Mabedi996 olması bu kilisenin varlığını konumuz açısından önemsiz kılmaktadır. Üstelik, Mescid-i Aksa’nın, Beytü’l Makdis, bunun da Süleyman Mabedi olduğunu düşünürsek burada mimari bir yapının olmaması gerekir. Zira, daha öncede belirttiğimiz gibi, Süleyman Mabedi M.S. 70 yılında Romalılar tarafından tamamen yıkılmıştır.
Sonuç olarak diyebiliriz ki, rivayetlerde zikredilen Mescid-i Aksa’yı veya Beytü’l Makdis’i karşılayacak mimari bir eser yoksa da, bahsi geçen bu mekanın kutsal olduğu, Kur’an’da geçen “(etrafını mübarek kıldığımız) Mescid-i Aksa”
992 Canan, XVII/ 102.
993 Bkz. Bakara 2/ 142-144.
994 Bkz. Yazır, I/ 431, 434; Bilmen, I/ 136, 138.
995 Kutub, IX/ 279; Seyyid Ebul Alâ Mevdudi, Tarih Boyunca Tevhid Mücadelesi ve Hz. Peygamberin Hayatı, Çev. Ahmed Asrar, Pınar Yayınları, İstanbul 1992, 328; Ahmet Rüştü Çelebi, Ahmet Hurşitoğlu, Vehbi Vakkasoğlu, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Ed. Kenan Seyithanoğlu, Çağ Yayınları, İstanbul 1992, I/ 241; Canan, XV/ 407. Şibli, II/ 433;
996 Mevdudi, 332; Çelebi, I 237; İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsîri, Çev. Bekir Karlığa, Bedrettin Çetiner, Çağrı Yayınları, İstanbul 1991, IX/ 4677-4678.
132
ifadesiyle de Harem-i Şerif’in kastedildiği kanaatini taşımaktayız.997 Bundan dolayı, Harem-i Şerif’in bulunduğu alan, Müslümanlar için önemini kıyamete kadar koruyacaktır. Mescid-i Aksa’nın fiziki varlığına işaret eden hadislerin ise, hadis uzmanları tarafından, hadis usulü ve tarihi veriler çerçevesinde incelemeye tabi tutulmasının faydalı olacağını düşünmekteyiz.
Fiziki varlığı tartışmalı olan Mescid-i Aksa’nın yerinin Müslümanlar için önemli olmasından dolayı Hz. Muhammed’in (s.a.v.) vefatından sonra buraya Kubbtü’s Sahra ve Mescid-i Aksa gibi İslami eserler inşa edilmiştir.998 Bu iki eser, varlıklarını günümüze kadar taşıdıklarından ve özellikle Kubbetü’s Sahra’nın Süleyman Mabedi’nin üzerinde yer almasından dolayı bu eserler hakkında bilgi verilmesi konumuz açısından önem arz etmektedir.
a. Kubbetü’s Sahra
Kubbetü’s Sahra, zamanın halifesi Abdülmelik tarafından 691-692 yıllarında Harem-i Şerif bölgesinin ortasına, Süleyman Mabedi’nin eski yerine yaptırılmıştır.
Çeşitli kaynaklarda yanlış olarak “Ömer Camii” şeklinde nitelendirilen bu yapı, Yahudi ve İslam literatüründe kendisiyle ilgli bir çok düşüncesin hasıl olduğu ve Hz.
Muhammed’in (s.a.v.) miraca çıkarken üzerine bastığına inanılan kutsal kayanın üzerine inşa edilmiştir.999
Kubbetü’s Sahra’nın inşa ediliş sebebiyle ilgili olarak farklı düşünceler bulunmaktadır. Bu mimari eserin ortaya çıkmasında siyasi bir amacın etkili olduğu nakledilmektedir. Buna göre, halifelik iddiasında bulunan Abdullah b. El-Zübeyr, Mekke ve Medine’de yaşayan insanların takdirini kazanmıştır. Bu durum karşısında, hac ibadeti için buraya gelen Filistinli halkın sonradan kendisine isyan edeceğinden korkan Halife Abdülmelik, hacıların Mekke’ye gitmelerine engel olmak için kendisine kuvvetli bir destek temin etmiş ve Kudüs’ü güzelleştirmeye başlamıştır.
