Öncelikle şunu belirtmeliyiz ki Hatîb’in bazı eserlerinin net bir şekilde hangi alanla ilgili olduğunu söylemek kolay görünmektedir. Fakat diğer bazı eserleri için bunu söylemek mümkün değildir. Onun için biz burada bir eser ağırlıklı olarak hangi alana dairse o kısımda değerlendireceğiz. Ama bu sınıflandırma daha öncekilerin de yaptıkları gibi farklı bir şekilde de oluşturulabilir.
1. el-Emâlî fî mescidi Dımeşk
Bu eser sadece el-Emâlî ismiyle de zikredilmetedir.184 Eserin Hatîb tarafından Dımeşk câmiinde dikte usûlüyle okuttuğu hadisleri ihtiva ettiği bir hadis mecmuası olduğu tahmin edilmektedir.185 el-Elbânî Fihrist’inde eserin beş cüz olduğunu
belirmiştir.186 İbn Muhammed el-Mâlikî el-Endelüsî eserin beşinci cüzünün Dâru’l-
kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunduğunu belirtmektedir. (Mecmua, nr. 28/15)187
2. “el-İmâmu dâmin ve’l-müezzinu mu’temen” 188
İbn Muhammed el-Mâlikî el-Endelüsî bu kitabı Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de
bulunan fihristinde zikretmektedir. 189 Bunun yanında kitabın içeriği hakkında fazla bir bilgi bulunmamaktadır.
3. Hadîsu Abdirrahmân bin Semre ve turukuhu
İki cüz halinde bulunan eseri İbn Muhammed el-Mâlikî el-Endelüsî Dâru’l-
kütübi’z-Zâhiriyye’deki fihristinde zikretmektedir.190
184 Yusuf Uş bu eseri sadece el-Emâlî ismiyle zikretmektedir. Bkz. el-Uş, el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 121. 185 Kılıç, el- Hatîbu'l-Bağdâdî ve Yararlandığı İlim Otoriteleri ve Hadis Râvîleri, s. 56.
186 Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî (ö. 1999), Fihrisü mahtûtâti Dâri’l-Kütübi’z-Zâhiriyye, s. 362,
eseri düzenleyip neşre sunan, Meşhûr Hasan Âl Selmân, Mektebetü’l-Meârif, I. Baskı, Riyâd 2001. Biz Bağdâdî’nin eserlerini zikredeceğimiz bu bölümde el-Elbânî’nin hadis konusunda Dâru’l- kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan yazma eserlerle ilgili hazırladığı Fihristin’den de çeşitli nakillerde bulunacağız. Fakat vereceğimiz bilgileri dipnotlarımızda sadece el-Elbânî’nin bu eseri üzerine yapılmış matbu çalışmadan sahife numarası olarak göstereceğiz.
187 Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Mâlikî el-Endülisî Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan
fihristinde Bağdâdî’nin hicri 453 (miladi 1061) senesine kadar 54 eserini zikretmektedir. el-Uş, a.g.e., s.120. Ayrıca bkz. Kandemir, M. Yaşar, “ Hatîb el-Bağdâdî ”, DİA., XVI, 456.
188 نمتؤم نذؤملاو نماض ماملاا hadîsi için bkz. Ebû Dâvud, Salât, 32; Tirmizî, Mevâkît, 39; İbn Mâce,
İkâme, 47; Ahmed b. Hanbel, II, 232, 284, 378, 419, 424, 461, 472, 514; V, 260; VI, 25.
41 4. Hadîsu’n-nuzûl
İbn Muhammed el-Mâlikî el-Endelüsî Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan
eserinde bu kitabı zikretmektedir.191
5. “Neddarallahu imreen semia minnâ hadîsen” 192
el-Mâlikî el-Endelüsî Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan eserinde bu
kitabı zikretmektedir.193 Hatîb el-Kifâye’sinde mana ve lafız rivâyetini ele aldığı
konu içerisinde “Neddarallahu imreʾen semiʿa minnâ hadîsen” hadisini örnek olarak vermekte ve ilerleyen kısımda bu hadisin farklı lafızlarını ele aldığı bir kitap telif ettiğini beritmektedir. Hatîb her ne kadar ismen belirtmese de bahsettiği kitap kanaatimizce başlıkta belirttiğimiz “Neddarallahu imreen semia minnâ hadîsen” adlı eserdir.194
6. Turuku hadîsi kabzı’l-ilm
İbn Muhammed el-Mâlikî Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan fihristinde bu eserin üç cilt olduğunu bildirmiştir.195
7. Talebu’l-ilm ferîdatün alâ kulli müslimin 196
el-Mâlikî Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan fihristinde bu eseri
zikretmektedir.197
8. Mecmûu hadîsi Ebî İshâk eş-Şeybânî
Üç cüz halindeki bu eseri İbn Muhammed el-Mâlikî Dâru’l-kütübi’z- Zâhiriyye’de bulunan fihristinde zikretmektedir.198
190 el-Uş, a.g.e., s. 121; el-Ömerî, Mevâridu’l-Hatîb el-Bağdâdî fî Târîhi Bağdâd, s. 56. 191 el-Uş, a.g.e., s. 121; el-Ömerî, a.g.e., s. 56.
