Değişen Zaman Değişmeyen Direniş – Afganların Britanya Ordusuna

26 Mayıs 1879 tarihli Gandamak Antlaşması Yakup Han’ın ülke siyaseti içerisindeki konumunu güçlendirmişti veya en azından Yakup Han’ın düşüncesi bu yöndeydi. Babasının ülkesini terketmesi ve kritik noktaların İngiliz orduları tarafından işgal edilmesi esasında ona başka bir çare bırakmamıştı. İnşa edilen barış ortamı ise aldatıcıydı.457 Yakup Han’ın seleflerinden bir tanesi ile ortak bir yanı vardı ki bu Afgan topraklarında kabul görmeyen bir şeydi. Tıpkı Şah Şücâ gibi o da İngilizlerle daha doğrusu Afganların gözünden bakıldığında işgalcilerle masaya oturmuş ve onların desteğini alarak tahtını güçlendirmişti. İngilizler açısından bakıldığında ise Afganistan Rusların baskısından bir şekilde kurtarılmalı ve Afganistan’ın dışişleri İngiltere

457 Gandamak Antlaşması metni için (Bkz. Ek-10) BL/APAC/IOR/L/PS/20/G3/14, “AFGHANISTAN-NO. VI-1879, ‘A collection of treaties, engagements and sanads relating to India and neighbouring countries’ British Library: India Office Records and Private Papers, 1933”.

149

tarafından yönetilmeliydi ki bu antlaşma ile öyle oldu. Lytton, uygulamış olduğu Afganistan politikasının başarısından oldukça memnundu ve bu memnuniyet İngiltere Hükümeti ve Tümgeneral Louis Cavagnari gibi sınır uzmanları tarafından da paylaşılıyordu. Rus kaynaklarında ise Gandamak Antlaşması barışçıl olmasından ziyade eşitliği ortadan kaldıran, köleleştirici bir antlaşma olarak gösterilmektedir. Yakup Han’ın İngilizlere karşı sempatisi olduğunun vurgulanarak, Şîr Ali’nin veliahtının işgalcilere yani İngilizlere boyun eğdiği belirtilmektedir. 458 Rus kaynaklarının Gandamak Antlaşması’nı bu şekilde tanımlaması elbette şaşırtıcı değildir. Nitekim İngiltere Hükümeti’nin Afgan Devleti’nin dış politikasını yönlendirme amaçlı meydana getirdiği antlaşma maddeleri sonucunda, İngiltere, Rusya Hükümeti’nin Afganistan’ın kuzeyinde Afgan Emiri ile girişeceği her türlü diplomatik münasebete dâhil olmuştu.

Gandamak Antlaşması’nın imzalanmasının ardından yaklaşık 2 ay sonra Louis Cavagnari, 24 Temmuz 1879’da antlaşmanın hükümlerini görüşmek üzere Kâbil’e geldi.459 Cavagnari liderliğindeki İngiliz misyonu, antlaşmanın ardından gönderilen ilk temsilciler olarak Temmuz ayında Kâbil’e vardılar. 460 Cavagnari, Kâbil’e geldiğinde kendi adına tecrübelerine kulak vererek hareket etmişti. Burnes’in aksine daha dikkatliydi. Alexander Burnes’in eseri okuduğunda anlaşılır ki onun ile Kâbil arasında ayrı bir bağ oluşmuştu ve o artık bir Afgan gibi yaşamaya başlamıştı. Bu durum Afgan halkı nezdinde hoş karşılanabilir bir durum değildi ve kötü neticeler meydana getirdi. Cavagnari ise hiçbir zaman temkinliliği elden bırakmamış olmasına rağmen bir hata yapmıştı. Bu hata, İngiliz heyetinin Bâlâ Hisar’da konaklamış olmasıydı.461 Esasında Cavagnari ve beraberindeki heyetin bir kale içerisinde konaklamasına neden olan şey, Burnes’in, Afgan toprakları içerisinde kendi halindeki evinde öldürülmüş olmasıydı. Cavagnari aynı zamanda Kâbil’deki kadınlardan da uzak durmuştu. Lakin bir İngiliz temsilcisinin Afgan sarayında konaklıyor olması halkı daha çok kin ve nefrete sürüklemiş oldu. Gerek sarayın içerisindeki Afgan askerler ve gerekse dışarıdakiler bu tabloyu görmeye bir son vermek istiyorlardı.

