Afganistan’ın Kuzey Sınırı İnşa Ediliyor – 1873 Tarihli Sınır

17 Ekim 1872 tarihinde Loftus’a, Kaufmann'ın uzun zamandır beklenen raporu henüz hazırlamadığı ve İngiltere Hükümeti’nin, Orta Asya'nın huzuru doğrultusunda, Rusya Hükümeti’nin Afganistan'ın sınırları ile ilgili görüşlerini bilmeyi arzu ettiği, bildirildi.³⁷⁰ Bunun yanında İngiltere Hükümeti; “Amuderya’ya kadar olan topraklara sahip olmak

Afgan Emiri’nin hakkıdır”, diyerek Afganistan konusu üzerindeki hassasiyetini

vurguluyordu. Bu doğrultuda, Şîr Ali’ye ait topraklar ve sınırların nasıl tanımlandığı, maddelerle belirtildi.

Bu noktada Bedahşan oldukça ehemmiyet taşıyordu. Nitekim Afganistan’ın kuzeydoğusunda Çin’e uzanan kolu olan Vahan Koridoru, Bedahşan sınırları içerisindeydi. Kuzey sınır hattı bu noktadan başlıyordu. Doğuda Amuderya ile bağlantı noktasına kadar olan bölge kuzey sınırını oluşturacaktı. Mezârışerif sınırları içerisinde noktalanan bu sınır Kunduz ve Belh gibi Afgan Türkistanı’nın önemli şehirlerini de ilgilendiriyordu. Kuzey sınırı, Amuderya hattı üzerinde Kokça Nehri bağlantı noktasından Hoca Salih’e uzanan bölge dâhil olmak üzere Buhara’dan Belh’e giden yüksek yol olacaktı. İç bölgeler olan Akça, Ser-i Pul, Meymene, Şibergân ve Endehuy ile ilgili sınır tanımlamaları yapıldı. Belirtilen bu bölgelerden sonuncusu (Endehuy) kuzeybatıda Türkmenlerin bağımsız kabilelerine ait olan çöl, Afgan sınırının en uç noktası olarak tasarlandı. Batı sınırındaki Herat ve İran eyaleti olan Horasan’ın sınırlarının gayet iyi bilindiği belirtilerek herhangi yeni bir tanımlamaya gerek olmadığı vurgulandı.371

Brunnow ile M. De Westmann tarafından 14 Eylül tarihinde kendisine gönderilen ve Hive ile olan ilişkilere saygı duyulduğu ifade edilen mektup üzerine bir söyleşi yapıldığı bilgisi Loftus’a aktarıldı. Granville gözlemlerini aktarırken; Rusya'nın zaten çok büyük olan topraklarını genişletmesinin önemli olmadığını ancak buna karşın İngiliz milletinin, İngiliz Hindistanı’nın güvenliğine dokunacak her şeye karşı sürekli uyanık olduğunu, ifade etti. Granville, İngiliz Hindistanı Genel Valisi Northbrook’un

370 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252, “No. 197. To Lord A. Loftus, October 17, 1872”. 371 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252, “No. 197. To Lord A. Loftus, October 17, 1872”.

114

politikasının ılımlılığından bahsederken Brunnow ise II. Aleksander'in kişisel barışçıl politikasına dikkat çekti.372

Aralık 1872’de Gortchakoff’tan Brunnow’a Afgan sınırı ile ilgili bilgi gönderildi. Gortchakoff, Şîr Ali’nin topraklarının betimlenmesi hususunda bu çizgilerin Granville'nin gönderdiği çizgilerden farklı olduğunu söylüyordu. Bu cümlelerini ise destekleyecek güçlü argümanları vardı. Gortchakoff, Dost Muhammed Han döneminde Afganistan sınırları içerisinde Bedahşan ve Vahan'ın ya da Akça, Ser-i Pul, Meymene, Şibergân ve Endehuy şehirlerinin yer almadığını ve bu bölgelerin egemenliği altında olmadığını, dolayısıyla bu şehirlerin Şîr Ali’ye de ait olamayacağını söylüyordu. Kasabalarla ilgili olarak Rusya Hükümeti’nin İngiltere’nin önerisini kabul etmeye itiraz etmeyeceğini belirten Gortchakoff, buna ek olarak kasabaların Afganistan sınırları içine dâhil edilmeleri gerektiğini söyledi ancak bir parantez açtı. Bedahşan ve Vahan ile ilgili olarak böyle bir imtiyazın tanınmasının Şîr Ali ile Kaşgar, Hokand ve Buhara hanlıklarının arasında çatışma meydana getireceğini söyledi.