192 اثيدح انم عمس اءرما اللهرضن (Allah benden bir hadis işiten kimsenin yüzünü ağartsın...) hadîsi için bkz.
Ebû Davud, İlm, 10; Tirmizî, İlm, 10; İbn Mâce, Mukaddime, 18; Menâsik, 76; Dârimî, Muhaddime, 24; Ahmed b. Hanbel, I, 427; III, 225; IV, 80, 82; V, 183;
193 el-Uş, a.g.e., s. 121.
194 Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye, s. 236, 237.
195 el-Uş, a.g.e., s. 121. Ayrıca bkz. Zehebî, Tezkiratü’l-huffâz, III, 224; es-Safedî, el-Vâfî bi’l- vefeyât, VII, 131; el-Kettânî, er-Risâletü’l-müstadrafe, s. 112.
196 ملسم لك يلع ةضيرف ملعلا بلط hadisi için bkz. İbn Mâce, Mukaddime, 18. 197 el-Uş, a.g.e., s. 121. Ayrıca bkz. el-Kettânî, a.g.e., s. 112.
42
9. Mecmûu hadîsi Muhammed Hicâra, Beyân bin Bişr, Saffân bin Selîm,
Matar el-Verrâk ve Misar bin Kidâm.
İbn Muhammed el-Mâlikî Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan fihristinde
bu eseri zikretmektedir.199
10. Hadîsü Muhammed b. Sûka
Üç cüz halindeki bu eseri yine el-Mâlikî Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de
bulunan fihristinde zikretmektedir.200 Hatîb’in bu eserini İbn Kâdî Şehbe (ö. 851/1448)’ nin201, Müsnedü Muhammed b. Sûka ismiyle zikrettiği belirtilmektedir.202
11. Muhtasaru’s-Sünen min asli’l-Hatîb el-Bağdâdî
Bazı kaynaklarda Kitâbü’s-sünen olarak da geçmektedir.203 Dâru’l-kütübi’l-
Mısriyye’de (nr. Hadis, 458) yazma bir nüshası bulunan eser üzerinde el-Münzîrî’nin (ö. 606/1258) muhtasarı olduğu belirtilmektedir.204
12. Müsnedü Ebî Bekr es-Sıddîk radiyallahü anhü alâ şarti’ş-şeyhân
Bir cüz hacmindeki bu eseri el-Mâlikî Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan fihristinde zikretmektedir.205
13. Müsnedü Saffân b. Assâl
Bu eserin hacminin ne kadar olduğuyla ilgili kaynaklarda herhangi bir kayda
rastlayamadık. el-Mâlikî Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan fihristinde bu eseri zikretmektedir.206
198 el-Uş, a.g.e., s. 121. 199 el-Uş, a.g.e., s. 122. 200 el-Uş, a.g.e., s. 122.
201 Takiyyüddîn Ebî Bekr b. Ahmed b. Kâdî Şehbe el-Esedî (ö. 851/1448). İbn Kâdî Şehbe diye şöhret
bulan müellifin Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan Târîhu İbn Kâdî Şehbe olarak bilinen el yazması eserinden Yusuf Uş birçok nakiller yapmaktadır. Fakat Yusuf Uş yaptığı nakillerle ilgili neşr, cilt ve sayfa numarası vermemektedir.
202 Bkz. el-Uş, a.g.e., s. 122. Ayrıca bkz. Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XXXI, 100; Tezkiratü'l-huffâz, III,
224.
