Ruslar Açısından Hokand’ın İşgal Nedenleri

1876 yılı Mart ayında Rusya Hükümeti’nin “Resmî Gazetesi”nden alıntı yapan St. Petersburg Gazetesi, Türkistan askeri bölgesi başkomutanının raporunu yayınladı. II. Aleksander, son zamanlarda işgal edilen ve 1875 yılına kadar şekillendirilen topraklarla ilgili hüküm vermiş ve Hokand hanlığının Rusya’ya dâhil edilmesi ve Fergana Eyaleti haline dönüştürülmesine karar vermişti.³⁹² Türkistan Genel Valiliği ise tıpkı Zerefşân ve Amuderya bölgelerinde olduğu gibi geçici bir düzenleme ile bu ilin yönetimini

390 W. J. Eastwick, Lord Lytton and the Afghan War, Printed by R. J. Mitchell & Sons, London, 1879, s. 73.

391 No. 61. Lord A. Loftus to The Earl of Derby, St. Petersburg, February 2, 1876. 392 No. 64. Lord A. Loftus to The Earl of Derby, St. Petersburg, March 20, 1876.

121

düzenlemekle sorumlu tutulacaktı. Bu düzenlemeler tamamlandıktan sonra II. Aleksander’a sunulacaktı.³⁹³ St. Petersburg Büyükelçisi Augustus Loftus 27 Mart 1876’da, “Resmî Gazete”deki ilan ile birlikte Hokand Hanlığı’nın Fergana Eyaleti adı altında Rusya’ya bağlandığını, İngiltere Hükümeti’ne bildirdi.394

Loftus 12 Mayıs’taki telgrafında, Dışişleri Bakanlığı'nda Kaufmann ile tanıştığından ve onun, İngiltere Başbakanı Benjamin Disraeli'nin konuşmasını okuduğundan bahsediyordu. Kaufmann bu konuşmayla ilgili memnuniyetini dile getirirken, “İngiltere

ve Rusya'nın ortak refahları ve uygarlığın ilerlemesi için Orta Asya'da birlikte hareket edeceklerini ümit ettiğini” belirtti. İngiltere ve Rusya arasındaki karşılıklı güvenin

belirleyici bir değer unsuru olduğunu belirten Disraeli’nin açık sözlülüğü ve net tavrı böylelikle karşılığını bulmuş oluyordu.395

Ağustos ayının 25’inde Hindistan Ofisi’nden Dışişleri Ofisine bir telgraf iletildi. İçeriği ise oldukça önemliydi. Bu, General Kaufmann’dan Emir Şîr Ali Han’a yazılmış Şubat 1876 tarihli bir telgraftı. Kaufmann, Şîr Ali’ye, “bir süre önce bazı kötü niyetli insanlar

Hokand halkını, kendi gayelerini gerçekleştirmek için ikna ettiler ve bunu teşvik etmek için gösterdikleri çabalar sonucunda Hokand topraklarında birçok hüzünlü ve tehlikeli olaylar gerçekleşti”, diyordu. Kaufmann devam eden ifadelerinde gerçekleşen olaylarla

ilgili ayrıntılı malumata girmenin gereksiz olduğunu söyleyerek uyarı niteliğinde bir ifade kullanarak, bu konuların iletilmesinin önemli olduğunu aksi takdirde bunun Rusya ile Afganistan arasındaki dostluğa aykırı bir vaziyet meydana getireceğini belirtti. Kaufmann’ın raporunda, önceki sene Temmuz ayında Kıpçak ve Kırgız kabilelerinin Hokand halkını kışkırttıkları ve isyancıları ayaklanmaya ikna ettikleri hususunda bilgiler de yer almıştı. İleri gelen (kendi ifadesiyle kibirli) şahısların, kendi meşru hanlarına karşı durduklarını ve Han’ı bir barınak aramaya, sonuç olarak da Rusya’ya sığınmaya mecbur bıraktıklarına vurgu yaptı. 396 O günlerde kendi Rus devlet

görevlilerinin iyi niyetlerle Hokand halkına gittiklerini vurgulayan Kaufmann,

393 No. 64. Lord A. Loftus to The Earl of Derby, St. Petersburg, March 20, 1876.

394 No. 65. Lord A. Loftus to The Earl of Derby, St. Petersburg, March 27, 1876; Ayrıca bkz. Svetlana Gorshenina et Sergej Abašin, “Construire et vivre le Turkestan Russe : un regard double sur une rencontre coloniale”, Cahiers d’Asie Centrale, 17/18 | 2009, s. 8.