Kutsal kayanın da Kâbe olması gerektiğini vurgulayan halife, muhtelif çalışmalardan sonra Kubbetü’s Sahra’yı yaptırmıştır. Halifenin, bu yapıyı inşa ettirmesindeki amacın daha farklı olduğunu söyleyenler de bulunmuştur. Bu düşünceye göre, Halife
997 Bkz. Abdullah Çağrı Elgün, Kudüs, İlk Kıble, Kültür Basın Yayın Birliği, İstanbul 1991, 77;
Harman, “Mescid-i Aksa”, II/ 230.
998 Elgün, 78.
999 Bkz. J. Walker, “Kubbet-üs-Sahra”, İslam Ansiklopedisi, Maarif Basımevi, İstanbul 1955, VI/ 944-945; Suut Kemal Yetkin, İslam Mimarisi, Değiştirilmiş ve Gözden Geçirilmiş 3. Baskı, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1965, 17-18; Leslie Brubaker, “Dome of the Rock”, Dictionary of the Middle Ages, Ed. Joseph R. Strayer, Charles Scripner’s Sons, New York 1989, IV/ 237.
133
Abdülmelik, Kudüs’te bulunan Kıyame Kilisesi’nin ihtişamının Müslümanları etkilemesinden endişe duymuş ve bu kiliseyi gölgede bırakacak bir yapı yaptımaya karar vermiştir. Bunun neticesinde ise Kubbetü’s Sahra ortaya çıkmıştır.1000
Kubbetü’s Sahra, zamanla değişikliğe uğramıştır. 831 yılında Abbasi Halifesi Me’mun, burayı tamir ettirmiş, 846 yılında ise vuku bulan depremden dolayı bu yapı zarar görmüştür. 1016 yılındaki depremde, özellikle kubbesi büyük zarar uğrayan Kubbetü’s Sahra, altı sene sonra eski haline getirilmiştir. 1099 tarihinde, haçlıların Kudüs’e girmesiyle, Kubbetü’s Sahra Tapınak Şövalyelerine kilise olarak tahsis edilmiştir. Kubbetü’s Sahra’nın içi ve dışı Hıristiyan azizlerin resimleri ve Hıristiyan tasvirleri ile süslenmiştir. Ancak, Selahaddin-i Eyyübi’nin Kudüs’ü ele geçirmesiyle bunlar tamamen kaldırılmış ve Kubbetü’s Sahra eski görkemine kavuşturulmuştur.
1447’de çıkan yangında tahribata uğrayan bu yapı, Kanuni Sultan Süleyman tarafından tamamen tamir ettirilmiştir. Günümüzde ise Kubbetü’s Sahra, yetkili kişiler veya kurumlar tarafından değerine layık bir şekilde muhafaza edilmektedir.1001
b. Mescid-i Aksa
Tekrar belirtelim ki, burada anlatacağımız Mescid-i Aksa, Kur’an’da ve hadislerde zikredilen mescid olmayıp, Hz. Muhammed’in (s.a.v.) ahirete intikalinden sonra, Hz. Ömer’in Kudüs’ü fethetmesinin ardından inşa edilen mesciddir.
Mescid-i Aksa’nın yapım tarihiyle ilgili iki görüş vardır. Birincisine göre, Halife Abdülmelik, Kubbetü’s Sahra’yı bitirdikten sonra Mescid-i Aksa’yı yaptırmıştır. Halife Abdülmelik’in inşaatına başladığı bu yapının oğlu I. Velid zamanında bitirildiği ise diğer bir görüş olarak kaynaklarda geçmektedir. Tarih boyunca bir çok depremde zarar gören Mescid-i Aksa’nın ilk halinin bugünkü şeklinden oldukça farklı olduğu nakledilmektedir. Nitekim, 747 yılında meydana gelen depremde çeşitli şekillerde hasara uğrayan Mescid-i Aksa’ya, 758-759 yıllarında tadilat yapılmıştır. 774 ve 1033 yıllarındaki depremlerde de muhtelif zararlar gören Mescid-i Aksa, sonradan yapılan tadilatlar nedeniyle az çok değişikliğe uğramıştır.
