a. El-Hasan b. Ebû Bekr:
Hatîb, el-Kifâye’sinde tespitimize göre Ebu Ali Hasan b. Ebû Bekr (425/1034)’den 42 yerde alıntı yapmış/senetlerinde zikretmiştir. Fakat müellifimiz bu şahsın herhangi bir kitabından bahsetmemektedir. Hatîb bu hocasını güvenilir olarak tanıtmıştır.501
b. Ebu’l-Kâsım Ubeydullah b. Ahmed el-Ezherî:
Hatîb hocası Ebu’l-Kâsım el-Ezherî (ö. 435/1043)’den karşılıklı hadis semâında bulunmuştur.502 el-Kifâye’de tespitlerimize göre elliye yakın yerde el-Ezherî
senetlerde zikredilmiştir.503 Fakat musannifin hangi kitaplarından naklettiğini
498 Bkz. Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye, s. 39.
499 Sezgin, Hadis Musannefâtının Mebdei ve Ma’mer b. Râşid’in Câmii, c. XII, s. 122, Türkiyat
Mecmuası, İstanbul 1955.
500 Biz burada Bağdâdî’nin en çok nakilde bulunduğu hocalarını el-Kifâye ile sınırlandıracağız. Buna
ilaveten yer yer diğer eserlerine de atıfta bulunacağız.
501 Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, XIII, 134.
502 Yâkût el-Hamevî, Mu’cemu’l- udebâ (İrşâdu’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb), I, 392;
503 Hatîb’in hocası el-Ezherî isminde tedlîs yaptığı söylenmektedir. Tedlîs, bir râvinin muasırı olup da
görüştüğü halde hadis almadığı bir şeyhten rivâyette bulunmasına denir. Bunun yanında tedlîs; isnat,
şuyûh ve tesviye tedlisi olarak da üçe ayrılır. Şuyûh tedlîsi (tedlîsu’ş-şuyûh), râvinin hadis rivâyet ettiği
şeyhinin isnadında herkesçe bilinen meşhur isim, künye veya lakabıyla değil, bilinmeyen isim, künye ya da lakabıyla anmasıyla meydana gelen tedlîstir. Bkz. Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, s. 114. Hatîb’in de şuyûh tedlîsi yaptığı iddiası kendi zamanına kadar varan bazı eserde de söz konusu edilmiş, daha sonraları da değişik hadisçilerce eleştirilmiştir. Bkz. İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, VII, 117; es- Semʼânî, el-Ensâb, II, 12; İbnu’s- Salâh, Ulûmu’l-Hadîs, s. 76, 324. es-Sehâvî, yukarıda Bağdâdî’nin kendisinden çokça nakilde bulunduğu hocası olarak verdiğimiz Ebu’l-Kâsım el-Ezherî isminde de
97
belirtmemiştir. Bununla birlikte Hatîb’in Târîhu Bağdâd’ında yaklaşık 322 yerde el- Ezherî’den alıntılarda bulunduğu beyan edilmiştir.504
d. Ebû Saîd Muhammed b. Mûsâ İbn Fadl es-Sayrafî:
Güvenilir ve sika olarak tanıtılan es-Sayrafî’den (ö. 421/1030) Hatîb el-
Kifâye’sinde tespitimize göre 38 yerde nakilde bulunmuştur.505 Hatîb el-Kifâye’ de nakilde bulunduğu hocaların ismiyle iktifa etmesine rağmen es-Sayrafî’nin bir görüşünü aktarırken onun el-Usûl ismindeki kitabını zikretmektedir.506
e. İbn Rizkûye:
Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. b. İbn Rizk b. Abdullah b. Yezîd İbn Hâlid Ebu’l-Hasen el-Bezzâr (ö. 412/1021) Hatîb’in özellikle de hadiste en çok istifade ettiği hocalarındandır. İlk hadis öğrenimine hicri 403 (miladi 1026) senesinde henüz 11 yaşlarındayken hocası İbn Rizkûye’nin ders halkalarına katılarak başladığını bizzat kendisi belirtmektedir507 Hatib “ kendisinden hadis yazdığım ilk
hocamdır” dediği İbn Rizkûye hakkında; sika, çok hadis dinleyip kaydeden biri
olarak bahseder. Yine hocalarından el-Berkani de onu sika olarak tanıtır.508 Hatib’in
İbn Rizkûye’den birçok naklinin olduğu mesela “ el-Esmâül Mübheme” adlı kitabında İbn Rizkûye’den 25 Hadis naklettiği belirtilmiştir.509 Buna ilaveten
müellifin el-Kifâye’sinde altmışa yakın yerde hocasından yararlandığı görülmektedir.
