Hokand’ın İşgali Karşısında İngilizlerin Aldığı Tedbirler

Kuzeyde bu gelişmeler yaşanırken İngilizlerin olaylara karşı tedbir almaması mümkün değildi. Giderek artan Rus tehdidi karşısında diplomatik bir hamle gerçekleştirildi. 1877 yılına gelindiğinde İngiliz Hindistanı Genel Valiliği’ne görevlendirilen Lord Lytton, 1869’da Şîr Ali’yi kapısından geri çeviren Mayo’nun aksine sorumluluğu üstlenerek yeniden ittifak kurmak üzere bir mesaj yolladı. Lytton, Hindistan’ın kuzeybatısında ciddi bir sınır sorunu olduğunun farkındaydı. “İnanıyorum ki kuzeybatı sınırımız bu

noktada bize eşsiz bir görüntü sunuyor…” diyen Lytton, sorunların Afgan Hükümeti’ne

sırt çevirilerek çözülemeyeceğinin farkındaydı.400 Elbette Mayo döneminde Afgan sarayına sergilenen kayıtsız tavrın sonuçları olacaktı. 1869-73 arası kırgınlık Şîr Ali’nin bu teklife hayır demesiyle daha da derinleşmiş oldu. Fakat bu durum yine de uzun sürmedi. Birkaç ay geçtikten sonra Şîr Ali, müzakerelere girmeye razı oldu ve 1877 Ocak'ında, Hindistan Genel Valisi’nin temsilcisi unvanıyla Lewis Pelly ve Afgan elçisi

398 No. 69. General Kaufmann (Governor-General of Russian Turkestan) to Ameer Shere Ali Khan, February, 1876.

399 Enver Konukçu, “Hokand Hanlığı”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 18, İstanbul, 1998, s. 215.

400 H. Caldwell Lipsett, Lord Curzon in India 1898-1903, Printed by R. A. Everett & Co., London, 1903, s. 30.

124

arasında bir toplantı düzenlendi. Birçok kaçamak cevabın ardından elçi, olmazsa olmaz koşulu reddetti. Bu koşul, bir İngiliz temsilcisinin Herat'ta ya da Afganistan sınırının diğer kesimlerinde bir noktada kalması gerektiği ile ilgiliydi.401 Bu esnada yine 1877 yılı Ocak ayında siyasi açıdan önemli bir gelişme yaşandı. Delhi’deki büyük darbarda

İngiltere Kraliçesi, Hindistan İmparatoriçesi ilan edildi. 402 Bu ilan bir bakıma İngiltere’nin bütünüyle Hindistan üzerinde inşa ettiği hegemonyasının resmiyet kazandığı anlamına gelmekteydi. Sonuçları bakımından değerlendirildiğinde Kraliçenin İmparatoriçe ilan edilmesi aynı zamanda Rusya’ya karşı da bir gözdağı niteliği taşımaktaydı. 1877 yılının Mart ayında Afgan elçinin ani ölümü ile Peşaver Konferansı sonlandırıldı ve Hindistan Hükümeti ile Afganistan arasındaki bağlar öncekinden daha da zayıf hale geldi.403

1878 yılında Mart-Nisan aylarında Rus menşeli gazetelerde yer alan haberler İngilizleri, Hindistan konusunda oldukça kaygılandırmaya yetiyordu. Rusların Hindistan’ı işgal için hazırlıklar yaptığı ve bunun yanında ordularını önemli noktalara konuşlandırdığına dair yazılan haberler birkaç ay içinde İngiliz diplomatların yazışmalarında etkisini göstermeye başlayacaktı.404 Hindistan Genel Valisi Edward Robert Lytton, Hindistan Hükümeti Dışişleri Bakanı Cranbrook’a 19 Haziran 1878 tarihli bir telgraf yollandı. Bu

401 Sir George Forrest, The Life of Lord Roberts, Second Edition, Cassel and Company, London, 1914, s. 52.

 “Darbar” Farsça’dan Urdu’caya geçmiş bir terimdir. “Saray” anlamına gelmektedir. Bkz. The Reader’s Digest Great Encyclopaedic Dictionary, “dûrb’ar”, Vol. I / A-L, The Reader’s Digest Association Limited, Oxford University Press, 1962, s. 278.