Haçlı seferleri neticesinde, Mescid-i Aksa’nın haçlıların eline geçmesi, mescidin tarihindeki en önemli olaylardan birisidir. Mescid-i Aksa’nın bir kısmını
1000 Bkz. Walker, VI/ 945; ayrıca bkz. Brubaker, IV/ 237.
1001 Bkz. Walker, VI/ 945-946.
134
kilise yapan haçlılar, bir kısmını da Tapınak Şövalyelerine barınmaları için tahsis etmişlerdir. Ancak, bu durum, Selahaddin-i Eyyübi’ni Kudüs’ü tekrar ele geçirmesiyle son bulmuştur. Selahaddin-i Eyyübi, Mescid-i Aksa’da bazı değişiklikler yaparak, bu mescidi eski haline getirmiş, Halep’te özel olarak yapılan minberi de getirterek Mescid-i Aksa’ya yerleştirmiştir. Sonraki yıllarda da tadilat gören Mescid-i Aksa’nın kubbe ve binası 1925 yılında elden geçirilmiş, 1938-1943 yıllarında ise doğu ve orta revaklar yeniden yapılmıştır.
1967 yılında, İsrail’in Kudüs’ü tamamen ele geçirmesinden kısa bir süre sonra 21 Ağustos 1969 yılında Mescid-i Aksa yakılmıştır. Tarihi minberin tamamen yandığı bu olay, Yahudilerin, Süleyman Mabedi’ni yeniden inşa edilmesi yönündeki isteklerinin tekrar gündeme gelmesine yol açmıştır. Bu olayın akabinde, arkeolojik kazılar yapılacağı belirtilerek, Mescid-i Aksa’nın altında ve çevresinde kazılar yapılmıştır.1002
1002 Harman, “Mescid-i Aksa”, III/ 203-204; ayrıca bkz. Yetkin, 12-13.
135 SONUÇ
Dinlerdeki bazı ibadetlerin yerine getirilebilmesi için mekanlara ihtiyaç duyulduğundan mabedler ortaya çıkmıştır. Mabedler, dinler müntesipleri tarafından kutsal yerler olarak görülmüş, buralarda uygulanan ibadetler ayrı bir önem ifade etmiştir. Ancak, mabedler bütün dinlerde aynı derecede kutsal olarak değerlendirilmemiştir. Örneğin, İslamda yeryüzünün tamamı ibadetlerin eda edilebileceği yer olarak benimsenmişken, camiler buna bakarak daha da önemli görülmüş, Kâbe ise yeri asla değiştirilemeyen ve hac merkezi olmasından dolayı ayrı bir mana ifade eden yer olmuştur. Yahudilikte ise Mabed’in yeri tektir ve değiştirilemez. Her ne kadar Yahudilikte mabed denildiğinde sinagoglar anlaşılsa da, bu mekanlar Kudüs’teki Mabed’in yıkılmasının ardından çıkmıştır. Dolayısıyla kutsiyet açısından asla Mabed ile kıyaslanamazlar.
Kudüs’teki Mabed veya meşhur adıyla Süleyman Mabedi, Davud’un, portatif bir çadır mabedde bulunan Ahit Sandığı’na kalıcı bir mekan yapmak istemesi neticesinde gündeme gelmiştir. Davud’un bu düşüncesi Tanrı tarafından takdirle karşılanmasına karşın bunun yapımı Süleyman tarafından gerçekleşmiştir. Süleyman Mabedi, nasıl olması gerektiği ile ilgili herşeyin Tanrı tarafından bildirilmiş olmasından dolayı Yahudiler için apayrı bir önem arz etmektedir.