f. el-Kâdî Ebû Bekr Ahmed b. Hasan el-Hayrî
tedlîs yaptığı, bu hocasını bazen Ebu’l-Kâsım el-Ezherî bazen Ubeydullah b. Ebu’l-Kâsım el-Fârisî
(Biz Bağdâdî’nin eserlerinin hiçbirinde Ubeydullah b. Ebu’l-Kâsım el-Fârisî ismine rastlayamadık. Kanaatimizce es-Sehâvî bu konuda dalgınlıkla bu ismi yanlış kaydetmiştir. Doğrusu Ubeydullah b. Ebu’l-Feth el-Fârisî olacaktı) kimi zaman da Ubeydullah b. Ahmed b. Osmân es-Sayrafî olarak eserlerindeki isnâtta kaydettiği belirtilmektedir. Bkz. es-Sehâvî, Şemsüddîn Ebu’l-Hayr Muhammed b. Abdurahmân b. Muhammed b. Ebî Bekr b. Osmân b. Muhammed (ö. 902/1496), Fethu’l-muğîs bi-
şerhi’l-Elfiyeti’l-hadîs, (I-IV), thk. Ali Hüseyn Ali, Mektebetü’s-sünne, I. Baskı, Mısır, 2003, I, 238.
Biz de el-Kifâye’yi esas alarak yaptığımız araştırmada el-Ezherî’ye ait olan bu farklı isimlere dikkat ederek söz konusu tespiti yapmaya çalıştık. Ebu’l-Kâsım el-Ezherî’ye ait olan bu farklı isimlerin Bağdâdî’nin eserlerinde geçtiği yerle ilgili olarak ilerleyen bölümlerde tedlîs konusunu işlerken daha geniş duracağımızdan şimdilik bunların geçtiği yerlere değinmedik.
504 el-Ömerî, Mevâridu’l-Hatîb el-Bağdâdî fî Târîhi Bağdâd, s. 549. 505 Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, XIII, 99.
506 Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye, s. 146.
507 Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, II, 211; Zehebî, a.g.e., XIII, 421. 508 Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, II, 211.
98
Hadiste güvenilir biri olarak tanıtılan el-Hayrî (ö. 421/1030)’nin usûl-i fıkıh, kelam ve hadis alanlarında telifâtının olduğu kaydedilmektedir.510 el-Kifâye adlı
eserinde Hatîb kendisinden 18 yerde nakilde bulunurken el-Hayrî’nin herhangi bir kitabından bahsetmemektedir.
g. Ebû Bekr el-Berkânî:
Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Gâlib el-Havârazmî el-Berkâni eş-Şâfiî (ö. 425/1034)’den önceleri fıkıhla ilgilenmiş daha sonra hadis ilmiyle iştigal etmiş ve bu alanda kendini göstermiştir. Hatîb, kendisinden güvenilir, takva ehli biri olarak bahsetmiştir. O’dan sağlam birini görmedim dediği hocası Berkânî511 ile hicrî
419 yılında karşılıklı hadis müzakeresinde bulunmuş, kendisi hocasından rivâyette bulunurken, hocası da Hatîb’den rivâyet etmiştir. Birçok muhaddisten nakillerde bulunan Berkânî’den, öğrencisi Hatîb’in sadece “el-Esmâü’l-mübheme” adlı eserinde 63 hadis rivâyet ettiği yer almaktadır.512 Kütüphanesinin hayli geniş olduğu
belirtilen Berkânî’nin bu kitaplardan hangilerinin kendi eseri olduğuna dair kaynaklarda açık kayıt görülmemektedir.513 el-Kifâye’de yaptığımız tespite göre
Hatîb hocası Berkânî’den yetmişe yakın yerde alıntı yapmıştır. Fakat bu nakillerin hiçbirinde onun herhangi bir eserine atıfta bulunmamıştır. Buna ilaveten Hatîb’in
Târîhu Bağdâd’ında Berkânî’nin çeşitli eserlerinden 459 yerde nakilde bulunduğu da
belirtilmektedir.514 Bu tespit söz konusu şeyhinin Hatîb’in yanındaki önemini ortaya koymaktadır. Bununla birlikte Hatîb’in hocası Berkânî’nin kitaplarından üç tanesinin kendi kütüphanesinde bulunduğu kaydedilmiştir.515
510 Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, XIII, 103.
