Beklenmedik Misafir: Rus Heyeti Kâbil’de (22 Temmuz 1878)

22 Temmuz 1878’de 45 kişilik kafilesiyle Rus heyeti Kâbil’e ulaştı ve Şîr Ali’nin oğlu Serdar Muhammed İbrahim Han tarafından karşılandı. Serdar Muhammed İbrahim Han ve Mustafa Habibullah Han, gelen kafilenin ağırlanması hususunda görevlendirildiler. Kafile Bâlâ Hisar’a yerleştirildi.415 Bundan yaklaşık 40 yıl önce İngilizlerin ağırlandığı Bâlâ Hisar’da şimdi Ruslar duruyorlardı. Ruslar ertesi gün, Rus el zanaatlarına ait eserler, müzik kutusu ve bir saat ile Emir’in huzuruna çıkarak hediyelerini sundular. Gönderilen elçinin niyeti ise çok geçmeden anlaşıldı. Rusya Hükümeti tarafından gönderilen elçinin görevi, Afganistan ile Rusya arasında bir antlaşma imzalanmasını sağlamaktı. Geçmişte yaşanan bütün gerilimlere rağmen elçiliğin sunduğu teklif bir dostluk antlaşmasıydı. Buna göre Afgan Emiri, Rusya Hükümeti ile olan bağlarını güçlendirecek ve aralarında inşa edilecek dostluk bağı bölgesel problemlerin çözümünü sağlayacaktı. Şîr Ali’nin bu teklife cevabı ihtiyatlı oldu. Bu antlaşmanın kâğıda dökülebilmesi için danışmanları ve konunun muhatabı olan devlet adamlarıyla görüşmesi gerektiğini söyledi.416

414 Carey Gladstone, Afghanistan Revisited, Nova Science Publishers, New York, 2001, s. 101; Ayrıca bkz. Mortimer Wheeler, The Cambridge History of India, Cambridge University Press Archive, 1960, s. 417; Ayrıca bkz. Sara Koplik, A Political and Economic History of the Jews of Afghanistan, BRILL, 17 Temmuz 2015, s. 53.

415 Great Britain. Parliament, House of Commons, Parliamentary Papers, 77. Cilt, H.M. Stationery Office, 1879, “Inclosure 2 in No. 1. News-letter from the Government Agent at Peshawur, dated August 3, 1878.”.

416 Great Britain. Parliament, House of Commons, Parliamentary Papers, 77. Cilt, H.M. Stationery Office, 1879, “Inclosure 2 in No. 1. News-letter from the Government Agent at Peshawur, dated August 3, 1878.”.

130

Rusların Afgan sarayında Şîr Ali Han ile gerçekleştirdikleri diplomatik temaslar, İngilizlerin endişeye kapılmasına neden oluyordu ki kendi açılarından bakıldığında pek de haksız sayılmazlardı. Nitekim Rusların Afganlarla kuracakları olası bir siyasi ittifak, ileride Hindistan’ın işgalini gündeme getirebilir ve bunun yanında Rusların önünde Afganistan gibi devasa bir tampon bulunmayabilirdi. İngilizlere göre Rusların Kâbil’de bulunmalarının tek bir nedeni vardı. Şîr Ali’nin, İngiltere Hükümeti ile olan yakınlığını sona erdirmek ve Afgan Devleti’ni İngiltere’ye düşman bir devlet haline getirmek. Bu söylentiler İngilizlerin derhal bir elçilik heyetini Afgan sarayına yollamalarına yol açacaktı.

Rus elçisi Afgan sarayındayken, İngilizler Şîr Ali’nin halen İngiliz yanlısı bir tutum içerisinde olduğu kanısındaydılar. Öyle ki Emir’in İngilizler ile olan bağını bir anda ortadan kaldırmaya teşebbüs etmeyeceğini ve bunun yanında Rus elçisinin Afgan sarayında olmasından dolayı da rahatsız olduğunu ileri sürüyorlardı. Afgan Devleti’nin iki büyük gücün arasında olduğu ve bundan dolayı Emir’in, denge siyasetinde İngiltere’nin desteğinden yoksun hareket edemeyeceğini düşünüyorlardı.417

Şîr Ali, daha önce Rus heyetine de söylediği gibi sarayında devletinin ileri gelenlerini topladı. Afgan sarayındaki açık oturumda Rus elçisinden önce ileri gelen önderler, reisler ve yaşlılar heyeti bu şartların kabul edilebilecek türde şartlar olmadıklarını söylediler. Neden olarak ise ülkenin ve ülke insanlarının çıkarlarını öne sürdüler. Şîr Ali ise bu hususta diğerleri gibi düşünmüyordu. Elbette tüm maddelerin kabul edilmesi onun açısından da makul değildi. Ancak Şîr Ali hem şüpheci bir kimliğe sahipti hem de etrafında dönen siyaseti takip eden meraklı bir hükümdardı. Emir, İngilizlerin Afganistan ile olan ilişkilerini tamamen kopardıklarını belirterek İngiliz otoritelerinin kayıtsız kalması ve Rusların hükümet olarak üzerine baskı yapması halinde, ülkesinin ve dininin çıkarlarına zarar vermeyecek olan bazı Rus önerilerine razı olabileceklerini belirtti. Esasında Şîr Ali bu siteminde pek de haksız değildi.

