İngiltere ve Rusya Arasında Gerilimin Arttığı Yıl 1870

1870 yılına gelindiğinde diplomatik münasebetler daha da çoğalmış ve bölgedeki gerilim giderek tırmanmıştı. Aynı yıl Nisan ayında Hazar Denizi’nin doğu kıyısındaki Mankışlak yarımadasında bulunan Alexanderovsk Kalesi garnizonu ile kaleyi, kuşatma altına almaya çabalayan bazı Kırgız grupları arasında ciddi bir çatışma ortamı meydana

351 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252, “Mr. Forsyth to Sir A. Buchanan, St. Petersburgh, November 2, 1869”.

109

geldi. Bu sırada Mankışlak’ın güneyindeki diğer bir liman kenti Krasnovodsk'taki (Rusça: Kızılsu anlamına gelmektedir) askerler, kamplarını organize etmek, kışlalarını geliştirmek, yeni cephanelikler inşa etmek, iskele yapmak ve çeşitli savunma sistemleri yapmak için yaz ayları boyunca uğraştılar. Öte yandan Buhara'ya gönderilen bir Rus heyeti 35 günün ardından Rus topraklarına geri döndü. Buhara’daki heyet aynı zamanda Afganistan’daki büyükelçilik görevini de üstlenmişti. Ruslar için verilen büyük davete katılan bu heyet oldukça memnuniyetsiz görünüyordu.352 Bunun sebebi ise Afganların Amu (Çârcûy) üzerinde bir kale inşa etmek için Emir’den izin istemiş olmalarıydı. Afganlar bu kale inşaatı izninin karşılığında Emir’e bir söz verdiler ve bu Ruslar açısından endişe vericiydi. Bu antlaşmaya göre gerek asker ve gerekse parayla Buhara’nın savunmasına yardım edecekler ve böylelikle Rusların güneye doğru dikey ilerlemesinin önüne geçeceklerdi. Rusya Savaş Bakanı Milyutin’in Afganistan’ın bütünlüğü ve diğer devletlerin hâkimiyet altında sükûnet içerisinde tutulması fikrinin ne denli zor olacağı da böylelikle görülmüş oldu.353

1870 yılında Nisan ayının sonlarına doğru Rus tarafından iki sefer tertiplendi; bunlardan biri General Abramow'un komutası altında Semerkand'tan, doğuya doğru Zerefşân Vadisi'ne gönderilirken diğeri de Albay Deumt'un komutası altında, Basmaudin Geçidi'nden Zerefşân Vadisi'ne doğru sevk edildi. Her iki gruba fotoğrafçılar ve jeologlar eşlik ettiler. Bu hareket Rusya’nın bölgede geniş çaplı bir harekete girişeceğinin net bir göstergesiydi. Diğer yandan başıboş bir Rusya yerine ortak bir zeminde buluşulmuş bir Rusya, İngiltere’nin tercih edeceği türden bir rakip olacaktı. Nitekim Lord Mayo Afgan Devleti’nin sınırlarını belirlemek konusunda hem fikir bir tavır sergilemeye başladı.354 Fakat Rusya’nın daha önceden tertiplediği devasa programı, aksamadan devam etti.

Rusya Hükümeti yönetimi altında büyük bir ilerleme kaydeden Sermerkand’ın kuzeydoğusundaki Taşkent’te ilkbahar ve sonbahar aylarında fuarlar düzenlenmeye başlandı ki bu girişim ilk meyvesini 13 Ekim’de verdi. Diğer yandan Rus diplomat Struve yönetimindeki bir heyet de Taşkent’in doğusundaki Hokand'a gönderildi ve

352 WO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2350, s. 26. 353 WO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2350, s. 26.

110

sağlam bir temelde ticari ilişkiler kurmak ve tamamen başarılı olmak için görevlendirildi.355 Rusların 1870 yılı içerisindeki faaliyetleri gösteriyordu ki 1869 yılında İngilizlerle gerçekleştirilen ve o yıl da devam eden görüşmeler, esasında bir denge kurmak adına yürütülüyordu. Nitekim bu örneklerden de görüldüğü üzere Rusların Orta Asya’daki faaliyetleri hız kesmeden devam ediyor ve hatta öyle ki Afganlar bu konu ile ilgili Emir’den izin alma ve Buhara’da bir set inşa etme gereksinimini dahi hissediyorlardı.

