Kâbil’in Yalnız Valisi – Muhammed Yakup Han ve Gandamak

Şîr Ali’nin önce ülkesinden kaçması ve ardından 1879 yılının Şubat ayında ölümü yeni bir gelişme olarak sarsıcı etkiler meydana getirdi. Bu durum Abdurrahman tarafında ise yeniden tahta oturma ihtimali adına mükemmel bir fırsat olarak görülüyordu.⁴⁵³ Hiç şüphesiz ölümünden önce Şîr Ali’nin Türkistan’ı işgal eden Ruslara sığınması diğer taht varisleri için yeni bir fırsat meydana getirmişti. Şîr Ali’den sonra kısa süreliğine de olsa tahta Muhammed Yakup Han geçmişti. Yakup Han, tahtta uzun süreli kalmasının tek yolunun İngilizlerle yapacağı makul bir antlaşmadan geçeceğini düşünüyordu ve ailesinin birkaç üyesi ile birlikte Mayıs ayında Gandamak’a geldi.454 Bu düşüncenin tezahürü çok geçmeden kendini gösterdi. Yakup Han 30 Mayıs 1879 tarihinde İngilizlerle bir antlaşma imzaladı.

Bu antlaşma Yakup Han’a ilk arzusu olan tahtta kalma garantisini verecekti. Gandamak Antlaşması ile birlikte kısa süreliğine de olsa bir barış süreci meydana gelmişti.455 Lakin Yakup Han’ın bu kazanımının elbette bir bedeli olacaktı. Gandamak Antlaşması’nın şartları genel itibariyle İngilizlerin Afganistan üzerinde bir hegemonya kurma girişiminin altyapısını ihtiva ediyordu. İlk olarak antlaşmanın ilanı ile birlikte Afgan Hükümeti ile İngiltere Hükümeti arasında antlaşmanın yapıldığı tarihten itibaren sürekli barış ve dostluk olacağı ilan edilmişti. Şîr Ali’nin tahtı terk edişi ve Yakup Han’ın tahta geçişinin ardından yapılan bu alelacele antlaşma, Yakup Han’ın kendi koltuğunu koruma derdi ile İngiltere’nin Ruslara bir duvar örme arzusunun bir metne maddeler halinde yansımasıydı. Antlaşmaya göre;

“1- İşbu Antlaşmanın ilan edildiği günden itibaren bir yanda İngiltere Hükümeti ile öte

yanda Afganistan Emiri ve ona bağlı olan dominyonlar ve ardılları arasında sürekli barış ve dostluk olacaktır.

453 Stephen Wheeler, The Ameer Abdur Rahman, Ed. S. H. Eyes, Bliss, Sands and Foster, Craven Street, Strand, London 1895, s. 68.

454 Bibliothèque nationale de France, “BULLETIN – Paris, le 9 mai 1879, E. Barbier”, Le XIXe siècle :

journal quotidien politique et littéraire / directeur-rédacteur en chef : Gustave Chadeuil, Paris,

1879-05-10, http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb32757974m. 455 Forbes, The Afghan Wars 1839-42, s. 161.

144

2- Ekselansları Afganistan Emiri ve dominyonları, bu Antlaşma'nın onaylanmasının meydana getirdiği değişim üzerine, Savaş sırasında İngiliz Kuvvetleri ile olan ilişkilerinden tüm sorumluluklarını ortadan kaldırarak tam ve eksiksiz bir af yayınlamak ve derecesi ne olursa olsun herkesi herhangi bir ceza veya tacizden korumakla yükümlüdür.

3- Ekselansları Afganistan Emiri ve dominyonları, Yabancı Devletler ile ilişkilerini İngiltere Hükümeti'nin tavsiyeleri ve istekleri doğrultusunda sürdürmeyi kabul eder. Ekselansları Afganistan Emiri, Yabancı Devletlerle hiçbir antlaşmaya girmeyecek ve İngiltere Hükümeti'nin rızası dışında herhangi bir Yabancı Devletten silah almayacaktır. Bu koşullar altında, İngiltere Hükümeti, para, silah veya birliklerle herhangi bir yabancı saldırganlığa karşı Emir'i destekleyecektir. İngiliz birlikleri herhangi bir zamanda yabancı saldırganlığını kovmak amacıyla Afganistan'a girerse, girdikleri görev tamamlanır tamamlanmaz İngiliz topraklarındaki yerlerine geri döneceklerdir.