Genel tabloya bakıldığında Gortchakoff’u rahatsız eden noktanın daha çok Afganistan’ın kuzey doğusundaki Bedahşan ve Vahan üzerinde yoğunlaştığını görmekteyiz. Nitekim bu bölgenin bağımsız bir statüde olması Rus tarafının daha çok işine geliyordu. Öte yandan Ruslar aynı yıl 1872’de Kaşgar Hanı’na bir Rus heyet dahi göndermişlerdi.373 Diğer açıdan bakıldığında ise İngiltere’nin bu bölge üzerindeki duyarlılığı yine Hindistan ekseni üzerinden düşünmesinden kaynaklanıyordu. Öyle ki Vahan ve Bedehşan’ın bağımsız bir statüde olması bu bölgeyi Ruslar açısından açık hedef haline getirecek ve dolayısıyla bu koridorun geçilme ihtimalinin gerçekleşmesi ile birlikte Hindistan yolu Ruslara açılmış olacak ve İngiltere’nin uzun vadeli çıkarları doğrudan hedef konumuna gelecekti. Bu nedenle Rusya Hükümeti, Bedahşan ve Vahan'ın Afganistan'ın bir parçası olarak görülmesi yerine, Kuzey ve Güney Orta Asya devletleri arasında bir engel oluşturmasına izin verilmesini önerdi.³⁷⁴ Afganistan özelinde İngiltere’nin iç müdahalesinin yoğun olduğu Ruslar tarafından gayet iyi

372 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252, “No. 205. To Lord. A. Loftus, October 31, 1872”.

373 NAI/F/S/1872-08/Progs., Nos. 137-140, August 1872, Reported Mission from Russia to the Khan of Kashgar, “No. 140. Journal de St. Petersbourg, 29 Mai/10 Juin, 1872.”.

115

biliniyordu. Dolayısıyla Bedahşan ve Vahan’ın Şîr Ali’ye ait olduğunu kabul etmek bu toprakların aynı zamanda İngiltere’nin kontrolü altına girmesine izin vermek demekti. Bu sebepledir ki Gortchakoff, Rusya Hükümeti’nin bu husus üzerindeki hassasiyetini başka bir perspektif altında sunmuştur.

Loftus ise Rusya ile İngiltere arasındaki hassas politik dengenin farkında olan bir diplomat olarak ısrarla ihtiyatlı davranılması gerektiği savunuyordu. Nitekim Moskova Gazetesi’nin haberlerine atıfla İngiltere Hükümeti’nin Rus birliklerinin Orta Asya’daki hareketlerine saygısızlık göstermemesi gerektiğini ileri sürerek, böyle bir tavrın İngiltere Hükümeti üzerinde kıskançlık ve şüphe uyandırabileceği vurgusu yapıyordu.375

Brunnow ise Granville’nin Afgan sınırlarını tanımlamasına ithafen endişelerini ifade ediyor ve bunu bir bakıma kesin uyarı olarak değerlendiriyordu. 376 Rusların, Granville’in çizdiği Afgan sınırı konusundaki endişelerini konuşan Gortchakoff ve Loftus arasındaki diyalog her ne kadar dostça geçse de Prens, Bedahşan’ın Afganistan sınırları içerisine dâhil edilmesi konusunda hala aynı fikirdeydi ve bu hususta bir fikir birliği sağlanamıyordu.377

