Problem Alanı -Tanımlar

Problem alanı olarak firmalar veya örgütler2 arasındaki kar ve performans farklılıklarını konu edinen stratejik yönetim alanı, Pozisyon okuluyla endüstri düzeyinde, KDY ile firma düzeyinde olguları açıklamaya çalışmaktadır. KDY aynı endüstrideki firmalar niçin kar ve performans farklılıkları göstermektedir? şeklindeki stratejik yönetimin temel sorusuna (Bromiley, 2009), firmaya özgü kaynaklar ve yetenekler (Grant, 1991)

2 Bu çalışma için firma veya örgüt kavramı aynı anlamı ifade eden kavramlardır. Her iki kavram da kar amacı güden ve sürdürülebilir rekabet avantajı arayan kuruluşları ifade etmektedir.

23

varsayımıyla cevap vermektedir. Bu varsayımla firmalar özgünlüğü araştıran yapılar olarak kavramlaştırılmıştır (Conner, 1991). KDY evrimsel teoriler, tarih bağımlılığı ve örgütsel öğrenme yardımıyla hem firmalar içinde hem de firmalar arasında tarihsel olarak kaynakların ve yeteneklerin gelişimi, biçimlenmesi ve yapılanması sürecini açıklamayı amaç edinmiştir (Mathews, 2003).

Firmalara özgü kaynakların ve yeteneklerin tanımlamaları bilim adamlarına göre farklılıklar içermektedir. Kaynaklar ve yetenekler (hizmetler) ilk kez Penrose (1959) tarafından ele alınmıştır ve her iki kavram da ayrı olarak tanımlanmıştır. Penrose kaynakları, firmanın eylemlerinde kullandığı kapasite olarak tanımlamıştır. Bu kaynakları fiziksel kaynaklar (tesis, donanım, toprak, doğal kaynaklar, ham materyaller, yarı işlenmiş mallar, atık ürünler, işlenmiş ama stokta bekleyen mallar) ve insan kaynakları (yetenekli ve yetenekli olmayan işgücü, büro elemanları, yönetimsel, finansal, legal, teknik ve idari elemanlar) olarak ikiye ayırmıştır. Hizmetleri (yetenekler) ise, kaynakları işleme sürecindeki faaliyetler olarak tanımlamıştır.

KDY’nin oluşum sürecinde büyük katkıları olan Wernerfelt (1984) ve Barney (1991) ise farklı tanımlamalar ortaya koymuşlardır. Wernerfelt (1984) kaynakları bir firmanın zayıf ve güçlü yönleri olarak düşünülebilecek herhangi bir şey olarak tanımlamıştır. Bu kaynakları somut ve soyut kaynaklar olarak ikiye ayırmıştır (Caves, 1992). Örneğin marka adları, ticaret anlaşmaları, yetenekli personel istihdam edilmesi, sermaye ve teknoloji bilgisi bu kaynaklar arasında sayılmıştır. Diğer bir tanımda da benzer şekilde kaynaklar bir yeteneği içine alacak şekilde yapılmıştır. Bu tanımda kaynaklar, firma tarafından kontrol edilen ve firmalara stratejilerini etkili ve verimli bir şekilde uygulama imkânı sağlayan yetenekler, örgütsel süreçler, firma özellikleri, bilgi ve üst bilgiyi de kapsayan tüm varlıklar şeklinde nitelenmiştir (Barney, 1991). Barney’nin bu tanımlamasındaki kaynaklar statik ve değişmeyen kaynakları ifade etmektedir. Yazar kaynakları fiziksel sermaye (tesis, donanım, coğrafi lokasyon ve ham maddeler), örgütsel sermaye (firmanın resmi raporlama yapısı, formel ve informel planlama, kontrol ve kordinasyon sistemleri, firma içinde gruplar arası ilişkiler, firma ve çevresi arasındaki ilişkiler) ve insan sermayesi kaynakları (bireysel yöneticilerin ve firma çalışanlarının eğitimleri, tecrübeleri, değerlendirmeleri, bilgileri ve ilişkileri) olarak üçe ayırmıştır.

24

KDY’yi genişleterek dinamik yetenekler kavramını ortaya koyan Teece vd. (1997) kaynakları firmalara özgü, taklit edilmesi zor varlıklar olarak ele almışlardır. Teknolojik, tamamlayıcı, finansal, firma ününe ait ve yapısal varlıklar ile piyasa ve sınır varlıkları bu kaynaklara örnek olarak verilmiştir. Diğer bir tanımlamada Barney (2001a), firmalara stratejilerini uygulama ve seçme imkânı sağlayan somut ve soyut varlıklar olarak kaynakları tanımlamıştır. Makadok (2001) ise kaynakları ticarileştirilebilir ve değerlendirilebilir somut varlıklar olarak ele almıştır. Marka, patent, toprak parçası ve lisans gibi varlıkları da bu kaynaklar arasında değerlendirmiştir.