458 Нафтула Аронович Халфин, “Важный источник по истории Средней Азии и Афганистана”,

Бухара и Афганистан в начале 80-х годов XIX в.: (журналы командировок Г. А. Арендаренко),

Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1974, s. 6.

459 Howard Hensman, The Afghan War of 1879-80, Printed by W. H. Allen, London, 1881, s. 1. 460 Fraser-Tytler, A Study of Political Developments, s. 147.

461 Fayz Muhammad Kātib Hazārah, Sirāj al-tawārikh, The History of Afghanistan, 3. Cilt, 1. Bölüm, Translated by R. D. McChesney and M. M. Khorrami, Brill, Leiden-Boston, 2013, s. 352.

150

Altı hafta süren sessizliğin ardından 3 Eylül 1879 tarihinde evlerinde Afgan askerleri tarafından saldırıya uğradılar. Teğmen Hamilton komutasındaki koruma ekibi bir direniş sergilemeye çabaladı ancak bu esnada Emir Yakup Han herhangi bir müdahalede bulunmadı ve birkaç saat kadar süren çatışmanın ardından İngiliz heyetinin tüm üyeleri öldürüldüler. Böylece Hindistan Genel Valisi, Lady Cavagnari’ye kocasının ölüm haberini verirken diğer yandan İngiltere’nin ikinci kez Afganistan’a hâkim olma ve Hindistan’ın kuzeybatı sınırını kontrol altına alma girişimi de başarısızlıkla sonuçlanmış oluyordu.462 “Kâbil Katliamı” başlıklı 22 Eylül 1879 tarihli haber Cavagnari’nin ölüm haberini verirken Bâlâ Hisar’ın İngilizlerin zihnindeki imajını adeta ölümsüzleştiriyordu.463 Onun ölümü, ani ve sert biçimde olmuştu ve bu durum, Burnes’in ölüm haberinin yaşattığı travmanın bir benzeriydi.464

1879 tarihli Gandamak Antlaşması böylelikle pratiğe dökülmeden kısa sürede ortadan kalktı ve yeni bir karmaşık dönem meydana geldi. Hâlihazırda üç kola ayrılmış bir İngiliz ordusu mevcuttu. Bu ordulara Celalabad ve Kandahar’ı yeniden işgal etmeleri için emir verildi. Roberts, Kurram Vadisi’nden doğrudan Kâbil’e geçme talimatı verdi. 11 Eylül’de Tuğgeneral Massey, Roberts’ın kuvvetlerinin Kâbil’e geçişlerini hızlandırmak için Şütür Gerdan Geçidi’ni işgal etti. 1 Ekim’de Kâbil’in güneyinde şehre yaklaşık 65 km uzaklıktaki Logar Vadisi’ne ulaşan Roberts, Emir’le bir araya geldi ve Yakup Han’ın davranışları onda şüphe uyandırdı.465 Esasında Cavagnari ve diğer İngiliz subayların ani bir suikast girişimiyle öldürülmesi, Roberts’ta kuşku uyandırmıştı. Nitekim Emir’in bu baskın esnasında hiçbir müdahalede bulunmamış olması, Gandamak’ta verilen garantinin gerçekçi olmadığını gösteriyordu. Bu görüşmenin ardından ileri harekâtına devam eden İngiliz-Hint ordusu, 6 Ekim’de Çehar Âsiyâb’da Afganlar ile girilen çatışmada galip geldi ve Roberts, Kâbil’in yalnızca 12 kilometre güneyindeki bu kritik noktayı işgal etmiş oldu.466 12 Ekim’de Kâbil işgal edildiğinde

462 Kally Prosono, The Life and Career of Major Sir Louis Cavagnari, British Envoy at Cabul, Compiled by Kally Prosono, Calcutta, 1881, s. 150-151.

463 PHN/Our Own Correspondent, “The Cabul Massacre. Peshawur. Sept. 14.”, The Times of India

(1861-current), Sep. 22, 1879, s. 2.

464 Shane Gail Malhotra, Reading Between the Lines, 1839-1939: Popular Narratives of the Afghan

Frontier, PhD Thesis, School and Arts Faculty, The Open University, 18 September 2013, s. 151.

465 H. B. Hanna, Indian Problems No. I – Can Russia Invade India?, Printed by Archibald Constable and Co., 1895, Westminster, 1895, s. 15.