395 No. 68. Lord A. Loftus to The Earl of Derby, St. Petersburg, May 12, 1876.

396 No. 69. General Kaufmann (Governor-General of Russian Turkestan) to Ameer Shere Ali Khan, February, 1876.

122

sonrasında Han’ın gönderdikleri Rus devlet görevlilerine sığındığını, Rus topraklarına geldiğini söyledi. Kaufmann, Hokand’ın Rusya tarafından ilhakı sürecini Şîr Ali’ye ayrıntılı bir şekilde anlatmıştır.

Buna göre; Hudâyâr Han’ın Hokand’a ulaşmasının ardından, isyancıların başlarından bir temsilci, bir mektupla Hokand'dan Taşkent'e Türkistan Genel Valisi'ne (General von Kaufmann), geldi. İslam kanunlarını uygulama şeklinden dolayı halk Hudâyâr Han’a karşı Hokand’da isyan etmiş, onu ülkelerinden kovmuş ve hanlığın resmi varisi olan Nâsırüddin Han’ın kendi hanları olmasını istemişti. Kaufmann onların önerilerini dikkate alarak yeni han Nâsırüddin Han’a bir mektup gönderdi. II. Aleksander’ın ve dolayısıyla Rusya’nın onun hanlığını kabul etmeye hazır olduğunu bildirdi. Burada Kaufmann’ın hesap edemediği bir olay yaşandı. Gönderilen elçinin niyetinin birinci planda yeni hanın meşruiyet isteği ile ilgiliymiş gibi görünse de gerçek, bu şekilde değildi. En başta bunu bilmeyen Kaufmann yeni hanın kabul edilebilir olması için bazı şartları öne sürmüştü. Bu antlaşma Hokand halkının belirli yükümlülükleri yerine getirmesine bağlı olan hükümlerdi. Bu yükümlülükler Hudâyâr ile yapılan antlaşmadan farklı değildi. Rusya Hükümeti, asilerin liderlerinin yeni hükümdar Nâsırüddin Han’ı kabul edip etmeyeceği konusunda endişe duymaktaydı. Neticede halkın üzerinde hiçbir ayrımcılık yapmayacağı, yönetim yeteneği, barış ve refah konusunda çaba gösterip göstermeyeceği akıllarda bir soru işaretiydi.397

İşte bu noktada Kaufmann’ın hiç düşünmediği bir şey gerçekleşti. Daha önce Taşkent’e gönderilen temsilcinin yalnızca bir aldatmaca ve zaman kazanma çabası olduğu anlaşıldı. Kaufmann’ın ifadeleriyle, temsilcileri Taşkent’teyken, Hokand halkını, Rus egemenliği altına girmenin korkutucu olduğu söylemleri ile endişeye sevk etmekteydiler. Öyle ki Rusların Müslümanlar üzerinde büyük bir baskı uyguladıklarını söyleyen asi gruplar ahaliyi Rus düşmanı haline getirmek için çaba sarf etmişlerdi. Bu nedenle Hokand, Taşkent ve diğer sınır bölgelerindeki Müslümanlara bu rahatsızlıklara kulak kabartmaları için davetiye ve mektuplar göndermişlerdi. Hokand ve çevre

397 No. 69. General Kaufmann (Governor-General of Russian Turkestan) to Ameer Shere Ali Khan, February, 1876.

123

şehirlerin halklarından meydana gelen büyük kalabalık; bazı tüccarları öldürmeyi, gezginleri ve Rusları esir almayı başarmıştı.³⁹⁸

Yaşanan bu gelişmelerin ardından Nâsırüddin Han’ın Ruslarla antlaşma masasına oturması sonucunda halk yeniden ayaklanmıştı. Türk komutan Canibek Polat Han arkasındaki halk desteğiyle tahta oturdu. Bu durum Rus tarafına işgal için gerekli olan bütün nedenleri vermişti. Esasında her iki hamle de Rusya’nın siyasal anlamda Hokand’ı etkisi altına alma çabasının ürünleriydi. Nitekim Hudâyâr Han hâlihazırda 1868’de Ruslarla bir antlaşma yaparak himayeyi kabullenmişti. Dolayısıyla oğlu Nâsırüddin’in halk desteğiyle tahtı onun elinden alması Rus hegemonyasına karşı bir tepki doğurmuştu. Nâsırüddin’in de Ruslarla antlaşması sonucu Polat Han’ı tahta oturtan halkın karşısında bu sefer yine Rusya vardı.399 Nihayetinde Hokand’ın Rusya’ya ilhakı ve Türkistan Genel Valiliği’ne bağlı Fergana Eyaleti’nin bir parçası haline gelmesi böyle gerçekleşmişti.