Yukarıda da ifade edildiği gibi kaynak tanımlarının çok geniş alındığı ve yetenekleri kapsayacak şekilde değerlendirildiği görülmektedir. Özellikle Wernerfelt’in (1984) ve Barney’nin (1991) tanımlarında bu durum açıkça görülmektedir. Penrose (1959) çalışmasında açıkça kaynaklar ve hizmetler (kaynakları işleme süreçleri/yetenekler) kavramlarının tanımlarını ayırmasına rağmen, KDY’nin temel kavramlarının ortaya konulduğu çalışmalarda (Barney, 1991; Wernerfelt, 1984) bu durumun açıkça ihmal edildiği görülmektedir. Kraaijenbrink ve Groen’nin de (2008) çalışmalarında açıkça ifade ettikleri gibi bir kaynağın kullanımı veya işleme sürecindeki eylemlerin bir kaynak olarak tanımlanması teoriyi sonsuz gerilemeye3sürüklemektedir. Bu çalışma için kaynaklar ve yetenekler tanımları ayrı şekilde değerlendirilecektir ve Penrose’un (1959) yaptığı tanımlamalar üzerinden konu açıklanmaya çalışılacaktır.

Yeteneklerle ilgili tanımlamalar ise Teece, Eisenhardt, Martin, Makadok, Foss ve Stieglitz tarafından yapılmıştır. Bu tanımlar dinamik yeteneklerle ilgili tanımlardır. Teece vd. (1997) yetenekleri hızlı değişen çevrelere cevap vermek için firmanın içsel ve dışsal yetkinliklerini birleştirmesi, oluşturması ve yeniden yapılandırması şeklinde tanımlamışlardır. Eisenhardt ve Martin (2000) ise yetenekleri; yeni piyasalar oluşturma, piyasalarda mücadele etme, piyasaları bölme, piyasaların evrilmesini sağlama ve

3Sonsuz gerilemeye göre P gibi bir önermeyi bilmeyi iddia edebilmemiz, bu P önermesini bir takım kanıtlar sağlayarak destekleyen bir Q nedenine ihtiyaç duymaktadır. Bir önerme ancak kendisini destekleyen bir başka önerme varsa bir neden olarak işlev görebilir. Bu durumda Q önermesini destekleyen bir başka R nedenine sahip olmak gerekir ki; bu durum böyle sürüp gidecektir (Cling, 2008, p. 402). Yani birinci olayın nedeni ikinci olay, ikinci olayın nedeni üçüncü olay veya birinci açıklamanın nedeni ikinci açıklama, ikinci açıklamanın nedeni üçüncü açıklama şeklinde sonsuz biçimde (ad infinitum) açıklamalar ve nedenler devam edecektir. (Gratton, 2009, p. xi) Ayrıntılı açıklamalar için bakınız: (Bağış ve Hızıroğlu, 2017).

25

piyasaları ortadan kaldırma amacıyla yeni kaynak bileşimlerinin elde edilmesinde kullanılan örgütsel ve stratejik rutinler olarak tanımlamışlardır. Yazarlar ayrıca yetenekleri, kaynakları işleme süreçleri olarak kavramlaştırmışlardır. Makadok (2001) bir yeteneği gözlenemeyen, değerlendirilemeyen ve tüm birimlerin birlikte oluşturduğu değişikler olarak ele almıştır. Yine bir başka tanımlamada Foss ve Stieglitz (2012) ise kaynak oluşturma, biriktirme, yönetme, kaynak konusunda öğrenme, kaynakları birleştirme, yeniden yapılandırma ve kaynakların işlenmesi sırasında ortaya çıkan hizmetleri yetenekler kavramı olarak ifade etmişlerdir. Bu yetenek tanımları rutinler kavramı üzerine temellenmiştir. Rutinler, farklı aktörlerin katılımıyla gerçekleştirilen, birbirine bağlı ve tekrarlayan eylem örüntüleri (Nelson ve Winter, 1982: 97) veya eylem gramerleri şeklinde (Pentland ve Rueter, 1994) tanımlanabilir.