402 William Harrison Woodward, A Short History of The Expansion of The British Empire 1500-1902, The Cambridge Series for Schools and Training Colleges, Second Edition, Cambridge University Press, 1902, s. 329.

403 Forrest, The Life of Lord Roberts, s. 52.

404 Bu gazeteler arasında Novoe Vremya ve The Exchange gibi önemli gazeteler yer almaktadır. İngiltere Dışişleri Ofisi, bu kapsamda diplomatlar arasında yazışmalar gerçekleştirerek, haberlerin içeriklerine dair bilgiler aktarmaktadır. Buna göre Rusların, İngiliz orduları, filoları ile ilgili bilgilere sahip ldukları ve bu doğrultuda Hindistan üzerine kapsamlı bir işgal girişiminde bulunacakları anlaşılmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz. NAI/F/S/5-1878/File No.67-73, Russian News-paper articles on an invasion of India, “No. 67./No. 26, dated India Office, London, 11th April 1878. From-Colonel O. T. Burne, Secretary, Political and Secret Department, To-A. C. Lyall, Esq., Secretary to the Government of India, Foreign Dept.”; “No.68. Dated Foreign Office, London, 5th April 1878. From-Lord Tenterden, Under-Secretary of State for Foreign Affairs, To-Under-Secretary of State for India.”; “No. 69. Prêcis from the Russian by Mr. J. Michell, dated St. Petersburg, 26 March 1878.”; “No. 70. Translation from Russian.”; “No. 71./No. 30, dated India Office, London, 17th April 1878. From-A. W. Moore, Esq., Assistant Secretary, Political and Secret Department, To-A. C. Lyall, Esq., Secretary to the Govt. Of India, Foreign Department.”; “No. 72. Dated Foreign Office, London, 9th April 1878. From-Lord Tenterden, Under-Secretary of State for Foreign Affairs, To-Under-Secretary of State for India.”; No. 73. Possible conquest of India by Russian Troops.”

125

telgraf, Orta Asya ve Afganistan özelindeki siyasette yeni bir perdenin açıldığının habercisiydi. Genel Vali’nin telgrafında, Orta Asya’daki Rus kuvvetlerinin Afganistan’a doğru yolun açılması hususunda harekete geçtiği ve Afganistan’da bir Rus Büyükelçiliği oluşturulmasının kabulü için Emir’e hayli fazla baskı yapıldığı konusunda bilgi alındığından bahsediliyordu. Telgrafın devamında bu raporların henüz doğrulanmadığı ve önem derecelerinin henüz belirlenemediği bilgisi verildiyse de Lytton’un bu uyarısı İngiltere’nin Afganistan üzerinde şimdi daha fazla tedbir alacağının garantisini verir nitelikteydi.405Macar Türkologu Arminius Vambery’nin ifadesinde belirttiği üzere; Rusların tek bir adım daha atmaları kabul edilemezdi. Şimdiye kadar ilerlemişlerdi ancak bu noktadan daha ileri gidemeyeceklerdi yahut İngiltere bunun için her türlü diplomasi ve askerî harekâta hazırlıklı olacaktı. Ancak Rus ilerleyişi hız kesmeden devam etti. Türkmenlere saldıran Rus kuvvetleri aynı yıl 1877’de Kızılarvat’ı ele geçirdiler. Hive ve Buhara tahtlarına kendi yandaşlarını yerleştirerek Afganistan ve Hindistan’a doğru olan ilerleyişlerine devam ettiler.406

Üstelik Ruslar, Emir Şîr Ali Han’a doğrudan heyet göndererek diplomasi faaliyetlerine de başlayacaklardı.