4- İngiltere Hükümeti ve Ekselansları Afganistan Emiri arasında kurulan doğrudan ve samimi ilişkilerin sürdürülmesi ve Ekselanslarının hâkimiyet sınırlarının daha iyi korunması için bir İngiliz Temsilcisinin Kâbil'de, rütbesine ve haysiyetine uygun bir ikamet yerinde uygun bir refakatçi ile ikamet etmesi kararlaştırılmıştır. Bununla birlikte

(Emir); İngiltere Hükmeti tarafından, iki devletin çıkarları doğrultusunda önemli

herhangi bir dış gerçeğin ortaya çıkması halinde gerekli görüldüğü takdirde, İngiltere Hükümeti'nin, İngiliz Temsilcilerini Afgan sınırlarına uygun eskortlarla gönderme hakkına sahip olacağı konusunda hemfikirdir. Ekselansları Afganistan Emiri’nin kendi adına gönderdiği bir temsilci, Ekselansları Hindistan Genel Valisi’nin ikamet ettiği yerde veya İngiliz Hindistanı’ndaki antlaşmaya varılacak yerlerde konaklayabilir.

5- Ekselansları Afganistan Emir'i ve dominyonları, kendi yetkisi dâhilinde İngiliz Temsilcilerinin kişisel güvenliğini ve onurlu bir muamele göreceklerini garanti eder ve İngiltere Hükümeti kendi adına, (Görevli) Memurlarının, Emir’in egemenliğinin iç yönetimine hiçbir şekilde müdahale etmeyeceğini taahhüt eder.

145

6- Ekselansları Afganistan Emiri ve dominyonları, kendisi ve halefleri adına, İngiltere Hükümeti'nin izniyle ve hükümlerine uygun olarak, egemenliklerinde barışçıl ticaret yapan İngiliz tüccarlarına engel teşkil etmemeyi taahhüt eder. İki Hükümet arasında zaman zaman karşılıklı olarak üzerinde antlaşmaya varılabilecek düzenlemeler yapılacaktır.

7- İngiltere Hükümeti toprakları ile Ekselansları Afganistan Emiri arasındaki ticaretin sürdürülebilmesi için Emir, tüccarların korunmasını sağlamak ve malların Afganistan'ın bilinen geleneksel yolları boyunca geçişini kolaylaştırmak için elinden geleni yapmayı kabul eder. Bu yollar, iki Hükümet tarafından trafiğin genel rahatlığı için en uygun olan şekliyle aralarında karşılıklı olarak belirlenebilecek ve mali düzenlemeler kapsamında en uygun kararı verebilecek şekilde geliştirilecek ve korunacaktır. Bahsi geçen yolların bakımı ve güvenliği, bu yollar üzerinden taşınan mallar üzerine yüklenecek görevlerin yerine getirilmesi ve Ekselansları ile ticaretin korunması ve geliştirilmesi için yapılan düzenlemeler ayrı bir Ticari Antlaşmada belirtilen hükümlerle bir yıl içinde sonuçlandırılacaktır.

8- Müttefik Hükümetler arasındaki iletişimi kolaylaştırmak ve iki ülke arasındaki ilişki ve ticari ilişkilere yardım etmek ve geliştirmek amacıyla, Kurram'dan Kâbil'e İngiliz Hükümeti tarafından ve masrafları karşılığında bir telgraf hattı inşa edilmesi konusunda antlaşmaya varılmıştır ve Afganistan Emiri bu telgraf hattının uygun şekilde korunmasını sağlamayı taahhüt eder.

9- Yukarıdaki Maddelerle kanıtlanmış ve güvence altına alınmış iki Devlet arasında dostane bir ittifakın yenilenmesi göz önünde bulundurularak, İngiltere Hükümeti Afganistan Emiri’nin, şu an İngiliz ordularının kontrolü altında bulunan Kandahar ve Cellâlâbâd şehirlerine olan hâkimiyetini Kurram, Pishin ve Sibi bölgeleri hariç olmak üzere yeniler. Ekselansları Afganistan Emiri ve dominyonları, ekte yer alan programda tanımlanan sınırlara göre Kurram, Pishin ve Sibi bölgelerinin İngiltere Hükümeti'nin koruması ve idari kontrolü altında kalacağı konusunda hemfikirdir: söz konusu kasabalar adanmış topraklar olarak kabul edilir ve Afgan Krallığı’ndan kalıcı olarak

146

kopmuş kabul edilmez. Bu şehirlerin elde ettikleri gelirler Afganistan Emirliği’ne ödenir.

