Göktepe Savaşları: Rusların Göktepe’yi İşgali (1879-1881)

Göktepe Savaşları, Rusların Orta Asya siyasetindeki gücü ve kararlılığının bir göstergesi niteliğindeydi. 1865’te Taşkent, 1868’de Buhara, 1873’te Hive, 1875’te Hokand ve 1876’da Andican’ı topraklarına katarak istikrarlı bir ilerleme kaydeden Rus ordusunun 1879 yılına gelindiğinde hedefinde Türkmenlerin elinde bulunan Afganistan’ın kuzeybatısındaki Göktepe bulunuyordu.499 Rus ordusunun amacı Trans-Hazar’ı ilhak etmekti.

General Nikolai Lomakin'in emrindeki 3.500 Rus askeri, Eylül 1879'da Göktepe’ye ilerlemeye başladı. Yaklaşık yirmibin sivil ve asker kalenin toprak duvarlarının arkasına saklandı. Ruslar kaleyi top atışlarına maruz bıraktıktan sonra binlerce sivil kaçmaya başladı. Lomakin, top atışlarıyla birlikte kaçanları geri püskürttü.500 Bu noktada Lomakin kritik bir karar verdi. Kalenin duvarlarını top atışlarıyla yıpratan Lomakin, istikrarlı bir kuşatma ile kaleyi rahatça ele geçirebilecekken, piyade saldırısıyla daha büyük bir zafer kazanacağını düşündü. Türkmenler bu saldırıyı püskürtmeyi başardılar. Ruslar 450 kadar kayıp verdi. Daha sonra Rus topçuları tarafından püskürtülen bir karşı saldırı başlattılar. Bu, Rusların Orta Asya’da yaşadığı en ağır yenilgiydi. Bu yenilginin sonrasında Lomakin görevinden alınmış ve yerine “Ak/Beyaz General” lakaplı Genereal Mikhail Dmitrievich Skobelev getirilmişti.⁵⁰¹

Türkmenler üzerine gerçekleştirilecek intikam saldırısının komutanı Skobelev’in yanında, 7.100 asker ve 20.000 kadar deve bulunuyordu. Aralık 1880’de Rus ordusu, içerisinde 25.000 asker ve sivil barındıran Göktepe Kalesi’ni tekrar kuşattı. Türkmenler

499 Tony Jaques, Dictionary of Battles and Sieges: A-E, Greenwood Publishing Group, 2007, s. xlix. 500 Timothy C. Dowling, Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and

Beyond, 2 Volumes, ABC-CLIO, 2 Aralık 2014, s. 293.

501 Robert F. Baumann, Russian-Soviet Unconventional Wars in the Caucasus, Central Asia, and

161

arasında yalnızca 8.000 kadarının ateşli silahı bulunurken hiç topçu yoktu. Nikolai’nin hatasından ders alan Skobelev, Türkmenlerin piyade saldırısını bekledi. Türkmenleri kolayca püskürten Skobelev farklı bir savaş stratejisini uygulamaya karar verdi. Rus askerleri kalenin duvarlarının altına mayın döşedi ve 12 Ocak 1881’de kale duvarları patlatıldı.502 Patlama esnasında Türkmenler yüzlerce kayıp verdiler. Garnizonun geri kalanı ise dağıldı. Kaleye giren Rus askerleri Türkmen askerlerin ve sivillerin çoğunu katletti. Ruslar, Türkmen nüfusa adeta katliam uygulamışlardı.⁵⁰³ Skobelev’in adamları tarafından 14.500’den fazla Türkmen öldürülmüştü. Göktepe’nin işgali Türkmen direnişini kırdı. Birkaç ay sonra Mayıs 1881’de Göktepe, Rus İmparatorluğu’nun bir bölgesi oldu. Bu katliamın ardından General Mikhail Dmitrievich Skobelev ertesi yıl 1882’de öldü. Göktepe’nin işgali ile birlikte İran ile sınır komşusu olan Rusya, Afganistan’ın kuzeybatısında giderek artan askerî faaliyetleri ile önemli bir tehdit meydana getirdi. Bu tarihten itibaren Orta Asya’da iki büyük güç arasındaki gerginlik daha da artacaktı.