203 Bkz. el-Ömerî, Mevâridu’l-Hatîb el-Bağdâdî fî Târîhi Bağdâd, s. 57. 204 Brockelmann, Târîhu’l-edebi’l-arabî, VI, 61; el-Uş, a.g.e., s. 122.
43 14. Müsnedü Nuaym b. Hemmâz el-Usfânî
Bir cüz halinde bulunan eseri el-Mâlikî Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan fihristinde zikretmektedir.207 Buradaki el-Usfânî isminin doğru olmadığı, bunun doğrusunun el-Gatfânî olduğu da belirtilmektedir.208
15. Avâlî Mâlik bin Enes.
Tek cüz halindeki eserin el yazma nüshası Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de
bulunmaktadır (Mecmua, nr. 101. vr. 70-80).209
Müellifin bu eseri İmam Mâlik b. Enes’in âlî isnadlı hadisleri üzerine tahrîc çalışmasıdır. Eser Muhammed Hâc en-Nâsır tahkîkiyle neşredilmiştir.210 Risâlede
Hatîb’in bu rivâyetleri hicrî 6 Safer 457 (17 Ocak 1065) senesinde naklettiğine dair kayda rastlanmaktadır. Muhakkîkin çalışmasında eserde toplam 21 hadis olduğu gibi verilmekte, bunların hiçbirinde Hatîb’in herhangi bir değerlendirmesi görülmemektedir.211
16. Emâli’l-Cevherî 212
İki imla meclisinde yazdırılan hadisleri ihtiva etmektedir. Bu eser Dâru’l- kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunmaktadır (Mecmua, 105/6, s. 16)213
17. Fevâidu Ebi’l-Kâsım en-Nursî.
206 el-Uş, a.g.e., s. 122.
207 Yusuf Uş çalışmasında, Bağdâdî’nin eserlerini gruplandırırken, 14. sırada Müsnedü Nuaym b. Hemmâz el-Usfânî’yi verdikten sonra 14b. olarak verdiği yerde Bağdâdî’nin “Hadîsu Ca’fer bin Hayân” isimli çalışması olduğuna işaret etmiştir. Uş bu eseri 14 nolu eserin bir alt başlığı gibi
göstermesinin sebebini ise açıklamamıştır. Fakat Zâhiriyye kütüphanesinde bir nüshasının olduğunu belirmiştir. Bkz. el-Uş, a.g.e., s. 122. Müsnedü Nuaym b. Hemmâz el-Usfânî adlı eserin geçtiği kaynaklar için bkz. Yâkût el-Hamevî, Mu’cemu’l- udebâ (İrşâdu’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb); Zehebî,
Târîhu’l-İslâm, XXXI, 99; es-Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât.
208 Bkz. el-Ömerî, Mevâridu’l-Hatîb el-Bağdâdî fî Târîhi Bağdâd, s. 57. 209 el-Uş, a.g.e., s. 122; el-Elbânî, Fihrist, s. 365.
210 Bkz. Hatîb el-Bağdâdî, Avâlî Malik, thk. Muhammed Hâc en-Nâsır, nşr. Dâru’l-garbi’l-İslâmî, III.
Baskı, 1998.
211 Hatîb el-Bağdâdî, Avâlî Malik.
212 Cevherî’nin asıl adı Hasan b. Ali’dir. Bağdâdî’nin hocalarındandır. Bkz. el-Ömerî, Mevâridu’l- Hatîb el-Bağdâdî fî Târîhi Bağdâd, s. 58.