Özel bir din görevlisine sahip olan Mabed’in tarih içinde değişik saldırılara maruz kalması Yahudileri derinden sarsmıştır. Tevrat’ın anlattıklarına göre, Yahudilerin günahlarının cezası olarak Süleyman Mabedi, M.Ö. 586 yılında Babilliler tarafından yıkılmıştır. Bu yıkım, Yahudiler üzerinde büyük bir etki bırakmış ve Yahudiler Babil’e sürgüne gönderilmiştir. M.S. 538 yılında sürgünden dönmelerine izin verilen Yahudiler, Mabed’i yeniden inşa etmişlerdir. Mabed’in yıkılması ve Yahudilerin Kudüs’e dönmeleri Yahudiliğin mahiyetini değiştirmiş, Yahudililk milli bir din olma yolunda hızlı bir şekilde ilerleme kaydetmiştir.
M. S. 70 yılında Romalılar tarafından yıkılan Süleyman Mabedi, günümüze kadar yıkık durumda kalmıştır. Bu zaman zarfında, Yahudiler, Süleyman Mabedi’nin ayakta kalan Ağlama Duvarı’nın önüne gelerek Mabed’in yeniden inşa edilmesi için dua etmiştir. İsrail devletinin kurulmasıyla Mabed’in yeniden inşa edilmesi için çalışanlar olmuştur. Ancak, bu çalışmalar İsrail’in resmi mezhebi olan Ortodoks Yahudilerce tasvip edilmemiştir. Zira, bu mezhebe göre, Mabed’in yeninden inşa
136
edilmesi, ancak Mesih’in gelmesiyle mümkün olacaktır. Bu nedenle Kudüs’e sahip olunması ve İsrail devletinin kurulması o kadar da önemli olmamaktadır. Buna rağmen, bazı radikal Yahudi kuruluşlar Mabed’in alanı üzerinde bulunan Kubbetü’s Sahra ve Mescid-i Aksa gibi İslami eserleri yıkmak ve burada Mabed’i yeniden inşa etmek istemekte ve bu hedeflerini gerçekleştirmek için çalışmaktadır.
Mabed’in Yahudiler için bir ibadet merkezi olması, onun değerini artırmaktadır. Günahlarının affedilmesi, Tanrı’ya karşı şükran duygularının ifade edebildikleri kurban ibadetinin sadece bu yerde icra edilebilir olmasının yanında üç hac bayramının Mabed’de uygulanması Yahudiler için ayrı bir anlam ifade etmektedir. Her ne kadar Mabed’in yıkılmasından sonra sinagoglar ortaya çıkmış ise de bu mekanlar hiçbir zaman Mabed’in yerini alamadığından sadece Mabed’de uygulanan ibadetlerin tekrar icra edilebilmesi için Süleyman Mabedi’nin yeninden inşa edilmesi zorunludur.
Tanrı’nın evi olarak nitelendirilen Süleyman Mabedi’nin yerinin sabit olması ve mekanın Kudüs’te, günümüzde İslami eserlerin bulunduğu Haremü-i Şerif’te yer almasından dolayı Yahudilerin bu yerden uzaklaştırılması, daha doğrusu Yahudilerin gönül bağlarının Kudüs gibi kutsal bir mekandan kesilmesi imkansız görünmektedir.
Süleyman Mabedi, çeşitli nedenlerden dolayı Müslümanları da ilgilendirmektedir. Kur’an-ı Kerim’de ve hadislerde geçen Mescid-i Aksa ifadesiyle Süleyman Mabedi kastedilmektedir. Hz. Muhammed’in (s.a.v.) bu mekanın önemine işaret eden cümleler sarf etmesi, Müslümanların, bir zamanlar Süleyman Mabedi’nin ayakta bulunduğu yere ilgi göstermesine neden olmuştur. Bunun yanında, İslam Peygamberi’nin vefatının ardından, Süleyman Mabedi’nin alanı üzerine Kubbetü’s Sahra ve Mescid-i Aksa gibi mimari eserlerin inşa edilmiş olması, Müslümanların bu yer üzerindeki ilgi ve hak iddialarını hala canlı tutmaktadır. Bu durum ise, kaçınılmaz olarak, Kudüs’ü ellerinde tutan ve Kubbetü’s Sahra ve Mescid-i Aksa gibi İslami mimari eserleri yıkıp Süleyman Mabedi’ni yeniden inşa etmek isteyen Yahudiler ile Müslümanları karşı karşıya getirmektedir.
