İngiliz Ordularının Afganistan’ı İşgal Etmesi

21 Kasım 1878’de daha önceden üç kola ayırılan İngiliz orduları, Kurram, Hayber ve Bolan Geçidi üzerinden harekete geçti.444 Korgeneral Samuel James Brown, Ali Mescid Kalesi’ne saldırdı. General Roberts Thal’daki sınırı geçti ve General Donald Stewart, Kandahar’a yürümek üzere Kuetta’dan hareket etti. Ertesi gün 22 Kasım’da Ali Mescid Kalesi, İngiliz orduları tarafından ele geçirildi.445 2 Aralık’ta General Roberts, Kâbil’in güneyinde doğrudan başkente ulaşımı olan Peyvar Kotal Geçidi’ni savunan Afgan askerlerinin tamamını dağıtarak, geçidi ele geçirdi.446

İngiliz temsilci J. Michell’in 10 Aralık 1878 tarihli memorandumu ise İngiltere Hükümeti adına bütün süreci özetliyordu. Michell; yetkili ve güvenilir bir şahıs tarafından, Rusya askerî personelinin Hindistan’ı işgal için oluşturduğu bir planın

444 Maurice Cowling, “Lytton the Cabinet, and the Russians, August to November 1878”, The English

Historical Review, Vol. LXXVI, Issue: CCXCVIII, 1 January 1961, s. 59.

445 Frank A. Clements, Conflict in Afghanistan, A Historical Encyclopedia, ABC-CLIO, 2003, s. 286. 446 Charles Gray Robertson, Kurum, Kabul & Kandahar Being a Brief Record of Impressions in Three

141

varlığından söz ediyordu.447 Buna göre, General Kaufmann, bir saptırma yaratmak için Orta Asya’daki 3 ayrı askerî kolu Afganistan sınırına taşıyacaktı. Bu üç kolun amacı, Hayber Geçidi’nden gelebilecek olası bir İngiliz müdahalesini üzerine çekmek olacaktı. Böylelikle esas ana ordu, Gürgân Vadisi’nden Herat’a ve nihayetinde doğrudan Kâbil’e ilerleyecekti. Afganistan’ın bir noktasında Kaufmann’ın ordularıyla birleşecekti. General Louis Melikoff, Kafkasya’dan gelen orduya komuta edecekti ve sonrasında Kaufmann’ın ordularıyla buluştuğunda, en üst komutayı Kaufmann alacaktı. Kaufmann iyi bir yönetici olsa da ünlü Rus askerleri arasında iyi bir stratejist olarak bilinmiyordu. Dolayısıyla Rus işgalci güçlerinin başkomutanlığına atanması karargâhta tartışma konusu olmuştu. Çar ise Kaufmann’ın Orta Asya’daki Rus mülkleri üzerindeki bilgisinden dolayı, bunun aksini düşünüyordu. Kafkasya’daki ordunun teşekkülünden de bahsenden Michell, Hindistan’ı işgal için hazırlanan bu planın 1878 Ağustos ayında yayınlandığını da belirtiyordu.448 23 Aralık 1878 tarihinde İngiltere Dışişleri Bakanlığı Daimî Üyesi Lord Tenterden’in (Charles Abbott) Rusya ve Orta Asya başlıklı değerlendirmesi ise İngiltere’nin Afganistan özelinde yeni düzlemdeki konumunu gözler önüne seriyordu. Tenterden, Peşaver’den aldığı raporlara atıfla, Rus misyonunun 22 Temmuz’da Kâbil’e girerken askeri selamlama ile karşılandığını bildirirken Rus Büyükelçi General Stoletoif’in, ayın 26’sı ve 30'unda Emir’le görüştüğünü ve 2 Ağustos'ta Emir’in onuruna bir teftiş yapıldığını ifade ediyordu. Esasında Tenterden, Afganların yeni dönemde Ruslara bakış açılarını özetler nitelikte bir değerlendirme yapmıştı. Michell’in memorandumu ve Lord Tenterden’in değerlendirmeleri, İngilizlerin Afganistan’ı işgallerini haklı çıkarır nitelikteydi. Dolayısıyla iki devlet adamının da aynı pencereden baktıkları Afganistan’ın işgali meselesi, dolaylı yoldan Genel Vali Lytton ve Hindistan Hükümeti Dışişleri Bakanı Cranbrook’un eylemlerine güç katıyordu. Bu esnada Kasım ayında askeri harekata başlayan İngiliz ordusu hız kesmeden ilerleyişine devam etti. 20 Aralık’ta Samuel Brown Celalabad’ı işgal etti. Üç gün sonra 23 Aralık’ta Şîr Ali Han, savunma hattında açılan büyük gediklerin ardından Kâbil’den ayrıldı ve yerine, oğlu Yakup Han’ı şehrin valisi olarak atadı.449

447 NAI/F/S/1878-12/Progs., Nos. 41-44, December 1878, “No. 44. MEMORANDUM.” 448 NAI/F/S/1878-12/Progs., Nos. 41-44, December 1878, “No. 44. MEMORANDUM.” 449 Robertson, Kurum, Kabul & Kandahar Being a Brief Record of Impressions, s. 238.