44
Yirmi cüz hacminde olup müellifimizin tahrîc ettiği hadislerden müteşekkil bir eserdir.214
18. Fevâidu Abdillah bin Ali bin İyâd es-Sûrî
Hatîb’in tahrîc etmiş olduğu dör cüzden meydana gelen bir hadis eseridir.215
19. el-Fevâidu’l-müntehabe es-sıhâh ve’l-garâib
Hatîb’in, talebesi Ebu’l-Kâsım Ali b. İbrâhim b. Abbas b. Ebu’l-Cin el- Hasenî’nin rivâyetlerinden seçip derlediği ve sahih olup olmaması açısından değerlendirme yaptığı bir eseridir. Bu eserin sekizinci (Mecmua, nr. 4/46 ), on üçüncü (Mecmua, nr. 140/139), ve on dördüncü (Mecmua, nr. 40/178) cüzleri Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunmaktadır.216 Kaçıncı cüz olduğu bilinmeyen diğer
bir cüz de yine aynı kütüphanede bulumaktadır.217 İbn Asâkir bu eserin toplam 20
cüz olduğunu bildirmektedir.218 Diğer cüzlerin ise kayıp olduğu söylenmektedir. et-
Tahhân on üçüncü cüzün toplam 15 varaktan ibaret olduğunu, her bir sahifesinde 17 satırın bulunduğunu ve yazısının açık olduğunu belirtmektedir.219
Hatîb, eş-Şerîf Ebu’l-Kâsım el-Hasenî’den naklen almış olduğu hadisleri sonuna kadar senediyle rivâyet etmekte, sonra hadisin sahîh olup olmadığı hakkında değerlendirme yapmaktadır. Rivâyet etmiş olduğu hadisi Buhârî ve Müslim’den hangisinin tahrîc ettiğini de belirtmektedir. Buna ilaveten senetteki râvîler hakkında değerlendirme de yapmaktadır. Bu eser Hatîb’in ricâl tenkîdindeki yeteneğini, buna bağlı olarak da bir hadisi değerlendirmedeki ilmi kariyerinin derinliğini ortaya koyması açısından önemli bir yere sahiptir.220
214 el-Uş, a.g.e., s. 122.
215 İbn Tağrîberdî, en-Nücûmu’z-zâhire, V, 63; el-Uş, a.g.e., s. 122; el-Ömerî, a.g.e., s. 58.
216 Kandemir, M. Yaşar, “ Hatîb el-Bağdâdî ”, DİA., XVI, 458’den naklen. Ayrıca bu eser hakkındaki
bilgiler için bkz. el-Uş, a.g.e., s. 123.
217 el-Uş, a.g.e., s. 123.
218 İbn Asâkir, Târîhu Dımeşk, XLI, 245.
219 et-Tahhân, el-Hâfız el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 254.
220 et-Tahhân’ın elde etmiş olduğu el-Fevâidu’l-müntehabe es-sıhâh ve’l-garâib adlı eserin on üçüncü
45
20. el-Fevâidu’l-müntehabe es-sıhâh ve’l-garâib (Tahrîcu’l-Hatîb lî Ebi’l-
Kâsım el-Mehrevânî )
Hatîb bu çalışmasında, akranı olan Ebu’l-Kâsım Yûsuf b. Muhammed el- Mehrevânî’nin rivâyetlerinden beş cüzünü sahîh olup olmaması açısından değerlendirmeye tâbi tutumuştur. Mehrevânîyyât adıyla da bilinen eserin beş cüzden oluşan bir nüshası Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (Mecmua, nr. 47, 1114/2, 3, 4 ve 5. cüzleri, Hadis, nr. 353) diğer nüshaları Millet (Feyzullah Efendi, nr. 555) ve Bursa Hüseyin Çelebi (nr. 4/46) kütüphanelerinde bulumaktadır.221 et-Tahhân çalışmasında
elde ettiği nüshalara dayanarak kitabın içeriği ve vasfı ile ilgili bilgiler vermektedir.222 Ayrıca Hatîb’in bu eseri hakkında Medine İslam Üniversitesi’nde
yapılmış master tezi bulunmaktadır.223
21. el-Fevâidu’l-müntehabe es-sıhâh ve’l-avâlî (Tahrîcü’l-Hatîb lî Ca’fer b.
Ahmed..)
el-Fevâidu’l-müntehabe es-sıhâh ve’l-avâlî Hatîb’in, talebesi olan Ebû Muhammed Ca’fer b. Ahmed b. Hasan es-Serrâc el-Bağdâdî’nin beş cüzden meyadana gelen rivâyetlerini tahrîc ederek yazdığı bir eserdir. es-Sirâciyyât olarak da bilinen eserin tamamı Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (Mecmua, nr. 14, 27/8, 31/12, 98/3, 14) bulunmaktadır.224
22. Meclisü min imlâ’ Ebî Cafer Muhammed b. Ahmed el-Müslime (Tahrîcü’l-
Hatîb)225
221 Kandemir, M. Yaşar, “ Hatîb el-Bağdâdî ”, DİA., XVI, 458’den naklen. Ayrıca bu eser hakkındaki
bilgiler için bkz. İbnu’l- Cevzî, el-Muntazam; XVI, 179; İbnu’l-İmâd, Şezerâtu’z-zeheb,V, 294; el- Uş, el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 123; el-Elbânî, Fihrist, s. 364. Ayrıca et-Tahhân eserin diğer nüshaları hakkında geniş bilgi vermektedir. Bkz. et-Tahhân, el-Hâfız el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 260.