Kısaca ifade etmek gerekirse, yerinin neresi olması gerektiğinden şeklinin ve burada vazife görecek din hizmetlilerine kadar en ince ayrıntısına kadar Tanrı’nın belirlediği Süleyman Mabedi, Yahudiliğin merkezi konumunda olup, Yahudiler için hayati önem arz etmektedir. Bunun yanında, Süleyman Mabedi ve özellikle onun üzerinde inşa edildiği alan, Müslümanlar içinde önemli olmaktadır.
137
BİBLİYOGRAFYA
AGUS, Jacob A., “Judaism”, Historical Atlas of the Religions of the World, Ed.
Isma’il Râgî al Fârûqî, Macmillan Publishing Co., New York 1974.
ALALU, Suzan vd., Yahudilikte Kavram ve Değerler, 2. Baskı, 2. Baskıya Haz.
Yusuf Altıntaş, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001.
ALON, Gedaliah, The Jews in Their Land in the Talmudic Age, 70-640 C.E., İbranice’den Çev. Gershon Levi, Harvard University Press, England 1996.
ARNOLT, W. Muss, “Cherub, Critical View”, The Jewish Encyclopedia, Funk and Wagnalls Company, New York and London 1901, I.
BAHAT, Dan, “The Herodian Temple”, The Cambridge History of Judaism, Ed.
William Horbury, W.D. Davies, John Sturdy, 2. Baskı, Cambridge University Press, Cambridge 2001, III.
BARLETT, John R., Jews in the Hellenistic World, Cambridge Universtiy Press, Cambirdge, London vd. 1985.
BARTON, George A., “Temple of Herod”, The Jewish Encyclopedia, Funk and Wagnalls Company, New York and London 1905, XII.
BESALEL, Yusuf, “Yetsiat Mitsrayim”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2002, III.
---,”Yahudilik Dinine Geçmek”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2002, III.
---,”Taanit”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2002, III.
---,”Şavuot”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2002, III.
---,”Pesah”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, II.
---,”Koen Gadol”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, II.
---,”Levi”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, II.
---,”Korban”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, II.
---,”Korbanot ve Sunular”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, II.
---,”Koanim”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, II.
---,”İşaya”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, I.
---,”Menora”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, II.
---,”Hanuka”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, I.
138
---,”Bet Amikdaş”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, I.
---,”Sukot”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2002, III.
---,”Sinagog”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2002, III.
---, Yahud Tarihi, Genişletilmiş 2. Baskı, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2003.
BIRNABAUM, Philip, “Temple”, Encyclopedia of Jewish Concepts, Hebrew Publishing Company, New York 1991.
BİLMEN, Ömer Nasuhi, Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri, Bilmen Basım ve Yayınevi, İstanbul t.y.
BLANK, Sheldon H., “Cherub”, UJE, Ed. Isaac Landman, Universal Jewish Encyclopedia Co., Inc., New York 1948, III.
BROSHI, Magen, “The Archaeology of Palestine”, The Cambridge History of Judaism, Ed. William Horbury, W.D. Davies, John Sturdy, 2. Baskı, Cambridge University Press, Cambridge 2001, III.
BUNYAN, John, “Solomon’s Temple Spiritualized”, The Miscellaneous Works of John Bunyan, Ed. Graham Midgley, Clarendon Press, Oxford 1989, VII.
BRUBAKER, Leslie, “Dome of the Rock”, Dictionary of the Middle Ages, Ed.
Joseph R. Strayer, Charles Scripner’s Sons, New York 1989, IV.
CANAN, İbrahim, Kütüb-i Sitte, Muhtasarı Tercüme ve Şerhi, Akçağ, Ankara 1989.