Göktepe’nin 1881’de işgal edilmesinin yanında büyük bir titizlikle yürütülen diğer Rus hareketi ise Çin sınırındaki Gulca'dan, Kaşgar'ın kuzeydoğusuna yönelik olan ilerlemeydi. Tümen Nehri’nin kıyısında kurulan şehir, adını bölgeye vermiş ve çevresi Kaşgarya olarak da anılmıştır.504 Kaşgar, Vahan Koridoru’nun hemen kuzeyinde bulunması sebebiyle oldukça kritik bir konumda yer alıyordu. 1880 baharında Çinliler, Rusları, Gulca’yı zorla geri almakla tehdit ettiler ve bu amaçla bir ordu kurmaya başladılar. Ruslar ise bu konu karşısında oldukça temkinli bir tavır takınırken bir yandan İngilizleri bu işin arkasında olmakla suçladılar. Rus tarafının Çin ile olası bir savaştan kaçınması bir tür dikkat dağıtmama girişimi olarak da görülebilir. Nitekim Çin ile girişilecek bir savaş ağır risk taşıyordu. Yenilgi halinde haliyle büyük kayıplara uğrayacağını düşünen Rusya Hükümeti bunun yanında yenilgi yaşamasa bile ordusunun gereğinden fazla yıpranacağının farkındaydı. Neticede bir yıl sonra imzalanan St.

502 David R. Stone, A Military History of Russia: From Ivan the Terrible to the War in Chechnya, Printed by Praeger Security International, Library of Congress Cataloging-in-Publication Data, Wesport, Connecticut-London, 2006, s. 136; Ayrıca bkz. Dowling, Russia at War: From the Mongol Conquest to

Afghanistan, Chechnya, and Beyond, s. 294.

503 Rafis Abazov, “Guljamal-Khan(um)”, Women and War a Historical Encyclopedia from Antiquity to

the Present, Volume One, Ed: Bernard A. Cook, ABC-CLIO, 2006, s. 168.

504 Muhammed Bilal Çelik, Yarkend Hanlığı’nın Siyasi Tarihi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2013, s. 40.

162

Petersburg Antlaşması ile birlikte Ruslar Gulca’ya geri dönmeyi kabul ettiler. Ruslar için bu geri çekilme adil değildi. Asyanın güçlü iktidarı Çin ise İngiltere’nin Rusya Büyükelçisi Lord Dufferin’e şunları söylüyordu; “Rusya daha önce hiç yapmadığı bir

şeye zorlandı, bir zamanlar kontrol altına aldığı topraklardan uzaklaştırıldı”.505

Görsel 11: 12 Ocak 1881, Göktepe’nin işgali.

Kaynak: Robert F. Baumann, Russian-Soviet Unconventional Wars in the Caucasus, Central Asia, and

Afghanistan, Combat Studies Institute, U.S. Army Command and General Staff College, 1993, s. 64.

Rusya ilk etapta geri çekilmeyi kabullenmiş gibi görünse de yukarıda vurgulamış olduğumuz Pencdeh Olayı’nı doğuracak gelişmeler, tetiklenmeye başlayacaktı ve Rusya’nın Orta Asya siyasetinde aslında o kadar da çekingen davranmadığı kısa

505 Peter Hopkirk, The Great Game the Struggle for Empire in Central Asia, Kodansha America, 1994, ss. 409-410.

163

zamanda görülecekti. Nitekim Orta Asya içerisindeki işgal hareketlerini tamamlamaları ile birlikte bir Afgan sınır kalesini ele geçirdiler. Birbirleri ile daima diplomatik münasebetler üzerinden görünmez bir savaş gerçekleştiren iki devlet için şimdi gerçek manada karşı karşıya gelecekler mi sorusu yeniden gündeme geldi. Rusların kararlı işgal politikaları önlerine çıkan bütün engelleri aşmaya odaklanmıştı. Göktepe’nin ardından Rusların sıradaki hedefi Merv olacaktı.

3.3.2. Göktepe’nin İşgalinin Ardından Rus ve İngiliz Diplomasisi: Merv’in İlhakı