İki büyük gücün hegemonik faaliyetleri arasında sıkışıp kalan Afganistan’ın o güne dek gelen süreçteki konumu hiç olmadığı kadar önemli bir hal kazanmıştı. Bir sınır çizilecekti ve bu sınır Afganistan toprakları üzerinde çizilecek olmasına rağmen açıkçası ne Afganistan’ı ne de Afgan halkını pek de umursayan yoktu. 19. yüzyılın ortalarına doğru giden süreçte karşılıklı geliştirilen politikalar ve bunların yanında iki taraftan da bölgeye gönderilen çok sayıda keşif grubu, görevli memurlar veya diplomatların bugüne dek gelen süreçte meydana getirecekleri sınır hattı 31 Ocak 1873 yılında vücut buldu.

31 Ocak 1873 tarihli antlaşma; Amuderya’nın batısını, kurulacak ortak bir Rus-İngiliz sınır komisyonuna devrederek ileri bir tarihe erteledi. 1873 tarihinde belirlenen sınır antlaşması; Vahan Koridoru, Sarıgöl ve Bedahşan’ı da Afgan topraklarına dahil ederek sınırı Amuderya’nın doğuya yönelen kavşağına dek sınırlandırıyordu. 1885 yılına dek

375 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252, “No. 354. Lord A. Loftus, December 12, 1872”. 376 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252, “No. 221. To Lord A. Loftus, December 14, 1872”. 377 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252, “No. 355. Lord A. Loftus, December 19, 1872”.

116

Amuderya’nın batısı ile ilgili herhangi bir sınır tanımı yapılmayacaktı.378 Antlaşma, Afganistan ve Orta Asya'daki İngiliz ve Rus etki alanlarını tanımlamış, iki tarafa belirlenmiş bölgelerinde ilerlemek için meşruiyet kazandırmıştı. İki rakip Avrupa gücü arasında samimi ilişkiler yaratmış ve yeni sınır tanımlamalarını gündeme getirmişti. Özellikle Bedahşan ve Vahan Koridoru; Rusya, Çin ve Afganistan sınırlarının tanımlanması amacıyla ehemmiyet arz ediyordu. 379 Antlaşma Prens Alexander Gortchakoff tarafından müzakere edildikten sonra Bedahşan ve Vahan topraklarının Rusya tarafından Afganistan'ın bir parçası olarak kabul edilmesi, İngilizler adına olumluydu. Rusya bir bakıma, İngiltere’nin bütün taleplerini kabul etmiş ve karşılığında Afganların kuzeye doğru saldırgan girişimlerde bulunmasının engellenmesini talep etmişti. 380 1873 tarihli sınır antlaşması gerek içeriği ve gerekse sonuçları bakımından bir antlaşma olmanın dışında iki ülke arasında sağlanan belli belirsiz bir mutabakat olarak ortaya çıktı.381

Dolayısıyla her konuya şüpheci yaklaşan Şîr Ali’nin bu konu üzerindeki endişesini haklı çıkaran bir gelişme yaşandı. Şîr Ali’ye göre şartlar, olasılıklar açık ve net değildi. Onunla Ruslar arasında sadece Merv ve Amuderya havzası vardı ve her an bir mülteci akını kuzeydeki büyük komşusuyla arasını açabilirdi.382 Görüşmelerin ardından İngiliz kanadı ise Şîr Ali’nin aksine bir görüntü sergiliyordu. Nitekim İngiliz tarafı bu antlaşmanın faydalarını gördüğünü ve bunun yanında kuzeyde güçlü bir Afganistan inşa edildiğini ileri sürüyordu.383

Bu durum karşısında Emir güneydeki komşusuna döndü. Kâbil'deki bir İngiliz yetkili otoritesi, Emir'in zihnindeki pek çok şüphe ve sıkıntıyı ortadan kaldırabilirdi. Bunun

378 The Geographer, Office of the Geographer, Bureau of Intelligence and Research, International Boundary Study No. 26 (Revised) Afghanistan – U.S.S.R. Boundary (Country Codes: AF-UR), Department of State, United States of America. September 15, 1983, s. 10.