511 Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, VI, 26; es-Semʼânî, el-Ensâb, II, 168; İbn Asâkir, Târîhu Dımeşk, V, 195; İbnu’l- Cevzî, el-Muntazam , XV, 242- 243; İbnu’l-Esî, el-Lübâb fî Tehzîbi’l-Ensâb,
I, 140; Zehebî, Tezkiratü'l-huffâz, III, 183
512 et-Tahhân, a.g.e., s. 83-86.
513 Bağdâdî onun sandıklar dolusu kitaplara sahip olduğunu zikrettikten sonra, onun sadece bir
müsned tasnîf ettiğinden, Süfyân es-Sevrî, Şu’be, Eyyûb gibi bazılarının hadislerini cemettiğinden bahseder. Bkz. Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, VI, 26. Ayrıca et-Tahhân, Berkânî’ye ait bu eserlerin hepsinin yazılı halde bulunduğunu söylemekte, bunun O’na ait el yazmaları olabileceğini iddia etmektedir. Ayrıca Tahhân bu kitapların birçoğunun Berkânî’nin hocalarından yaptığı nakiller olduğunu belirtmektedir. Bkz. et-Tahhân, el-Hâfız el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 86.
514 el-Ömerî, Mevâridu’l-Hatîb el-Bağdâdî fî Târîhi Bağdâd, s. 534.
515 Bağdâdî’nin zorunlu olarak Dımeşke sürgünü esnasında seçerek yanında götürdüğü kitaplarının
olduğu iddia edilmektedir. Müellifin bu kitaplarının Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Mâlikî tarafından kaydetildiği belirtilmektedir. bkz. el-Uş, el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 92. İşte el-Mâlikî’nin
99 h. Muhammed b. Hüseyin b. Fadl el-Kattân
Hatîb’in el-Kifâye’sinde kendisinden en çok alıntı yaptığı İbn Fadl el-Kattân (ö. 415/1024) müellifimiz tarafından sika olarak tanıtılmaktadır.516 Tespitimize göre
el-Kifâye’de 100 yerde İbn Fadl’a atıf yapılmasına rağmen, onun herhangi bir
eserinin ismi verilmemektedir. Ayrıca Hatîb’in Târîhu Bağdâd’ında da bu şeyhin terceme-i hâliyle ilgili bölümde herhangi bir kitabından bahsedilmemektedir.517
i. Ali b. Muhammed b. Abdullah b. Bişrân el-Muaddal
Hatîb el-Kifâye’de 32 yerde Ali b. Muhammed b. Abdullah b. Bişrân (ö. 415/1024)’dan nakilde bulunmuştur.518 el-Kifâye’de kendisine herhangi bir kitap
isnat etmediği şeyhinden Hatîb’in ayrıca Târîhu Bağdâd’ın 61 yerinde nakilde bulunduğu kaydedilmektedir.519
j. Ebû Nuaym el-İsbehânî
Hatîb’in hadis hocası el-Berkânî (ö. 425/1034)’nin referansıyla Nîsâbûr’a giderek ilminden istifade ettiği Ebû Nuaym (ö. 430/1039)’in yanından birçok nakille döndüğü kaydedilmiştir.520 Hatîb, hocasının hıfzını övse de “ahberenâ” eda sigasını
kullanırken naklettiği râvinin halini beyan etmediğini söylemiştir. Bundan dolayı hocasını bu hususta mütesâhil davranmakla tenkîd etmiştir.521
Ebû Nuaym’a ait birçok eserden bahsedilse de ayrıca onun Ulûmu’l-hadis isminde bir kitabının olduğu da kayıtlarda görülmektedir.522 el-Kifâye’de Hatîb’in
hadis usûlü konularıyla ilgili 46 yerde kendisinden alıntı yaptığı meselelerin birçoğu her ne kadar günümüze ulaşmasa da Ebû Nuaym’ın söz konusu bu eserinden almış olabileceği kanaatindeyiz. Ayrıca “el-Esmâü’l-mübheme fî enbâi’l-muhkeme” adlı
Zahiriye Kütüphanesindeki el yazma fihristinden yararlanan Yusuf Uş Bağdâdî’nin kütüphanesindek Berkânî’ye ait olan bu kitapları üç adet olarak vermiştir. Bkz. el-Uş, a.g.e., s. 114.
