Daha önce de müellifin hadis ve hadis usulüne dair bazı eserlerini farklı başlıklarda zikretmiştik. Fakat muhteva bakımından gerek doğrudan, gerekse dolaylı olarak hadis ve hadis usulüyle ilgili olan diğer bazı eserleri de şunlardır:
1. İktizâü’l-ilm el-amel.
İlmin ameli gerektirdiğini anlatan bu eserde; ilim için sefere çıkan bir kimsenin samimi olması, ilmin dünya menfaatı için öğrenilmemesi gibi konulardan bahsedilmektedir. Hatîb bu konular hakkındaki tavsiyelerini hadislerle ve ilim erbabının sözleriyle de desteklemektedir. Bu eser ilk defa Nâsırüddîn el-Elbânî tarafından yayımlanmıştır.360 İbn Kâdî Şehbe bir cüz olarak bunu eserinde
356 Hatîb el-Bağdâdî, a.g.e., I, 365-371. 357 Hatîb el-Bağdâdî, a.g.e., II, 512. 358 Hatîb el-Bağdâdî, a.g.e., II, 557. 359 el-Uş, el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 133.
360 Kitabın diğer baskıları için bkz .(Dımeşk 1386/1966, 1389/1969, 1397/1976 Erba’u resâil min künûzi's- sünne içinde).
70
zikretmiştir. Yine el-Mâlikî fihrtistinde bu kitaptan bahsetmektedir. Kitabın el yazma iki nüshası Zâhiriyye Küphanesinde (Edeb, 257 ) ; (Tefsîr, 151/31) bulunmaktadır.361
2. Takyîdu’l-ilm.
Kitâbın isminden de anlaşılacağı gibi ilmin, yani o zaman müstakil ilim olarak kabul edilen hadislerin yazılmasının gerekliliğiyle ilgili bir eserdir. Küçük bir mukaddime ve on bâbdan müteşekkil eseri el-Mâlikî iki cüz, İbn Kâdî Şehbe üç cüz olarak zikretmektedir. Brockelmann da kitabın farklı kütüphanelerdeki mevcut nüshalarından bahsetmektedir.362 Ayrıca eserin Zâhiriyye Kütüphanesinde değişik el
yazması nüshalarının mevcut olduğu belirtilmektedir.363 Zâhiriyye Kütüphanesindeki
nüshaları tek tek sayıp mufassalan tavsif eden Yusuf Uş, Hicrî 461 senesinde bizzat Hatîb’e öğrencilerinden Kays b. Ali b. Abdisselam el-Ermenâzî (ö. 500/1106) tarafından okunmuş nüshansını keşfederek basımını gerçekleştirmiştir.364
Hatîb bu eserinde önce aleyhte olan hadisleri daha sonra da lehte olan hadisleri ele alarak hadisleri yazmanın gerekliliği sonucuna ulaşmıştır. Önce Ebû Saîd el- Hudrî’den nakledilen değişik sened ve metinlerden müteşekkil aleyhteki rivâyetleri ele almıştır. Muaviye, Abdullah b. Mesûd, Ebû Mûsa el-Eşârî, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Ömer gibi sahabîlerin çeşitli sebeplerden dolayı hadisleri yazmadıklarını, yazanların da ellerindeki nüshaları yırttıklarını, yine tâbiînden birçoğunun da aynı uygulamalarını ele almıştır. İlk zamanlar hadislerin yazılmasının yasaklanma nedenini araştıran Hatîb şu sonuca ulaşıyor: Başlangıçta hadislerin kaydedilmesinin yasaklanması, onların Kur’an’a karışacağı düşüncesi idi. Bu ise âlimlerin az olmasından kaynaklanmaktaydı. Bu sebep daha sonra ortadan kalktığı için hadislerin kaydedilmesinde bir mahzur görülmemiştir. Daha sonra hadislerin yazılması yönündeki rivâyetleri ele alan Hatîb, Ebû Hureyre’nin naklettiği hadisi
361 el-Uş, el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 124. Ayrıca bu eserin zikredildiği diğer kaynaklar: Yâkût el-Hamevî, Mu’cemu’l- udebâ (İrşâdu’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb), I, 387; Zehebî, Tezkiratü’l-huffâz, III, 223; Târîhu’l-İslâm, XXXI, 98; Kâtib Çelebi, Keşfu’z-zunûn, I, 67; el-Kettânî, er-Risâletü’l-müstadrafe, s.
56; el-Elbânî, Fihrist, s. 361.
362 Brockelmann, Târîhu’l-edebi’l-arabî, VI, 60.
363 el-Uş, Hadis İlminde Ricâl Kitapları ve İlmî Değerleri, s. 124. Eserin zikredildiği diğer kaynaklar
için bkz. İbnu’l- Cevzî, el-Muntazam, XVI, 130; Yâkût el-Hamevî, a.g.e., I, 387; Zehebî, Tezkiratü’l-
huffâz, III, 223; Târîhu’l-İslâm, XXXI, 98; es-Safedî,el-Vâfî bi’l-vefeyât, VII, 131.
364 Yusuf Uş’un İnstitut Français de Damas, 1949 yayını için bkz. Ateş, Ahmed, el-Hatîb el-Bağdâdî ve Takyîdu’l-ilm Adlı Eseri, AÜİFD., Sayı I, s. 100-101, Milli Eğitim Basım Evi, İstanbul, 1952.
71
zikretmektedir. Hadislerin yazılmasına yönelik sahabilerden yapılan rivâyetleri veren Hatîb bu görüşleri destekleyen tâbiînin görüşlerini de ele almaktadır. En son bâbda ise kitâbın/kitâbetin değişik açılardan faydalarından bahsetmetedir.