Collis (1994) bu rutinleri ve yetenekleri dört başlık altında sınıflandırmıştır. Birinci sıradaki yetenekler firmanın temel fonksiyonel faaliyetlerini gösterme yeteneğini yansıtmaktadır. Örneğin firmanın rakiplerinden daha verimli bir şekilde gerçekleştirdiği işler; tesis düzeni, dağıtım veya lojistik ağı, pazarlama kampanyaları, marka yönetimi, işletme süreçleri, firma faaliyetlerinin standart fonksiyonel sınıflaması, operasyonel mükemmellik, müşteri samimiyeti ve ürün liderliği bu yetenekler içerisinde yer almaktadır. İkinci sıradaki yetenekler firma faaliyetlerinde meydana gelen dinamik iyileşmeler konusunda ortak bir temayı paylaşmaktadır. Tekrarlayan süreçler veya ürün yenilikçiliği, üretim esnekliği, piyasadaki gelişmelere verilen cevaplar, kısa gelişim döngüleri ve hızlı ürün geliştirme yeteneği bu yetenekler arasında yer almaktadır. Üçüncü sıradaki yetenekler, dinamik gelişmelerle yakın şekilde ilişkili olmasına rağmen, rakiplerden önce yeni stratejiler geliştirme ve firmalara diğer kaynakların gerçek değerini tanımlama imkânı sağlayan metafiziksel kaynaklardan oluşmaktadır. Örneğin firmalara stratejileri seçme ve uygulama imkânı sağlayan örgütsel özellikler, firmanın yeni kaynaklar geliştirme ve işlemesini sağlayan örgütsel yetenekler, girişimsel fonksiyon (takım temelli yetenekler, kurumsal bağlamı ve kaynak bağımlılıklarını yönetme yeteneği, bilgiyi özümseme ve kullanma yeteneği), yeni üretim fonksiyonları üretme yeteneği bu yetenekler arasındadır. Son olarak meta yetenekler olarak adlandırılan dördüncü düzey yetenekler bulunmaktadır. Bunlara da öğrenmeyi öğrenme yetenekleri ve bir örgütün hem araştırmacı hem de fırsatçı yenilikçilik faaliyetlerini aynı anda gerçekleştirmesini sağlayan örgütsel çift yeteneklilik

26

(ambidexterity) örnek olarak verilebilir. Örgütsel çift yetenekliliği oluşturan araştırmacı yenilikçilik faaliyetleri, temelde yeni düşüncelerin ve sezgilerin üretilmesini, bu düşüncelerden en uygun olanının değerlendirilmesini ve seçilmesini kapsayan bilişsel faaliyetler aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Bu faaliyetler; araştırma, değişim, risk alma, tecrübe, esneklik, keşif ve inovasyon gibi yeni faaliyetlerin tecrübe edilmesini ve yeni yeteneklerin keşif sürecini kapsamaktadır. Fırsatçı yenilikçilik faaliyetleri ise belirli faaliyetlerin yönetiminde mevcut rutinlerin özümsenmesini (tutunması) ve farklı bağlamlara yeni yaklaşımların kopyalanmasını sağlayan davranışsal mekanizmalara dayanmaktadır. Bu faaliyetler; iyileştirme, seçim, üretim, verimlilik, uygulama ve yönetim gibi faaliyetleri kapsamaktadır. Bu faaliyetlerin özünü mevcut yeteneklerin, teknolojilerin ve paradgimaların genişlemesi ve iyileştirilmesi oluşturmaktadır (March, 1991).

Winter (2003) ise yeteneklerle ilgili sıfır düzey (arge faaliyetleri, yeni ürün geliştirme) ve birinci düzey yetenekler (yüksek düzey yetenekler, oyunun kurallarını değiştiren stratejik ürün-süreç inovasyonları ve yeni örgütlenme modelleri) şeklinde ikili bir sınıflama yapmıştır. Sıfır düzey yetenekler operasyonel veya sıradan yeteneklerdir. Bu yetenekler, hem personel hem de hat faaliyetleri de dâhil olmak üzere firmanın operasyonel işleyişine yöneliktir. Birinci düzey yetenekler ise sıfır düzey yetenekleri yenileyen veya değiştiren yeteneklerdir ve dinamik yetenekler olarak adlandırılmaktadır. Buraya kadar incelediğimiz kaynaklarla ve yeteneklerle ilgili tanımların ve bu konuda yapılan sınıflamaların geçirdiği değişim aşağıda Tablo 1’de sunulmuştur. Bundan sonraki kısımda KDY’nin temel varsayımlarının, okullarının (statik/dinamik) ve temel kavramlarının üzerinde durulmuştur.