Burada önemli olan nokta Rusların yalnızca askerî bir faaliyet yürütmüyor olmasıdır. Nitekim jeologların gönderilmesi bilimsel birtakım çalışmaların da gerçekleştirildiğini kanıtlamaktadır. Zira tarımsal faaliyetleri geliştirmek adına 1871 yılında Kırgız ve Türkmen ülkelerinde artezyen kuyularında yapılan deneyler çok başarılı olmuş ve bu bağlamda Taşkent ile batısındaki Semerkand arasındaki çölü ekip biçmek için bir plan önerilmiştir ve geri kazanılan bölgeler pamuk üreticiliğine ayrılmıştır. Öte yandan Ruslar Semerkand’ta, sadece kilise ve kamu dairelerini içeren bir tabur için daha küçük ölçekte bir kalenin inşasına başlamış ve Nisan ayında içerisinde 10’u Müslüman, 7’si Yahudi olan 20 bilim insanının bulunduğu bir Rus okulu kurmuşlardır.³⁵⁶

Moskova Büyükelçisi Buchanan 17 Mayıs 1871’de Stremooukhoff ile bir görüşme yapmıştı. Bu görüşmede Stremooukhoff, merkezi bir noktada yer alan Çârcûy’un (bugünkü adıyla Türkmenâbâd) Hive’ye ait olduğunu söylemişti.357 Hive'ye karşı yapılan keşif seferlerinin uzlaşmalar kapsamında sınırlı kalacağını söyleyen Stremooukhoff, bununla birlikte, Rusların ticaret kervanlarını talancılara karşı korumak için kalıcı bir kale kurmaktan başka bir niyetlerinin olmadığını söylüyordu. Buchanan ise, Çârcûy’un işgal edilmek istenen kalelerden biri olduğunu düşünüyordu.³⁵⁸ Bu nedenle mümkün olduğu kadar Rus kanadından güvence almak istiyordu.359 Buchanan, 18 Haziran 1871 tarihli telgrafla Rus kuvvetlerinin Buhara’ya ilerlemek üzere olup

355 WO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2350, ss. 26-28. 356 WO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2350, s. 29.

357 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252, “No. 85. Sir A. Buchanan, May 17, 1871”. 358 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252, “No. 104. Sir A. Buchanan, May 29, 1871”. 359 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252, “No. 79. To Sir A. Buchanan, May 29, 1871”.

111

olmadığının doğrulanmasını istedi.360 Bu noktada Rusya'nın Buhara ile olan ilişkilerinin tatminkâr düzeyde olduğu bildirildi.361

Buchanan 13 Haziran 1871 tarihli gizli raporunda; Rusların Hive’ye karşı herhangi bir askeri sefer tertiplemediğini belirtirken diğer taraftan amaçlanan askeri operasyonların hedefinin Amuderya olma ihtimaline işaret etti.³⁶² Bu öngörü, ileride İngiltere’nin Rusya’ya daima şüphe ile bakacağının göstergesidir. Elbette İngiltere’nin normal şartlarda dahi Rusya’ya karşı tamamen güvenmesi beklenemezdi. Ancak bu konumda olası bir Orta Asya müttefiki, İngiltere’nin kısa vadede birinci İngiliz-Afgan savaşı travmasını atlatmasını sağlayacak ve kısa süreli barış dönemi ile birlikte yeni bir politika sahası inşa edinilebilecekti. 1871 yılı içerisinde Rusya’nın gerek Buhara ve gerekse Hive üzerindeki askerî tabanlı girişimleri ve ticari kaygıları İngiltere’nin endişelerini daha da kuvvetlendirmek dışında pek bir şey yapmadı. Bu sebeple Ağustos ayında Hive’ye bir İngiliz temsilci ve beraberinde bir heyet dahi gönderilecekti.363