18 Haziran 1878’de Peşaver’den gelen hükümet temsilcisine ait bir mektup, Hindistan Genel Valisi’nin endişelerini haklı çıkarır nitelikteydi. Mektupta; Kâbil'de Rus Konsolosluğu’nun bulundurulması için Rusya Hükümeti tarafından Afgan Emiri'nin takdirine öneriler sunulduğu bildiriliyordu. Bunun anlamı Rusların uzun vadede Afganistan toprakları üzerinde kalıcılığı sağlamak ve en önemlisi kendilerine aynı saha içerisinde diplomatik bir alan açmaları demekti. Serdar Vali Muhammed Han’dan alınan istihbarata göre, Ruslar, Emir’den belirli şartların yerine oturtulması hususunda taleplerde bulunmuşlardı. Bunlardan birkaçı; Rus temsilcilerinin Kâbil’de bulunma izni, Rus uyruklulara yerleşim izni, devlet görevlilerinin Rus konsolosluklarından faydalanabilmeleri gibi hususlar etrafında şekilleniyordu.⁴⁰⁷ Bu mektup içerisinde yer alan en önemli maddelerden birisi olan 4. Madde ise içerik bakımından tamamıyla

405 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11. Doc. 70, “(Telegraphic) The Viceroy of India to Viscount Cranbrook, Simla, June 19, 1878”.

406 Hayri Çapraz, “Çarlık Rusyası’nın Türkistan’da Hâkimiyet Kurması”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi

Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 24, Aralık 2011, s. 63.

407 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11. Doc. 103, “Extract from Confidental News-letter from the Government Agent at Peshawur, dated June 18, 1878”.

126

İngiltere’nin istemediği bir ortamı meydana getirecek bir girişim olarak görünüyordu. Buna göre; gereksinim ortaya çıktığında, Kâbil Hükümeti, Rus birliklerinin Hindistan'a doğru ilerlemesine olanak sağlayacak ve rotalarının takip edilmesi şartıyla geçitlerden geçmesine olanak sağlanacaktı.408 22 Temmuz 1878’de Stoletoif’in Kâbil sarayına gerçekleştireceği habersiz diplomatik temasla birlikte gerçeklik kazanacak olan bu teklifler, İngiltere’nin siyasal anlamda Afganistan politikasından saf dışı edilmesi anlamına geliyordu. Bunun yanında İngiltere’nin daha önce antlaşmalar yoluyla elde etmiş olduğu Afganistan’ın dışişlerine müdahale hakkı da elinden alınmış olacaktı. Hem Afganistan hem de Rusya’nın aynı cephe içerisinde yer alarak birlikte hareket etmeleri ise bütünüyle İngiltere’nin Orta Asya politikası ve beraberinde Hindistan’da sağlamış olduğu hegemonyaya büyük bir saldırı demek olacaktı.

Tüm bunların yanında Semerkand, Katta Kurgan, Belh, Kâbil, Kandahar ve diğer şehirlerin arasında bir telgraf ağının kurulması talebi de bu maddeler arasında cımbızla çekilecek olan türdendir. Nitekim Rusların bu topraklar üzerinde geniş bir iletişim ağı kurma girişimleri, akla farklı bir girişim döneminin ön hazırlığı olduğu ihtimalini getiriyordu. İnşa edilmesi planlanan telgraf hattı Semerkand’dan Afganistan’ın güneyindeki Kandahar’a kadar geniş bir sahada hızlı iletişim imkânı sağlayacaktı. Ruslar bununla da kalmayıp Afgan Emiri’ne ve haleflerinin tahtlarına saygı duyarak tahta çıkacakları emir olarak kabul edeceklerini bildirdiler.409 Rusların verdiği bu garantinin altında önemli bir anlam yatıyordu. Öyle ki Afgan Emirleri’ne saygı göstermek ve emirlerin devamlılığına izin verileceği teminatını vermek dolaylı yoldan Afganistan’ı görünmez bir himaye altına almak demekti. Ancak bu ifadenin altına eklenen 8. maddede Ruslar, Rusya Hükümeti’nin hiçbir şekilde Afganistan'ın iç işlerine ve ülkenin yönetimine müdahale etmeyeceği garantisini veriyorlardı. Devamındaki 9. maddede ise Rusya Hükümeti’nin Afganistan'da barışın sürdürülmesine ve (dış ve iç düşmanlarına karşı) tam olarak yardımcı olacağı bildiriliyordu. Ek olarak Emir’in düşmanlarını kendi düşmanları olarak göreceklerini de söylüyorlardı. Bu cümle içerik olarak yukarıdaki cümlede bahsettiğimiz çıkarımla tamamen uyuşmaktadır. Nitekim

408 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11. Doc. 103, “Extract from Confidental News-letter from the Government Agent at Peshawur, dated June 18, 1878”.