151

Roberts’ın emri altında 60.000 asker vardı.⁴⁶⁷ Kısa bir süre sonra, Kâbil’in yaklaşık 12 km güneyindeki Çehar Âsiyâb mıntıkasındaki Afgan güçleriyle gerçekleştirilen mücadeleden sonra, 12 Ekim'de Bâlâ Hisar işgal edildi. 14-19 Ekim tarihleri arasında Afgan kabileleri Ali Kel ve Şütür Gerdan Geçidi’ne saldırdılarsa da başarılı olamadılar ve geri püskürtüldüler.468 Yakup Han mevcut durumdan memnun değildi ve Şah Şücâ ile aynı kaderi paylaşmamak için tahttan feragat etti ve ailesi ile birlikte Hindistan’a götürüldü. Böylelikle Kâbil ve çevresindeki ülkenin sorumluluğunu üstlenen Roberts yeni bir yapılanmaya gitti. Hazineyi devraldı, İngiliz heyetine düzenlenen saldırıya katılmış olduğundan şüphelenilenleri yargılamak için bir mahkeme kurdu ve bir bildiriyle çeşitli kabile reislerine, emirlerine riayet göstermelerini söyledi ve sivil yönetime, gelir idaresini sürdürmeleri talimatını verdi. Afgan Hükümeti’ne İngilizler tarafından el konulduğu ilan edildi.469

Aralık ayında, Afgan güçlerinin Kâbil’in doğusunda Meydan Vadisi’nde kenti yeniden ele geçirmek için toplandıkları bilgisi Roberts’a ulaştı. Ayın sonunda Afgan güçleri kesin bir yenilgiye uğratıldı. Peşaver ile iletişim tekrar sağlanırken Kâbil yeniden güvenli bölge olarak tesis edildi. Güney Afganistan tamamıyla sessizliğe bürünmüştü. Gılcaylarla şiddetli çarpışmaların ardından Kâbil’e ulaşan Donald Stewart ve komuta ettiği güç, askeri ve sivil yönetimin kontrolünü üstlendi. Böylelikle İngilizler tarihte ikinci kez Kâbil’e sahip oldular.470 Yakup Han’ın tahttan feragat etmesinin ardından Gazi Muhammed Eyüp Han tahta oturtulduysa da Cavagnari ve İngiliz kafilesinin öldürülmesi olayında bir parmağı olduğu iddiası sonucu tahttan uzaklaştırıldı.

Bu süreçte İngiltere’nin Rusya karşısında hem Avrupa’da Berlin Antlaşması ve hem de Orta Asya’da Afganistan’ı işgali ile iki cephede başarılı bir politika izlediği söylenebilir.471 İlk etapta Rusya’nın rövanş niteliğindeki Orta Asya’daki faaliyetlerine, Afganistan’ın işgali ile birlikte ket vuran İngilizler, Kâbil yönetimini ele geçirdikleri an

467 Hanna, Indian Problems No. I – Can Russia Invade India?, s. 15. 468 Adamec, The A to Z the Afghan Wars, s. XCVII.

469 H. B. Hanna, The Second Afghan War 1878-79-80 its Causes, its Conduct, and its Consequences, Vol. III, Printed by Constable & Co., London, 1910, s. 86; Ayrıca Bkz. Fraser-Tytler, A Study of Political

Developments, s. 147.

470 Fraser-Tytler, A Study of Political Developments, s. 147-148.

471 Christopher M. Wyatt, Afghanistan and The Defence of Empire Diplomacy and Strategy during the

152

büyük bir avantajı elde etmişlerdi. Lakin Afganistan toprakları tıpkı 1838-42’de olduğu gibi İngilizleri yeni bir buhrana sürükleyecekti. Afganistan, bu dönemde önce taht problemlerine ve sonrasında diplomatik faaliyetlere tanıklık edecekti. İkinci İngiliz-Afgan Savaşı başlamış, Kâbil İngilizler tarafından ele geçirilmişti. Sırada kukla bir yönetim inşa etmek vardı. İngilizlerin bu noktada unuttukları tek ve belki de en önemli şey savaşın henüz bitmemiş olduğuydu.

3.1.4. Eyüp Han’ın Direnişi Karşısında İngiliz Desteğini Alan Abdurrahman’ın