27 Haziran 1871’de İngiltere Hükümeti St. Petersburg Büyükelçisi Augustus Loftus, Rusların Semerkand’ı Rus topraklarının bir bütünü olarak gördüklerini ve buradan çıkmak gibi bir niyetlerinin olmadığını bildiriyordu. 364 Loftus tarafından, Krasnovodsk'taki askerlerin Ağustos veya Eylül ayında Krasnovodsk’un güneyindeki Etrek'e doğru bir keşif yapacakları bilgisi aktarıldı.³⁶⁵ Bu doğrultuda Rusya’nın Çârcûy, Krasnovodsk ve Etrek hattında Hazar Denizi’nin doğusunu ve beraberinde Afganistan’ın kuzey hattının tamamını kontrol altına alma ihtimali gündeme geldi. Hazar Denizi ve Aral Denizi, Rus düşünürlerin teorilerinde daima ayrı bir öneme sahiplerdi. Onlara göre bu iki deniz iç deniz haline getirilmeli ve Amuderya ile

360 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252, “No. 84. To Sir A. Buchanan, June 18, 1871”. 361 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252, “No. 118. Sir A. Buchanan, June 9, 1871”.

362 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252, “No. 127. Sir A. Buchanan, Confidential, June 13, 1871”.

363 National Archives of India (NAI), Foreign (F), Secret (S), 9-1871, File No. 98-99, Deputation of a British Agent to the Khan of Khiva, “No. 98. / No. 79, dated India Office, London, 11th August 1871. From-Sir J. W. Kaye, Secretary, Political and Secret Department, To-C. U. Aitchison, Esq., C.S.I., Secretary to the Government of India Foreign Department, with G. & G.”; “No. 99. Dated, Foreign Office, 8th August 1871. From-Odo. Russel, Esq., To-Herman Merivale Esq., Under-Secretary of State, India Office.

364 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252, “No. 159. Lord A. Loftus, June 27, 1872”. 365 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252, “No. 201. Lord A. Loftus, July 23, 1872”.

112

Siriderya nehirleri üzerinden Orta Asya’ya yayılınmalıydı.³⁶⁶ Dolayısıyla ileri harekât politikası sürekli olarak Hazar ve Aral koridorundan şekilleniyordu.

Hive Hanı Rus esirlerin teslim olması için önlem alındığını bildirdi.367 Ağustos ayında Kalküta’ya bir heyet geldi. Bu heyet Hive’den gelen bir mesaj taşıyordu. İngiliz Hindistanı Genel Valisi’nden Rusların işgal girişimlerine karşı yardım isteyen elçilik heyetinin istekleri reddedildi. Buhara Emir’i ise yönünü İstanbul’a çevirerek Çar’a karşı Sultan’dan yardım istedi ancak bu teklif de reddedildi.368 Bu durum Rusların işlerini daha da kolaylaştırmış ve Türkistan’da gerçekleştirdikleri her türlü iktisadi ve kültürel politikalarını daha da pekiştirmişti. Rusların hızlı fetih politikaları ve bölge bölge uyguladıkları Rus menşeli kalkınma girişimleri karşısında İngilizlerin nasıl bir tavır takınacakları sorusu gündeme gelmişti. Bu noktada gerçekleştirilecek herhangi bir diplomatik münasebet veya yazılı bir antlaşma yalnızca Rusya ile İngiltere’yi değil aynı zamanda Orta Asya coğrafyası içerisindeki devletleri, hanlıkları ve milletleri de çok yakından ilgilendiriyordu. Bu hususta en derin endişeyi ise hiç şüphesiz Şîr Ali ve onun ülkesi Afganistan taşıyordu.

“Kaufmann'ın izinli şekilde gelişi, Afgan sınırına ilişkin uygun müzakereleri yeniden

başlatmak için bir avantajdır…”, diyen Loftus, Rusya'nın İngiltere ile sahip olduğu iyi

ilişkilerini korumak istediğine ve mevcut şartlarda kalmak istediğine inanıyordu. Lakin bunun iyi bir niyetle gerçekleştirilmiş bir eylem olmadığını söyleyerek Rusların Türkistan işgallerini sağlam bir zemine oturtuncaya kadar zaman kazanmaya çalıştıklarını belirtiyordu.369 Bu noktadan itibaren Afganistan’ın kuzey sınırları ile ilgili sınır önerileri kendini göstermeye başladı.

366 Alexander Marshall Graham, Dar Al-Harb: the Russian General Staff and the Asiatic Frontier,

1860-1917, PhD Thesis, University of Glasgow, 2001, s. 171.

367 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252, “No. 232. Lord A. Loftus, Aug. 21, 1872”. 368 WO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2350, s. 33.

113