COHEN, Shaye J. D., “Roman Domination, The Jewish Revolt and the Destruction of the Second Temple”, Ancient Israel, Ed. Hershel Shanks, Biblical Archaeology Society, Washington D. C. 1999.
---,“The Temple and the Synagogue”, The Cambridge History of Judasim, Ed. William Horbury, W. D. Davies, John Sturdy, 2. Baskı, Cambridge Univeresity Press, Cambridge 2001, III.
COLEMAN, Simon, John Elsner, Pilgrimage, British Museum Press, London 1995.
ÇELEBİ, Ahmet Rüştü, Ahmet Hurşitoğlu, Vehbi Vakkasoğlu, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Ed. Kenan Seyithanoğlu, Çağ Yayınları, İstanbul 1992.
DEMİRCİ, Kürşat, “Hıristiyanlık”, İGYA, Ed. İbrahim Kâfi Dönmez, MÜİFVY, İst.
1997, II.
EINSTEIN, Judah David, “Pilgrimage”, JE, Funk & Wagnalls Company, New York and London 1905, X.
139
---,“Temple, Plan of Second”, JE, Funk and Wagnalls Company, New York and London 1905, XII.
ELGÜN, Abdullah Çağrı, Kudüs, ilk Kıble, Kültür Basın Yayın Birliği, İstanbul 1991.
ER-RAZİ, Fahruddin, Tefsîr-i Kebîr, Çev. Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç, C. Sadık Doğru, Akçağ, Ankara 1992.
ET-TABERİ, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Tabeî Tefsîri, Çev. Hasan Karakaya, Kerim Aytekin, Hisay Yayınevi, İstanbul 1996.
GINZBERG, Louis, The Legends of the Jews, The John Hepkins University Press, Baltmora and London 1998, IV.
---, “Cherub, The Cherubim of the Temple”, JE, Funk and Wagnalls Company, New York and London 1901, I.
GRAYZEL, Solomon, A History of the Jews, The Jewish Publication Society of America, Philadephia 1952
GREENSTONE, Julis H., “Fasting and Fast-Days”, JE, Funk & Wagnalls Company, New York and London 1905, V.
GRINTZ, Yehoshua M., “Temple”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, XV.
---, “Temple, Second Temple, Hellenistic Period”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, XV.
---, “Temple, First Temple”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, XV.
---, “Temple, The Significance of the Temple for the People”, EJD, Ed.
Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, XV.
GÜÇ, Ahmet, “Kurban”, DİA, İst. 2003, XXVI.
---, Dinlerde Mabed ve İbadet, Esra Fakülte Kitabevi, İst. 1999.
GÜNDÜZ, Şinasi, “Oruç”, Din ve İnanç Sözlüğü, Vadi Yayınları, Ankara 1998.
GUIGNEBERT, Charles, The Jewish World in the Time of Jesus, Çev. S H. Hooke, Routledge, London and New York 1996.
HACHLILI, Rachel, Ancient Jewish Art and Archaeology in the Diaspora, Koninklijke Brill NV, Boston, Köln 1998.
140
HAMİDULLAH, Muhammed, İslam Peygamberi, (Hayat ve Faaliyetleri) 1, Çev.
Salih Tuğ, Gözden Geçirilmiş ve İlaveli 4. Baskı, İrfan Yayınevi, İstanbul 1980.
HARMAN, Ömer Faruk, “Hac”, DİA, İst. 1996, XIV.
---, “Mescid”, İGYA, Ed. İbrahim Kafi Dönmez, MÜİFVY, İst. 1997, III/
199.
---, “Mescid-i Aksa”, İGYA, Ed. İbrahim Kafi Dönmez, MÜİFVY, İstanbul 1997, III.
HERTZBERG, Arthur, Judaism, 2. Baskı, George Braziller, New York 1962.
HINNELLS, John R., “Fasting”, Dictionary of Religions, England 1997.
HIRSCH, Emil G., “Sacrifice”, JE, Funk and Wagnalls Company, New York and London 1905, X.