142

İngiltere’nin Rusya Büyükelçisi Augustus Loftus, 27 Aralık tarihli telgrafında, Prens Gortchakoff ile görüştüğünü ve Stoletiof hakkında sorular sorduğunu ifade ediyordu. Gortchakoff, Stoletiof’un Afgan sarayı ile temaslarının geçici olduğunu ve nezaket kuralları çerçevesinde gerçekleştiğini belirtmişti. Aynı zamanda, Çar’ın istediği şekilde hareket etme konusunda özgür olduğunu belirten Gortchakoff, Rusya’nın 80 milyon nüfusu olan devasa bir devlet olduğunu da söyledi. Bu ifadeye karşılık olarak Loftus, Kraliçe’nin 200 milyonluk bir nüfusa hükmettiğini söyledi. Gortchakoff ise İngilizlerin Hindistan’da var olmalarını pek de önemsemediklerini belirten bir tavırla, 200 milyon nüfusun parçalar halinde olduğunu aksine 80 milyonun ise bir bütün halinde yaşadığını söyledi.⁴⁵⁰ Bu konuşmada, Gortchakoff tarafından verilen üstü kapalı mesajlar ve belli belirsiz güvenceler, İngilizlerin içini rahatlatacak türden değildi. Nitekim 2-30 Ocak 1879 tarihleri arasında General Roberts, Host Vadisi’ni kuşatmış ve Ocak ayının 12’sinde General Donald Stewart Kandahar’ı, 21’inde Kelat-ı Gılcay’ı işgal etmişti.451

Meşhed’den gelen bilgiler, İngilizlerin kaygılarını daha da artırmaya başlamıştı. 31 Aralık 1878’de gelen telgrafta; Merv halkının, Rus askerlerinin Ahal üzerine hareket etmesinden dolayı, alarm durumuna geçtikleri bildiriliyordu.452 Afgan sarayının Rusya Hükümeti’ne yakınlaşması ve Rusya’nın Orta Asya coğrafyasındaki güney yönlü işgal hareketleri, 1878 yılı sonlarında savaşın meydana gelmesinin önünü açan en önemli nedendi. Bundan dolayı Rusların Merv’i işgal etmesinin gündeme gelmesi, Kâbil’in bir an önce kontrol altına alınmasının gerekliliğini doğuruyordu. Afganistan üzerine ikinci kez savaş girişiminde bulunan İngilizler, Roberts kumandasında üç koldan gerçekleştirdikleri harekâtta kısa sürede sonuç alarak Afgan ordularını etkisiz hale getirmeyi başarmışlardı. 23 Aralık 1878’de Ruslara sığınmak amacıyla ülkesini terk eden Şîr Ali’nin ardından kargaşa içerisindeki devletin merkezine vali tayin ettiği oğlu Muhammed Yakup Han’ın ise ilk büyük yönetim tecrübesinde İngilizlerle antlaşma yoluna gitmekten öte pek bir seçeneği kalmamıştı.

450 NAI/F/S/Kabul Affairs/1-1879/File No. 1-18, Russia and Afghanistan, “No. 825, dated St. Petersburgh, 27th September 1878. From-Lord A. Loftus, Her Majesty’s Ambassador, St. Petersburgh, TO-Marquis of Salisbury, Secretary of Stat efor Foreign Affairs.”.

451 Robertson, Kurum, Kabul & Kandahar Being a Brief Record of Impressions, s. 238.

452 Royal Society for Asian Affairs (RSAA), Specific Collections (SC), Papers of Mary Mackay (MAC), Central Asia Parliamentary Papers (13), “Inclosure 1 in No. 3. The Meshed Agent to Mr. R. Thomson.”,

Central Asia No.1: Further Correspondence respecting Affairs in Central Asia: 1879, Printed by

143

3.1.2. Kâbil’in Yalnız Valisi – Muhammed Yakup Han ve Gandamak Antlaşması