379 K. Warikoo, Himalayan Frontiers of India: Historical, Geo-Political and Strategic Perspectives, Routledge, 21 Oca 2009, s. 14.

380 Martin Ewans, Securing the Indian Frontier in Central Asia: Confrontation and Negotiation,

1865-1895, “1. Earl Granille to Lord A. Loftus, Foreign Office, October 17, 1872”, Routledge, 8 Nis 2010, s.

152.

381 M. Raziullah Azmi, “Russian Expansion in Central Asia and The Afghan Question (1865-85)”,

Pakistan Horizon, Vol. 37, No. 3 (Third Quarter 1984), Pakistan Institute of International Affairs, s. 107.

382 Fraser-Tytler, Afghanistan a Study of Political Developments, s. 134.

383 BL/APAC/ Mss Eur F127/242, “Memorandum on Viscount Cranbrook’s Despatch”, Thomas George Baring Northbrook, The Afghan Question Speeches by the Earl of Northbrook in the House of Lords, 1878, ss. 9-10.

117

yerine Şîr Ali’nin gönderdiği görevli bir memur Hindistan’ın kuzeyinde Pencap eyaletine bağlı Simla’ya geldi ve mevcut durumu Northbrook’a ve onun danışmanlarına aktardı. Buna göre; Rusların Afganistan'ın kuzey sınırlarına sadık kalmayı kabul ettikleri ve bu bağlamda Amuderya’nın kaynağının bulunduğu Pamirler’den başlayarak güneybatı yönünde uzanan Belh, Endehuy, Meymene ve İran’a sınırını oluşturan Herat’ı sınır olarak kabul ettikleri bilgisini aktardı. Rusya Hükümeti’nin bu sınırlar içerisinde herhangi bir girişimde bulunmayacağının bildirildiğini söyledi.384 Northbrook, bu görüşmelerin ardından 6 Eylül tarihli bir mektup kaleme aldı ve bu mektup Emir’e ulaştırıldı. Mektupta, İngiltere Hükümeti ile Rusya Hükümeti arasında yapılan görüşmelerin Afganistan’ın geleceği açısından oldukça önemli olduğunu vurgularken aynı zamanda Afganistan sınırlarının bu görüşmelerle birlikte daha da güçlendirildiği belirtiliyordu.³⁸⁵

Şîr Ali’nin belirlenen sınır çizgisinden memnuniyetsizliği ve İngiliz Hindistanı Hükümeti’nin antlaşmanın şartlarının iyi olduğu konusundaki ısrarı onu başka bir yöne itti. 1873 tarihinde yapılan antlaşma sonucunda Şîr Ali, Rusya lehine tavırlar sergilemeye başladı. Bu tarihten itibaren Rus tarafına yanaştı. Bu antlaşmadan on yıl öncesinde yani 1860’da Piçkek (Bişkek/Pişpek), daha sonra 1864’te Çimkent ve 1865’te Taşkent’in Ruslar tarafından alınmış olması ve daha sonra Buhara Emiri’nin 1868 yılında Ruslara saldırmasının ardından Rusların aynı yıl içerisinde Semerkand’ı almaları diğer çıkmazı meydana getirmişti.386 Ruslar artık Orta Asya siyasetinde daha güçlü kartlara sahiplerdi.