409 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11. Doc. 103, “Extract from Confidental News-letter from the Government Agent at Peshawur, dated June 18, 1878”.

127

koruyuculuk vasfı üstlenilmesi Rusların hamilik faaliyetlerine giriştiğinin kanıtı olarak ortaya çıkmaktadır. İfadenin içerisindeki “iç ve dış düşmanlar” vurgusu ile birlikte ise Afganistan’ın bünyesi içinde yaşadığı kabile problemlerinde yardımcı olarak İngiltere’den önce Rusya’yı görmesi istenilmiştir. Dış düşman olarak lanse edilen ise dolaylı yoldan İngiltere ve İngiltere’nin Orta Asya’da Afganistan dışında edineceği müttefikleri olacaktır. Ek olarak belirtilen ve tabiri caizse “senin düşmanın benim

düşmanım” şeklindeki ifade ise iki ülkenin kaderini ve yolunu birleştirme çabası olarak

net bir şekilde İngiltere’nin bölgesel kazanımlarına karşı bir tutumun vücut bulmuş halidir.⁴¹⁰

Tüm bu teklifler ilk bakışta Ruslar açısından gayet makul ve hatta oldukça iyi şartlar çerçevesinde şekillenmişti. Ancak bu şartların neticesini temasın diğer tarafı Şîr Ali’nin vereceği karar belirleyecekti. Rusya’nın büyükelçilik düzeyindeki Afganistan girişimi politik buhranlar arasında sıkışıp kalan Emir Şîr Ali Han’ın iki taraf arasında şimdi nasıl bir tavır takınacağı sorusunu gündeme getirdi. 3 Temmuz 1878 tarihinde Loftus, İngiltere Dışişleri Bakanı Salisbury’e uzun bir mektup yazdı. 11 Temmuz’da Salisbury’e ulaşan mektubun içeriğinin genel hatları şöyleydi. Loftus, II. Aleksander’ın baş danışmanlarından aynı zamanda Rusya Dışişleri Bakanı M. de Giers ile bir görüşme gerçekleştirmişti. Loftus, herhangi bir Rus temsilcisinin, Rusya Hükümeti ya da Türkistan Genel Valisi Sekreteri tarafından Kâbil'e temsilci gönderme talimatı verilip verilmediğini sormuştu. Bu sorunun cevabında, Kaufmann’ın herhangi bir girişimde bulunmadığı, söylenmişti.⁴¹¹ Bunun devamında Salisbury’e, bir süre önce Rusya Hükümeti ya da Kaufmann tarafından görevlendirilen bir Rus temsilcinin Kâbil’de yaşadığını, gözlemlediğini söylemiştir. Bu cümleye ek anahtar meseleyi işaret ederek, bu entrikaların görünüşe göre Afganistan Emiri ve Hindistan Hükümeti arasında bir antlaşmazlık yaratmak amacıyla devam ettiğini, ifade etmiştir.

Loftus’un St. Petersburg’dan aktardığı bu bilgilere bakılırsa İngiltere kanadının bu konu hususunda endişelerinin hiç de boş olmadığını görürüz. Bu yazışmayı önemli kılan

410 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11. Doc. 103, “Extract from Confidental News-letter from the Government Agent at Peshawur, dated June 18, 1878”.

411 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11. Doc. 71, “No. 623. Lord A. Loftus to the Marquis of Salisbury, St. Petersburgh, July 3, 1878”.