417 Great Britain. Parliament, House of Commons, Parliamentary Papers, 77. Cilt, H.M. Stationery Office, 1879, “Inclosure 2 in No. 1. News-letter from the Government Agent at Peshawur, dated August 3, 1878.”.

131

İngilizlerin bu noktada Afgan sarayını rahat bırakacakları elbette düşünülemezdi. Rusların diplomasi atağına İngilizler karşılık vereceklerdi. Üstelik daha önce Şîr Ali’nin Rus tehdidine karşı ısrarla duyarsız davranan İngiliz Hindistanı Hükümeti şimdi tehditvari bir tavırla Afgan sarayına seslenecekti. Nitekim Hindistan Genel Valisi tarafından Afgan sarayına bir elçi gönderileceğini bildiren mektup, 17 Ağustos 1878’de Kâbil’e ulaştı. Aynı gün Şîr Ali’nin veliahtı Abdullah Han vefat etmişti. Bu olay, mektuba verilecek cevabın gecikmesi konusunda bir bahane sunmuştu. Diğer bir önemli ayrıntı ise mektubun sarayda herkesin içerisinde okunmasıydı ki mektubu dikkatle dinleyen Stoletoif, Emir’e, bu meseleleri şimdilik ertelemesi ve hatta mümkünse İngiliz heyetinin Kâbil’e ulaşmasını engellemesini, tavsiye etti. Ardından Kaufmann’ı ve dolayısıyla Rusya Hükümeti’ni bilgilendirmek adına Taşkent’e yola çıkarken hem zaman kazanacak hem de İngiltere’yi taleplerinden vazgeçirmeye çalışacaktı. Stoletoif, yakın zamanda Kaufmann’dan alacağı yazılı bildiri ile geri dönecekti ve Rusya ile Afganistan arasında inşa edilecek barış antlaşmasının hükümlerini netleştirecekti.418

Esasında Rusların bu diplomasi atağı İngilizler için sürpriz değildi. Söz konusu, Şîr Ali’nin geleceğe dönük Rusya kaynaklı kaygılarıydı. Hindistan Hükümeti Şîr Ali’ye karşı ne kadar duyarsız bir tavır takınsa da Emir’in ne denli haklı olduğu açıkçası ortadaydı. Nitekim Rusların ileri vadede Afganistan toprakları üzerinde tahakküm kurma girişimleri içerisinde bulunabileceğini anlatmaya çalışan Şîr Ali, antlaşmanın üzerinden çok geçmeden yaklaşık 5 yıl sonra haklı çıkmıştı. Bu antlaşma şartlarının bazılarını kabul etmek bir yandan Ruslara bir yeşil ışık yakmak gibi görünse de diğer yandan İngilizlere verilen açık bir mesajdı. Denge siyaseti yine kendisini göstermiş ve bu dengede bu kez Afganistan, Rus yanlısı bir tavır takınmıştı. Nitekim Rus heyeti Kâbil’e varmadan yaklaşık 1 ay önce 18 Haziran 1878 tarihli bir mektupta, İngilizler de bu yönde bir çıkarım yapıyorlardı. Emir’in almış olduğu bu kararın fikri altyapısının Ruslara yanaşmaktan daha çok İngilizleri kıskandırarak tekrar kendine yakınlaştırma çabası olduğunu söylüyorlardı.419 Bu arada belirtilmesi gerekir ki bu mektuptan iki gün önce ulaşan bir başka mektupta da Rusların Emir’e gelerek bazı hususlar konusunda

418 H. H. Dodwell, The Cambridge History of the British Empire, The Cambridge History of the British

Empire, 5. Cilt, Cambridge University Press Archive, 1932, s. 417.

419 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11. Doc. 103, “Extract from Confidental News-letter from the Government Agent at Peshawur, dated June 18, 1878”.

132

sorular sordukları ve bazı hükümler ve şartlar getirdikleri belirtilmişti. Dolayısıyla bu antlaşmanın ayrıntılarının iki gün sonra ayyuka çıkması içerik bakımından İngilizleri şaşırtmış olsa da beklenmedik bir olay değildi.420 Nitekim İngiliz Hindistanı Kolonisi Devlet Memuru James Andrew Broun-Ramsay’in (Lord Dalhousie) tahminleri hâlihazırda mevcut durumu çok önceden ortaya koymuştu. 421 Rusların, Afgan sarayına gerçekleştirdikleri baskın niteliğindeki ani ziyaret İngilizleri bazı tedbirler alma yoluna itti. Üstelik alıncak bu tedbirler hızlı bir şekilde faaliyete geçirilmeliydi. Rusların bu ziyaretine karşı gerçekleştirilmesi kararlaştırılan faaliyet ise bir İngiliz heyetin Kâbil’e gönderilmesi olacaktı.