Tablo 1

Kaynak ve Yetenek Tanımları ve Sınıflamaları

Kaynak Tanımları

Penrose, 1959 Firmanın eylemlerinde kullandığı kapasiteler

Wernerfelt, 1984 Bir firmanın zayıf ve güçlü yönleri olarak düşünülebilecek herhangi bir şey Barney, 1991

Firma tarafından kontrol edilen ve firmalara stratejilerini etkili ve verimli bir şekilde uygulama imkânı sağlayan yetenekler, örgütsel süreçler, firma özellikleri, bilgi ve üst bilgiyi de kapsayan tüm varlıklar

Grant, 1991 Üretim süreçlerindeki girdiler

Teece, 1997 Firmalara özgü, taklit edilmesi zor varlıklar

Barney, 2001a Firmalara stratejilerini uygulama ve seçme imkânı sağlayan somut ve soyut varlıklar Makadok, 2001 Ticarileştirilebilir ve değerlendirilebilir somut varlıklar

27

Tablo 1’in devamı.

Kaynak Sınıflamaları

Penrose, 1959

Fiziksel kaynaklar (tesis, donanım, toprak, doğal kaynaklar, ham materyaller, yarı işlenmiş mallar, atık ürünler, işlenmiş ama stokta bekleyen mallar) ve insan kaynakları (yetenekli ve yetenekli olmayan işgücü, büro elemanları, yönetimsel, finansal, legal, teknik ve idari elemanlar)

Wernerfelt, 1984 ^{Somut ve Soyut Kaynaklar. Örneğin marka adları, ticaret anlaşmaları, yetenekli} personel istihdam edilmesi, sermaye ve teknoloji bilgisi

Barney, 1991

Fiziksel sermaye (tesis, donanım, coğrafi lokasyon ve ham maddeler), örgütsel sermaye (firmanın resmi raporlama yapısı, formel ve informel planlama, kontrol ve kordinasyon sistemleri, firma içi gruplar arası ve firma ile çevresi arasındaki ilişkiler ve bilgi) ve insan sermayesi kaynakları (bireyler, yöneticiler ve firma çalışanlarının eğitimleri, tecrübeleri, değerlendirmeleri, bilgileri ve ilişkileri) Grant, 1991 Finansal kaynaklar, fiziksel kaynaklar, insan kaynakları, teknolojik kaynaklar,

örgütsel kaynaklar ve firma ünü (reputation)

Teece vd., 1997 ^{Teknolojik varlıklar, tamamlayıcı varlıklar, finansal varlıklar, firma ününe ait} varlıklar, yapısal varlıklar, piyasa varlıkları, sınır varlıkları Makadok, 2001 Marka, patent, toprak parçası ve lisans

Yetenek Tanımları

Penrose, 1959 Kaynakları işleme süreçleri

Grant, 1991 Kaynak takımlarının bazı görev veya faaliyetleri yerine getirme kapasitesi, insanlar ve insanlarla kaynaklar arasındaki karmaşık koordinasyon örüntüleri Teece vd. 1997 Hızlı değişen çevrelere cevap vermek için firmanın içsel ve dışsal yetkinliklerini

birleştirme, oluşturma ve yeniden yapılandırma yetenekleri Eisenhardt ve

Martin, 2000

Yeni piyasalar oluşturma, piyasalarda mücadele etme, piyasaları bölme, piyasaların evrilmesini sağlama ve piyasaları ortadan kaldırma amacıyla yeni kaynak bileşimlerinin elde edilmesinde kullanılan örgütsel ve stratejik rutinler Makadok, 2001 Gözlenemeyen, değerlendirilemeyen ve tüm birimlerin birlikte oluşturduğu

değişikler Foss ve Stieglitz,

2012

Kaynak oluşturma, biriktirme, yönetme, kaynak konusunda öğrenme, kaynakları birleştirme, yeniden birleştirme ve kaynakların işlenmesi sırasında ortaya çıkan hizmetler

Yetenek Sınıflamaları

Collis, 1994

Birinci düzey (marka yönetimi, işletme süreçleri, operasyonel mükemmellik, müşteri sadakati ve ürün liderliği), ikinci düzey (ürün inovasyonları, üretim esnekliği, piyasa eğilimlerine cevap, kısa ürün ve süreç geliştirme döngüleri, düşük maliyetli hızlı ürün geliştirme), üçüncü düzey (girişimsel yetenekler, takım temelli yetenekler, kurumsal bağlamı ve kaynak bağımlılıklarını yönetme yeteneği, bilgiyi özümseme ve kullanma yeteneği yeni üretim fonksiyonlarının üretimi) ve dördüncü düzey (öğrenmeyi öğrenme yetenekleri ve örgütsel çift yeteneklilik) yetenekler

Winter, 2003

Sıfır düzey (arge faaliyetleri, yeni ürün geliştirme) ve birinci düzey yetenekler (yüksek düzey yetenekler, oyunun kurallarını değiştiren stratejik ürün-süreç inovasyonları ve yeni örgütlenme modelleri)

28