İngiltere ve Rusya Hükümetlerinin Orta Asya’ya İlişkin Uzlaşma

Genel manada tarafsızlık politikası gütmeye çalışan Şîr Ali, iki büyük güç arasında ilk olarak İngilizlerle antlaşma yoluna gitmek durumunda kaldı. O dönemlerde Şîr Ali, iki güç arasında kendisine dost edinmeye çalışan ama aynı zamanda dostlarına güveni olmayan bir emirdi.³³² Kâbil’e dönüşünden birkaç ay sonra 13 Ocak 1869’da John Lawrance’nin yerine gelen Hindistan Genel Valisi Lord Mayo ile görüşmek üzere Hindistan’a geldi.333 Bu toplantı gelecekteki ilişkiler adına oldukça önemliydi ve kişisel bir ilişki kurabilmek adına Lord Mayo gereken tavrı fazlasıyla olumlu bir biçimde gösterdi. Şîr Ali, istediği her şeyi alamadı, ittifak antlaşmasıyla ilgili talebi kabul edilmedi, ancak kendisine, İngiltere Hükümeti’nin dostluk ve desteğini temin edeceği umudu verildi. Hindistan Genel Valiliği’nden Şîr Ali’ye gönderilen mektuplarda; Britanyalıların Şîr Ali’yi Kâbil’in tek ve gerçek hükümdarı olarak tanıdıkları belirtiliyor ve aynı zamanda Emir’in kuzeydeki Rus tehdidi karşısında şüpheli olduğu ve bu hususta yardım talebinde bulunduğundan bahsediliyordu. Aynı zamanda batı sınırındaki İran tehdidine de değiniliyordu.334 Emir böylelikle Afganistan üzerinde tesis etmeye çalıştığı hâkimiyetini daha da güçlendirmeyi planlıyordu. Bu mektubun ardından 3 Nisan tarihli bir mektup daha yazıldı ve burada Gazne’nin Kâbil’e dâhil

331 Forbes, The Afghan Wars 1839-42, s.162.

332 “Beni dostlarımdan kurtarın…” Şir Ali Han’ın Emirliği döneminde vaziyetini anlatan siyasi bir karikatür. Orijinal adıyla “Save Me From My Friends”., (Bkz. Ek-9) Joseph Sway, Published in Punch, or the London Charivari (November 30th, 1878).

333 Sir Henry Rawlinson, England and Russia in the East, A Series of Papers on the Political and

Geopraphical Condition of Central Asia, Printed by John Murray, London, 1875, ss. 302-303.

334 BL/APAC/IOR/Records of the Military Department(L/MIL), Military Department Library (17), Afghanistan, Central Asia, Tibet (14)38, “Enclosure 3 in No. 3. Memorandum Conversations held with the Confidential Minister of His Highness the Amir Shere Ali by Captain Grey, on Special Duty with His Excellency the Viceroy, on the 31st March 1869”.

103

olması nedeniyle bir İngiliz görevlisinin burayı ikametgâh olarak kullanamayacağı bildiriliyordu.³³⁵

1867 yılına gelindiğinde, Orta Asya’daki Rus ilerlemesi yeni toprakların elde edilmesinin önünü açtı. Semireçi, Gulca, Siriderya, Amuderya, Fergana ve Zerefşân eyaletleri, Türkistan Genel Valiliği olarak adlandırılarak genel anlamda bir idare altına alındı.336 Rus tehdidi günden güne artıyordu. Kuzeydeki bu tehlike Afganistan’ı ilgilendirdiği kadar Hindistan Genel Valiliği’ni de ilgilendiriyordu. 1869 yılında İngilizler ve Ruslar arasında görüşmeler başladı. Bu 1873 yılına dek sürecek aralıksız diplomatik münasebetler, oluşturulacak yeni bir sınır hattına doğru atılan ilk adımları ifade ediyordu.

1869-1873 yılları arasında İngiltere ve Rusya arasında geliştirilen diplomasi ağında, İngiliz diplomat ve sömürge yöneticisi Augustus Loftus, Rusya’da görevli İngiltere’nin Moskova Büyükelçisi Andrew Buchanan, dış ilişkilerde oldukça etkin olan İngiliz liberal devlet adamı Granville George Leveson-Gower (Granville Kontu), Rusya Londra Büyükelçisi Baron Brunnow ve Rusya Dışişleri Bakanı Prens Alexander Mikhailovich Gortchakoff gibi şahıslar rol oynadılar. İki tarafın diplomatlarının birbirlerine bakışları ve diyalogları oldukça temkinliydi. Nitekim her ne kadar bu işi masada çözme niyetinde olsalar da Rus kanadı bu sınır hattını daha güneyde isterken İngiltere ise Afganistan’ın kuzeyine taşımak niyetindeydi. Bu vaziyet Şîr Ali’yi büyük bir zihinsel karmaşaya sürükledi. Nitekim Afganistan’ın İngiltere Hükümeti ve Rusya Hükümeti arasındaki mevcut pozisyonu, doğası itibariyle şüpheci bir tavra sahip olan Şîr Ali’yi daha fazla endişeye sevk etmişti. Bu esnada St. Petersburg’da bulunan büyükelçi Buchanan tarafından 24 Şubat 1869 tarihinde gönderilen mektupta; Moskova Gazetesi’nde kaleme alınan bir makalede Büyük Britanya ve Rusya’nın Doğu’da sahip oldukları yerlerin yakınlığına dikkat çekildiğinden ve bunun Büyük Britanya’nın Rusya ile dostça ilişkiler

335 BL/APAC/IOR/L/MIL/17/14/38, “Enclosure 6 in No. 3. Notes of the Second Meeting between His Excellency the Viceroy and Governor General and the Amir of Kabul held at 4 o'clock p.m. on the 3rd of April 1869, after which the Amir took his final leave of His Excellency”.