222 et-Tahhân, a.g.e., s. 260-261.
223 Bu tez için bkz. Suûd b. Îd b. Umeyr b. Âmir el-Curbûî, el-Mehrevâniyyât/ el-Fevâidu’l- müntehabe es-sıhâh ve’l-garâib, Master tezi, 1418, Külliyyetü’l-hadîsi’ş-şerîf ve’d-dirâseti’l-İslâmî,
el-Câmiatü’l-İslamiyye bi’l-Medineti’l-Münevvere, 1997.
224 el-Uş, el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 123. Ayrıca bkz. İbn Receb, Zeylü Tabakâti’l-Hanâbile, I, 234. 225 Yusuf Uş yaptığı çalışmada Bağdâdî’nin eserlerini sıralarken bu eseri 21b. Olarak kaydetmiştir.
Kendisinden bir önceki eserler bir bağlantısı varmış gibi görünen bu eserin 20. sıradaki el-Fevâidu’l-
46
Yusuf Uş bu eserin Dâru’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (Mecmua, nr. 117/21) bulunduğunu belirtmektedir.226
23. el-Kavl fî ilmi’n-nücûm.
Hatîb’in bu risâlesi günümüzde de bazı insanların bir hayli itibar ettiği yıldız falı, muskacılık, sihir, büyü vs. gibi yollara başvurmanın İslâm tevhîd inancına aykırılığını açıkça göstermektedir. Hatîb bu eserinde yıldız ilimleriyle ilgili olarak, onların adlarını ve bir takım hareketlerini öğrenme yoluyla araştırmalar yapmanın bir sakıncası olmadığını belirtmektedir. Fakat bunları vasıta edinerek gaybî bilgiler vermenin ve bunları müneccimlikte kullanmanın caiz olmadığını ayet ve hadislerden deliller getirerek anlatmaktadır.
Hatîb bu eserde ortaya koyduğu görüşleri Kur’an’dan, hadisten ve selef-i sâlihînden delillerle desteklerken bunları ise kimi zaman senetlerle kimi zaman da senetsiz olarak vermektedir. Anlatacağı konuları bablara ya da fasıllara ayırmamaktadır. Hatîb kitabının telîf sebebini mukaddimesinde ortaya koymaktadır. Burada risâlenin “ Yıldız ilimleriyle uğraşmanın doğru olup olmadığını” soran birinin sorusu üzerine kaleme alındığı anlaşılmaktadır.227
el-Mâlikî ve İbn Kâdî Şehbe’de bir cüz olarak zikredilen bu risâle228 aynı zamanda Brockelmann’ın eserinde de geçmektedir.229 Süleymâniye Kütüphanesi’nin
Âşir Efendi kısmında (nr. 190/1) da risâlenin yazma bir nüshasının olduğu belirtilmiştir.230 Âşir Efendi’de bir cüzden ibaret nüshadaki bazı ifadelerle, ilk iki
sayfası dışında hadis ve haberlerde senedlerin hazfedilmesi, bu nüshanın asıl eserin bir muhtasarı olabileceği kanaatini uyandırdığı iddia edilmektedir.231 Bu risale Yusuf
b.Muhammed es-Saîd’in tahkîkîyle (1999 Riyâd) yayımlanmıştır.
226 el-Uş, el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 123.
227 Hatîb el-Bağdâdî, el-Kavl fî ilmi’n-nücûm, s. 126, thk. Yusûf b. Muhammed es-Saîd, Dâru Atlas, I.
Baskı, 1999 Riyâd.
228 el-Uş, a.g.e., s. 126’dan naklen. Eser için ayrıca bkz. İbnu’l- Cevzî, el-Muntazam, XVI, 130;
Yâkût el-Hamevî, Mu’cemu’l- udebâ (İrşâdu’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb), I, 387; Zehebî, Tezkiratü’l-
huffâz, III, 223; es-Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât, VII, 131; Subkî, Tabakâtu’ş-şâfiîyyeti’l-kübrâ, IV, 225; 229 Brockelmann, Târîhu’l-edebi’l-arabî, VI, 61.
230 Kılıç, a.g.e., s. 52.
47