128

nokta ise İngiltere’nin, çizdiği sınırın işgal edildiğini yahut edileceğini düşünmesinden kaynaklanmaktadır. Özellikle Afganistan Hükümeti ile Hindistan Hükümeti arasında antlaşmazlık doğurabileceği vurgusu, Rusya’nın Orta Asya’daki ilhak girişimlerinin fark edildiği andan itibaren Hindistan Hükümeti’nin hızlıca devreye girdiğini göstermektedir. İleride de göreceğimiz üzere bu devreye girme işlemi kısa sürede telgraf ve mektuplaşmalardan çıkarak elle tutulur bir mahiyet kazanacaktır. Ancak konunun daha iyi anlaşılması adına bu mektubu son cümlesine dek incelemek önemlidir.

Loftus mektubunun devamında; bu sürecin, İngiltere ve Rusya Hükümetleri arasında yapılan antlaşmaya uygun olmadığını ve eğer devam ederse, kaçınılmaz olarak iki hükümet arasındaki iyi ilişkilerin önyargılı bir mahiyet kazanacağını ifade etmiştir. Loftus, Giers’in, Hazar Denizi’nin güneydoğu kıyısında Esterâbâd'daki Rus Konsolosu M. Bakouline'yi, Türkmen kabilelerini Rusya'ya karşı düşmanlığa teşvik ettiği iddia edilen Yüzbaşı Butler ve Napier'in hareketlerini seyretmek için Meşhed'e gönderdiğini itiraf ettiğini de söylemiştir ve bunun alınan tek diplomatik önlem olduğunu belirttiğini de sözlerine eklemiştir. Giers’in bahaneleri arasında Türkmen kabilelerin Rus ticaret kervanlarına düzenlemiş oldukları saldırılar ve benzeri vakalar da yatıyordu.412

Peşaver’den gelen mektubun devamında hükümet temsilcisi, Şîr Ali’nin bu önerileri okuduğunda dehşete kapıldığını, söylüyordu. Emir’in kendine bağlı topraklardan önderleri ve yaşlı heyetlerini derhal Kâbil’e çağırdığını belirten temsilci, ülkenin tüm reislerinin ancak 16 Temmuz’da Kâbil’e varabileceklerini ve böylelikle Rusların yapmış oldukları tüm tekliflerin sarayda bir açık oturuma sunularak kabul edilip edilmemesi gerektiği üzerine tüm yöneticilerin görüşlerinin isteneceğini, bildirmiştir.413

Şîr Ali Han, bu süreçte İngilizlerden bulamadığı desteğin ve kuzeydeki Rusya tehdidinin endişesi içerisindeydi. Onun içerisinde bulunduğu durum öylesine karmaşıktı ki Rus heyetinin Kâbil’e gelerek görüşme talebinde bulunma baskısı ve tekliflerini ısrarla önlemeye çalışıyordu. Aksi takdirde doğrudan yaptırımlarla karşı karşıya

412 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11. Doc. 71, “No. 623. Lord A. Loftus to the Marquis of Salisbury, St. Petersburgh, July 3, 1878”.

413 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11. Doc. 103, “Extract from Confidental News-letter from the Government Agent at Peshawur, dated June 18, 1878”.

129

kalabilir veya olası bir savaş içerisine sürüklenebilirdi. Şîr Ali’nin bu süreçteki çabaları boşa çıktı. Avrupa’da İngiliz-Rus geriliminin 1878 Berlin Antlaşması ile son bulması üzerine Rusya tüm ilgisini Orta Asya’ya çevirdi ve çok geçmeden Rus General Stoletoif Kâbil’de belirdi.414 Bu ziyaret bir oldu bitti şeklinde gerçekleşmesinin yanında sonuçları bakımından Afganistan tarihinde önemli bir dönüm noktası olacaktı. Stoletoif, bir an evvel Şîr Ali ile mutabakat sağlayarak Afganistan bariyerini aşmayı ve doğrudan İngiliz Hindistanı’na ulaşacak yol ağını inşa etmeyi hedefliyordu. Etrafındaki her şeye şüpheci bir tavırla yaklaşan Şîr Ali’yi ikna etmek elbette kolay olmayacaktı.