336 Henry Lansdell, Russian Central Asia Including Kuldja, Bokhara, Khiva and Merv, Vol. I, London: Sampson Low, Marston, Searle, and Rivington 188, Fleet Street, 1885, ss. 369-370.

104

kurması için bir avantaj olduğunun ifade edildiğinden, bahsediliyordu.337 Aynı gazetenin yazısında, Rusya’nın Afganistan’ın tarafsızlığına saygı duyarak ticari ilişkileri geliştirmesi eleştirilirken aksine İngiltere ile kurulacak dostane bir ilişki anlayışı savunuluyordu.³³⁸ Bu gelişmeler Rus kanadında daha ılımlı politikaların filizlendiğini gösteriyordu. Öyle ki bu durum herkesten çok İngiltere Hükümeti’nin işine geliyordu. Nitekim İngiltere için 1838-42 savaş döneminde Afganistan bir bakıma bataklığa dönüşmüştü. Ağır kayıplar vermiş olmanın travması bir yana Afganistan, ne kolay zapt edilebilir bir coğrafi konuma sahipti ne de demografik yapısı İngiltere’nin niyetini destekler nitelikteydi. Dolayısıyla bir antlaşma ile kuzeyde bir sınır hattı geliştirilebilirdi.

İngiltere ile Rusya arasında başlayan yeni süreç daha önce görülmemiş düzeyde sıkı diplomatik münasebetlere gebeydi. 1869 yılının başlangıç olarak karşımıza çıktığı bu süreç oldukça sıkı pazarlıkların masaya yatırıldığı bir sınır diplomasisi dersini andıracaktır. Afganistan sınırı hakkındaki ilk müzakereler İngiliz diplomat ve devlet adamı Lord Clarendon (George William Frederick Villiers) ile 1869’da Londra’da Rusya Büyükelçisi olarak görev yapan Brunnow arasında başlamıştı. Hiç şüphesiz Clarendon’a verilen bu diplomasi görevinin arka planında Rusya’nın direkt olarak Hindistan yönünde ilerleyen işgal politikası yatıyordu. Brunnow bu durumu St. Petersburg’a bildirdiğinde Gortchakoff’tan gelen cevap olumluydu ve Gortchakoff, Rusya’nın ilerlemesinin Afganistan’ı kapsamadığını ve tarafsız bölge fikrinin imparatorluk politikasıyla tamamen uyumlu olduğunu söyledi.339

Rusya ile İngiltere’nin dostane tavırlarından bahseden Buchanan, 10 Mart’ta bir mektup daha yazdı. Bu mektup İngiltere Hükümeti’nin Afganistan politikası sürecinin başladığı günden bu yana belki de aldığı en güzel haber olmuştu. Buchanan, II. Aleksander’in, İngiltere Hükümeti ile var olan dostluk ilişkilerinden memnun olduğunu ifade ederek,

337 Great Britain, Foreign Office, (1987-1991), British Documents on Foreign Affairs - Reports and

Papers From the Foreign Office Confidential Print, Part 1 From the Mid-Nineteenth Century to the First World War, Series B the Near and Middle East, 1856-1914, Vol. 11, Editors: Kenneth B, D. Cameron

Watt, David G., University Publications of America, 1985, (FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252. Doc. 2.), “No. 60. Sir A. Buchanan, February 24, 1869”.

338 FO/FA/PT.II/SER.B/V.11/2252. Doc. 2, “No. 66. Sir A. Buchanan, March 2, 1869”.

339 Henry Lansdell, Through Central Asia with a Map and Appendix on the Diplomacy and Delimination

of the Russo-Afghan Frontier, London: Sampson Low, Marston, Searle, and Rivington St. Dunstan’s

105

Orta Asya'da daha fazla toprak elde etme arzusunda olmadığını, bildiriyordu.³⁴⁰ Öte yandan Buchanan, Afganistan'ın Rus menfaatleri menzilinde olmadığına dair bir bildirgenin kısa sürede Brunnow'a gönderileceğini de öğrenmişti.341 Gortchakoff ile II. Aleksander’in birbiri ardına verdikleri bu cevaplar İngiltere Hükümeti’ni derinden mutlu etmişti. Bu sırada Moskova Gazetesi, Londra basınının dilini eleştiriyor ve Rusya’nın Afganistan ile ilgili politikasında kendisini İngiltere’ye bağlamasının beklenmeyecek bir durum olduğundan bahsediliyordu.342 Buchanan’a 17 Mart 1869 tarihli bir mektup gönderildi. Mektupta, İngiltere Hükümeti’nin, Rusya’nın Afganistan politikasına karışmak niyetinde olmadığına dair güvence verildi.343