Şîr Ali’nin Ruslar lehine hareket etmesi elbette içerisi boş veya herhangi bir fikri altyapısı olmayan gelişigüzel bir hareket değildi. Burada dikkat edilmesi gereken nokta onun İngiltere Hükümeti’nden neler talep ettiği ve İngiltere Hükümeti’nin bu taleplere karşı nasıl reaksiyonlar gösterdiğidir. 1869-1873 arasında iki devlet arasında gerçekleşen soluksuz diplomasi neticesinde İngiltere bir bakıma istediğini almıştı. Özellikle Bedahşan ve Vahan Koridoru’nun Afganistan sınırları içerisinde kabul

384 Fraser-Tytler, Afghanistan a Study of Political Developments, s. 135.

385 BL/APAC/Mss Eur F127/242, “Memorandum on Viscount Cranbrook’s Despatch”. Speeches by the

Earl of Northbrook in the House of Lords. Jul, Aug. 1878.

118

edilmesi, Hindistan’ın kuzeyini doğrudan Afganistan ve Orta Asya’ya muhatap kılan bu noktayı dolaylı yoldan İngiltere’nin idaresi altına geçirmişti. Lakin 1873 antlaşmasının ardından taşların tam anlamıyla yerine oturtulduğu söylenemezdi. Bir bakıma, Auckland’ın bir savaş yapma yahut yapmama şansı vardı ancak şimdi İngiltere pek fazla seçeneğin önüne sunulmayacağı bir düzleme doğru ilerliyordu. Öyle ki madalyonun diğer yüzünden bakıldığında; Rusya’nın Hindistan’a ilerleme hamlelerini şiddetini artırırken İngiltere, Afganistan’daki iç siyaset ve Hindistan ile var olan sınırında büyük problemlerle uğraşıyordu. 1873’te Orta Asya’da kalan son bağımsız bölge olan Hive’nin de Ruslara boyun eğmesiyle birlikte Afganistan’ın kuzeyi tamamıyla Rus etkisi altına girmiş oldu. 387 Diğer yandan Afganistan’daki İngiliz yerleşkeleri konusunda da problemler yaşanıyordu. Genel Vali Northbrook bu konuda Emir’in üzerine fazla yüklenilmemesi hususunda tavsiyelerde bulundu.388 Northbrook’un bu noktadaki endişesinin haklılık payı vardı. Nitekim Afgan Hükümeti sürekli olarak iki devlet arasında kaldığı için izlenebilecek olumsuz bir diplomasinin uzun vadede Afgan yönetiminin Rusya tarafına yakınlaşmasına neden olabiliyordu. Özellikle 1873’te imzalanan antlaşma ve Hive’nin de Ruslara boyun eğmesi gibi konular, bu hususta Northbrook’un endişelerini destekliyordu. Nitekim 1873’teki Hive kuşatmasının Kaufmann, Tümgeneral Verevkin, Albay Lomakin ve Albay Markozov gibi komutanların önderliğinde yaklaşık 20.000 kişilik askeri birlikle ilerlemiş olmaları, İngiltere’nin Orta Asya politikasında daha kalıcı ve etkili hamleler gerçekleştirmesi gerekliliğini ortaya çıkarmıştı.389 Bu hamleler Rusya tarafından elbette karşılıksız bırakılmayacaktı. Afgan tahtı yeniden bir diplomasi savaşının eşiğine sürükleniyordu. Üstelik birincisinde olduğu gibi ikincisinde de savaş çok geçmeden Afganistan’ın kapısına dayanacaktı.

387 Percy Sykes, The Right Honourable Sir Mortimer Durand, a Biography, Printed by Cassel and Company, Printed in Great Britain, 1926, s. 133.

388 Bernard Mallet, Thomas George Earl of Northbrook, Printed by Longsmans, Green and Co., New York, Bombay, and Calcutta, 1908, s. 104.

389 А. С. Лацинский, Хронология русской военной истории, Типографiя Департамента Уделовъ, 1891, s. 218; Ayrıca bkz. Sneh Mahajan, British Foreign Policy 1874–1914, The Role of India, Routledge Studies in Modern European History, London and New York, 2002, s. 13.

119

Görsel 8: 1873’te Hive’nin işgalinde Rus ordularının konuşlanması.

Kaynak: Robert F. Baumann, Russian-Soviet Unconventional Wars in the Caucasus, Central Asia, and

120