HİZMETLİ, Sabri, İslam Tarihi, Yeni Çizgi Yayınları, Genişletilmiş 2. Baskı, Ankara 1995.
HOLLIS, Christopher; Ronald Brownrigg, Holy Places, Frederick A. Praeger, New York, Wahington 1969.
İBN KESÎR, Hadislerle Kur’an- Kerîm Tefsîri, Çev. Bekir Karlığa, Bedrettin Çetiner, Çağrı Yayınları, İstanbul 1991.
JACOBS, Louis, “Synagogue”, The Jewish Religion A Companion, Oxford University Press, New York 1995.
---, “Temple”, The Jewish Raligion A Companion, Oxford University Press, New York 1995.
JOHNSON, Paul, A History of the Jews, Harper & Row Publishers, New York, 1987.
JOSEPH, Max, “Holidays”, UJE, Ed. Isaac Landman, Universal Jewish Encyclopedia Co., Inc., New York 1948, V.
---, “Sukkoth”, UJE, Ed. Isaac Landman, Universal Jewish Encyclopedia Co., Inc., New York 1948, X.
KATAR, Mehmet, Hıristiyanlık, Yahudilik ve İslam’da Tövbe, Töre, Ankara 1997.
KAUFMANN, Yehezkel, The Religion of Israel, İbranice’den Çev. Moshe Greenberg, George Allen & Unwin Ltd., London 1961.
KELLER, Werner, The Bible As History, 2. Baskı, William Morrow and Company, Inc., New York 1981.
141
KENEDY, A. R. S.; N. H. Snaith, “Temple”, Dictionary of the Bible, 2. Baskı, T. &
T. Clark and Charles Scribner’s Sons, Edinburg 1963.
KOHLER, Kaufmann, “Hanukkah”, JE, Funk and Wagnalls, New York and London 1905, VI.
KÖNIG, Eduard, “Tabernacle”, JE, Funk and Wagnalls, New York and London 1905, XI.
KRAUSS, Samuel, “Temple”, UJE, Ed. Isaac Landman, New York 1948, X.
KRISTIANPOLLER, Alexander, “Temple in Talmud and Midrash”, UJE, Ed.
Isaac Landman, New York 1948, X.
KUR’AN’I KERİM, Çev. Ahmed Davudoğlu, Çelik Yayınevi, İstanbul 1981.
KUTSAL KİTAP, Kitab-ı Mukaddes Şirketi, İst. 2001.
KUTUP, Seyyid, Fizılâl-il Kur’an, Çev. İ. Hakkı Şengüler, M. Emin Saraç, Bekir Karlığa, Hikmet Yayınları, İstanbul 1979.
KÜÇÜK, Abdurrahman, “İslam Öncesi Dinlerde İbadet”, DİA, İst. 1999, XIX.
LEVINE, Lee I., Judaism and Hellenism in Antiquity, University of Washington Press, Seattle, London 1998.
LEVENSON, John D., “The Jerusalem Temple in Devotional and Visionary Experience”, Jewish Sprituality, Ed. Arthur Green, SCM Press Ltd., London, New York 1989.
LING, Trevor, A History of Religion East and West, Macmillian, London 1992.
LODS, Adolphe, The Prophets and the Rise of Judaism, Çev. S. H. Hooke, Routledge, London, New York 1996.
MAIMONIDES, The Code of Maimonides, The Book of the Temple Service, İbranice’den Çev. Mendell Lewittes, M.A., Ed. Julian Obermann, Yale University Press, New Haven, London 1985, XII.
MARGOLIS, Max L., “Atonement, Day of”, JE, Funk and Wagnalls, New York and London 1905, II.
MARGOLIS, Max; Alexander Marx, A History of the Jewish People, Meridian Books, Cleveland and New York 1962.
MATTHEWS, Victor H., Manners and Customs in the Bible, 7. Baskı, Hendrickson Publishers, Massachusetts 1991.
MEMİŞ, Ekrem, Kaynayan Kazan: Ortadoğu, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya 2002.
MENGÜ, Renan, Süleyman Mabedi, İst. 2002.