10- İngiltere Hükümeti, meşru otoritesinin kurtarılması ve sürdürülmesinde daha fazla destek için ve yukarıdaki Maddeler tarafından öngörülen taahhütlerin tamamında etkili bir şekilde yerine getirilmesi göz önüne alındığında, Ekselansları Afganistan Emiri’ne ve haleflerine yılda altı bin Rupi'lik ödeme yapmayı kabul eder.”⁴⁵⁶

Antlaşmanın birinci maddesi doğrudan Yakup Han’ın arzusuna hitap ederken üçüncü maddesi ise İngilizlerin kontrol mekanizmasını inşa ediyordu. Buna göre Afgan Emiri ve ona bağlı olan dominyonları, dış ilişkiler söz konusu olduğunda İngiltere Hükümeti’nin görüş ve tavsiyelerini alacak ve bir mutabakat içerisinde bu görüş ve tavsiyelere uyumlu hareket edeceklerdir. Bu maddenin bir yaptırımı olarak Afgan Emiri, İngiltere Hükümeti’nin onaylamadığı bir durumda herhangi bir devletle münasebet kuramayacak yahut bir antlaşma içerisine giremeyecekti. Bu şartlara uyulduğu takdirde herhangi bir dış tehdit veya işgal girişimi karşısında İngiltere Hükümeti, Afgan Emiri’ne para, silah ve asker yardımında bulunacaktı.

456 BL/APAC/IOR/L/PS/20/G3/14, “AFGHANISTAN-NO. VI-1879. Treaty between the British Government and His Highness Muhammad Yakub Khan, Amir of Afghanistan and its dependencies, concluded at Gandamak on the 26th May 1879, by His Higness the Amir Muhammad Yakub Khan on his own part, and on the part of the British Government by Major P.L.N. Cavagnari, C.S.I., Political Officer on Special Duty, in virtue of full powers vested in him by the Right Honorable Edward Robert Lytton Bulwer-Lytton of Knebworth, and a Baronet, Grand Master of the Most Exalted Order of the Star of India, Knight Grand Cross of the Most Honorable Order of the Bath, Grand Master of the Order of the Indian Empire, Viceroy and Governor-General of India”.

147

Görsel 10: 1879 tarihli Afganistan haritası.

Kaynak: Bibliothèque nationale de France, France. Dépôt de la guerre, Afghanistan, Dépôt de la Guerre

(Paris), 1879. http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb40593459p.

İngiltere Hükümeti ve Afgan Hükümeti arasında uzlaşılan bir diğer nokta ise egemenliklerinin sınırlarının daha iyi korunması ve yakın ilişkilerin sürdürülmesine yönelik olarak, bir İngiliz temsilcinin Kâbil'de ikamet etmesi ve rütbesine ve

148

haysiyetine uygun bir ikamet yerinde koruma altında konaklama izni verilmesi oldu. Öte yandan gerekli durumlarda her türlü önlemi almak adına bir İngiliz temsilcisinin bölgeye gelmesi ve beraberinde bir koruma heyeti bulundurmasının önü açıldı. Nitekim Alexander Burnes gibi deneyimli bir İngilizin Afganlar tarafından bir isyan anında öldürülmüş olması İngilizleri bu gibi hususlarda oldukça hassas davranmaya itiyordu. Buna karşılık gerekli gördüğünde Afgan Emiri de Hindistan’da temsilci bulundurabilecekti. Müttefik hükümetler arasındaki iletişimi kolaylaştırmak ve iki ülke arasındaki siyasi ve ticari ilişkilere yardım etmek ve geliştirmek için, Kurram'dan Kâbil'e bedeli karşılığında İngiltere Hükümeti tarafından bir telgraf hattının inşa edilmesi kararlaştırıldı ve Afgan Hükümeti, bu telgraf hattının uygun şekilde korunacağını taahhüt etti. Bunun yanında karşılıklı ticari imtiyazların da tanındığı antlaşma ile birlikte İngiltere, Afganistan üzerindeki tüm avantajlı kartları elinde toplamıştı. Lakin Gandamak Antlaşması ile meydana gelen barış süreci kısa sürecekti. Nitekim alelacele meydana getirilen antlaşmanın hükümleri, Afgan halkının çıkarlarından çok Yakup Han’ın çıkarlarını tatmin eder nitelikteydi. Öyle ki koltuğunu güçlendirmeye çalışan Emir şimdi hesaplarının aksine toplumsal bir isyan ile karşı karşıya kalacaktı.

3.1.3. Değişen Zaman Değişmeyen Direniş – Afganların Britanya Ordusuna Karşı