516 Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, III, 44. 517 Bkz. Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, III, 44.
518 Ali b. Muhammed b. Abdullah b. Bişrân el-Muaddal’ın terceme-i hali için bkz. Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, XIII, 580.
519 el-Ömerî, Mevâridu’l-Hatîb el-Bağdâdî fî Târîhi Bağdâd, s. 554. 520 el-Uş, el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 23.
521 Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, XIII, 158; Tezkiratü'l-huffâz, III, 197. 522 Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, XIII, 156.
100
eserinde Ebû Nuaym’dan kırk adet hadis nakleden Hatîb’in Târîhu Bağdâd’ında naklettiği 589 parça metnin Ebû Nuaym’ın çeşitli eserlerinden alındığı belirtilmiştir.523
Sonuç olarak şunu ifade edelim ki Hatîb’in el-Kifâye’sinde yararlandığı hocalar ve bunlara ait kaynaklar sadece verdiklerimizle sınırlı değildir.524 Biz burada
kendisinden çokça istifade ettiği şeyhlerden bazılarını ele aldık. Hatîb’in gerek el-
Kifâye gerekse diğer telifâtını meydana getirmedeki izlediği yol, konuları sadece
direkt olarak sema, kıraat ve diğer hadis tahammül metodları kullanarak değil, aynı zamanda bizzat ulaşabildiği yazılı kaynaklardan yararlanmak suretiyle de olduğu aşikârdır. Hatîb’in eserlerini kaleme alırken de yararlandığı, zengin kütüphanesindeki kitapların tam sayısı bilinmemektedir. Onun Dımeşk’e olan zorunlu göçü esnasında yanına alarak götürdüğü kitapların isimlerinin el-Maliki’nin Zâhiriyye Kütüphane’sindeki el yazma eserinde (Mecmua no: 18) büyüklü küçüklü 476 adet olarak kaydettiği söylenmektedir.525 Buna ilaveten Hatîb’in kütüphanesinde en fazla
kitabı bulunan âlimlerin şunlar olduğu kaydetilmektedir:
İbnü’l-Anbârî: Muhammed b. Kâsım İbnü’l-Anbârî (ö. 328/939)’yi Hatîb’in sıdk sahibi biri olarak tasvîf ettiği görülmektedir.526 el-Mâlikî’nin verdiği listeden
yola çıkılarak Hatîb’in kütüphanesinde İbnü’l-Anbârî’ye ait sekiz adet eserin bulunduğu belirtilmektedir.527 Hatîb’in verdiği bilgilerde İbnü’l-Anbârî’nin garîbu’l-
hadîs ve müşkilü’l-hadîs konularında telifâtının olduğu ve bunlardan bazılarını Hatîb’in okuduğu yer almaktadır.528
İbn Ebi’d-Dünyâ: Hatîb’in kütüphanesinde yer alan kitapların en fazlası 39 eserle Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed Ubeydullah b. Süfyân b. Ebi’d-Dünyâ (ö.
523 el-Ömerî, Mevâridu’l-Hatîb el-Bağdâdî fî Târîhi Bağdâd, s. 533.
524 Biz burada sadece el-Kifâye’de Bağdâdî’nin, kendisinden çok istifade ettiği hocalardan bazılarının
ismini verdik. Hatîb’in ayrıca Târîhu Bağdâd adlı eserinde geçip de kendilerinden, daha çok hadis alanında iktibasta bulunduğu hadisçiler için bkz. el-Ömerî, a.g.e., s. 432-449.
525 et-Tahhân, el-Hâfız el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 282’den naklen. Yusuf Uş çalışmaşında bu eserlerden
474’ün hangileri olduğunu isimleri ve müellifleriyle birlikte belirtmektedir. bkz. el-Uş, el-Hatîb el-
Bağdâdî, s. 92-112.
526 Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, IV, 299. 527 el-Uş, el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 113.
101
208/823)’ya ait olduğu belirtilmektedir.529 Hatîb zühd ve rekâik konularına dair İbn
Ebi’d-Dünyâ’nın birçok eseri olduğunu nakletmektedir.530
Dârekutnî: Hatîb’in kütüphanesinde Dârekutnî (ö. 385/995)’ye ait on bir eser olduğu kaydının531 yanında Târîhu Bağdâd’ında Yahyâ b. Maîn (ö. 233/847)’den
sonra en fazla iktibası Dârekutnî’den yaptığı iddia edilmektedir. Yahyâ b. Maîn’in sadece Târîh’inden iktibasta bulunduğu söylenen Hatîb’in, Dârekutnî’ye ait çeşitli eserlerden 1092 alıntı yaptığı belirtilmektedir.532
Ebû Ubeyd Kâsım b. Selâm: Hadis, fıkıh, Kur’an ve Arap dili alanında yirmiye yakın eseri olduğu söylenen Kâsım b. Selâm (ö. 224/839)’ın533 dokuz eserinin
Hatîb’in kütüphanesinde bulunduğu kaydedilmektedir.534
İbn Kuteybe: Abdullah b. Müslim İbn Kuteybe (ö. 276/889)‘ye ait Hatîb’in kütüphanesinde toplam 10 eserin mevcut olduğu kaydedilmiştir. Bunlardan
Müşkilü’l-hadîs, Garîbu’l-hadîs gibi hadis ilimleriyle ilgili olanların yanında Kur’an
ve diğer ilim dalları ile ilgili olanlar da mevcuttur.535
El-Medâinî: Ebu’l-Hasen el-Medâinî (ö. 224/839)’ye ait toplam 10 adet kitabın Hatîb’in kütüphanesinde yer aldığı geçmektedir. Bunların birçoğunun tarih kitapları olduğu görülmektedir.536
Müslim: İmam Müslim (ö. 261/875)’e ait yedi adet kitabın Hatîb’in kütüphanesinde mevcut olduğu belirtilmektedir.537
Yahyâ b. Maîn: Yahyâ b. Maîn (ö. 233/847)e’ ait yedi adet kitabın Hatîb’in kütüphanesinde bulunmasının yanında,538 Târîhu Bağdâd’ta Hatîb’in en fazla iktibası
İbn Maîn’den yapmış olması bu müellifin önemini ortaya koymaktadır. Ayrıca
529 el-Uş, a.g.e., s. 115.
530 Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, XI, 293. 531 el-Uş, a.g.e., s. 114.
532 Eren, Hadis İlminde Ricâl Kitapları ve İlmî Değerleri, s. 331. 533 Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, VIII, 501.
534 el-Uş, el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 116. 535 Bkz. el-Uş, a.g.e., s. 117.
536 el-Uş, a.g.e., s. 117. 537 el-Uş, a.g.e., s. 118. 538 Bkz. el-Uş, a.g.e., s. 119.
102
Hatîb’in Târîh’inde kaydettiği Yahyâ b. Maîn’in’e ait 1100 iktibasın tamamını İbn Maîn’in Târîh’inden yapmış olduğu belirtilmektedir.539
Buraya kadar zikrettiğimiz bazı müellifler ve onların çeşitli konulardaki kitapları, ayrıca Hatîb’in kütüphanesinde bulunan diğer telifâtlar, bunun yanında Hatîb’in hayatta iken çeşitli tahammül metoduyla kendisinden istifade ettiği şeyhlerinden yaptığı nakiller Hatîb’in hadisten tarihe, fıkıhtan edebiyata kadar birçok ilim dalında kaleme aldığı eserlerin kaynağına işaret etmektedir. Hatîb’in yoğun telif faaliyetine çok sonraları başlaması; onun bu denli çok ve çeşitli ilim dallarındaki kitapları önce okuyup özümsediği daha sonraları da ilmî olgunluğu gerçekleştikten sonra da bunların her birini tasnife tabii tuttuğu en sonunda da kitap yazma faaliyetine giriştiği şeklinde yorumlanmaktadır.540 Neticede onun için söylenmiş olan
“Hiçbir hadis ilim dalı yoktur ki, Hatîb’in o konuda müstakil bir kitabı
bulunmasın”541 sözü; hem onun sahip olduğu kaynakların çokluğuna ve çeşitliliğine
işaret etmekte hem de Hatîb’in bunları tasnîfe tabi tutuşundaki intizamını göstermektedir.