3. er-Rıhle fî talebi’l-hadîs
Mukaddimesiz olarak başlayan kitap beş fasıldan meydana gelmektedir. Hadis tahsîli için yapılan seyahatlar ve buna teşvik, sahabe-i kirâmın ve bazı büyük ilim adamlarının hadis öğrenimi için yaptıkları yolculuklar, âlî isnâd elde edebilmek için göze alınan sıkıntılar gibi hususlar kitabın belli başlı konusunu teşkil etmektedir.
Kitâbın iki adet el yazmasının Zâhiriyye Kütüphanesinde (Mecmua. nr. 75/12), (Mecmua. nr. 101/20) bulunduğu belirtilmektedir.365 Bu eseri önce Subhî es-
Sâmerrâî Mecmûatü’r-resâil fî ulûmi’l-hadîs içinde (Medine, 1969) yayımlamıştır. Fakat bu neşrin içinde bazı hatalar bulunmuş, daha sonra aynı eser Nûrettin Itr tarafından (Beyrût 1975) bazı rivâyetler de eklenerek yayımlanmıştır.
3. Şerefu ashâbi’l-hadîs
İslam ülkelerinde Havâric, Râfize, Mürcie ve Kaderiye gibi ehl-i bid’atlerin zuhûr etmesi Emevî Hilâfetinin sonlarına doğru (132/749) Cehmiyye ve Müşebbihe’nin vücûd bulması Ehl-i Sünnetin bayraktarlığını üzerlerine alan hadisçileri harekete geçirmiştir. Hatîb de kendi devrine gelinceye kadar, hadis müessesine karşı girişilmiş her türlü hücuma karşı bu müessese mensublarınca verilen fiilî ve yazılı müdafaaları kitaplaştırmış olan kimsedir.366 İşte Şerefu ashâbi’l-
hadîs Hatîb’in hadisi ve hadis ehlini müdafaasının sebeplerini ve içeriğini ele alan en
temel eseridir. Özetle müellif bu eserinde şu fikirleri ortaya koymaktadır: İslam kaynakları içerisinde hadisin çok sağlam ve önemli bir yeri vardır. Bu hadisleri derleyen, bizzat uygulayan başkalarına öğretenler, bu suretle de gerçek İslam
365 el-Uş, el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 125; et-Tahhân, el-Hâfız el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 217. Ayrıca bu
eserin zikredildiği kaynaklar: İbn Hayr el- İşbîlî, Fihris, s. 153; İbnu’l- Cevzî, el-Muntazam, XVI, 130; Ateş, Ahmed, el-Hatîb el-Bağdâdî ve Takyîdu’l-ilm Adlı Eseri, AÜİFD., Sayı I, s. 100-101, Milli Eğitim Basım Evi, İstanbul, 1952; Zehebî, Tezkiratü’l-huffâz, III, 223; İsmail Paşa el-Bağdâdî,
Hediyyetü’l-ârifîn, I, 79; el-Kettânî, er-Risâletü’l-müstadrafe, s. 164; el-Elbânî, Fihrist, s. 363. 366 Hatîb el-Bağdâdî, Şerefu Ashâbi’l-Hadîs (Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları), Muhakkikin
72
kültürünü yok olmaktan kurtaranlar hadisçilerdir. Dolayısıyla onlar, İslam âlimlerinin en ön safında yer almaya hak kazanmışlardır.367
Şerefu ashâbi’l-hadîs’in el-Mâlikî, İbn Tûlûn ve İbn Hayr tarafınan üç cüz
olarak zikredildiği belirtilmiştir.368 Zâhiriyye Kütüphanesi (Mecmua. nr. 117) ile
birlikte Medine’de Ârif Hikmet Kütüphanesi (Hadis. 38), Almanya’da Tubingen (Ms. Or. Sprenger 554), Kâhire’de Dâru’l-kütübi’l-Mısriyye (b. 23736), İstanbul’da Âtıf Efendi Kütüphanesi (601)’de nüshalarının mevcut olduğu söylenmektedir.369
Eser, Delhi ve Lahor’da 1964’de basılmış, ayrıca Mehmet Saîd Hatipoğlu tarafından 1971’de Ankara’da neşredilmiştir. Ebû Abdurrahman Mahmût tarafından 1993’de Beyrût ve Riyâd’da “et-Takrîb li musannefâti’l-Hatîb” dizisinin ilk kitabı olarak
Tehzîbü Şerefi ashâbi’l-hadîs adıyla ihtisar edilmiştir. Hatîb’ten önce Şeref türü
çalışmaların usûl-i hadis kitaplarının mukaddimelerinde, sınırlı ölçüler içinde yapıldığı görülmektedir. Mesela er-Ramehurmuzî’nin el-Muhaddisu’l-fâsıl adlı eserinin baş tarafında ve yine en-Neysâbûrî’nin Ma’rifetü ulûmi’l-hadîs’inin mukaddimesinde bunu görmemiz mümkündür. Fakat Hatîb’in Şerefu ashâbi’l-
hadîs’inin kendi sahasında yazılmış ilk müstakil kitap olduğu iddia edilmiştir. Daha
sonra da Hatîb’in açtığı bu yolda birçok eser kaleme alınmıştır.
Mesela Ebû Alî İbnu’l-Bennâ el-Hasan İbn Ahmed el-Hanbelî el-Bağdâdî (ö. 471/1079) aynı isimde bir eser kaleme alınmıştır. Daha sonra sırayla, el-Herevî (ö. 481/1088), Kitâbu menâkibi ehli’l-âsâr, Ebû Abdullah Muhammed İbn Ebî Nasr Futûh el-Humeydî (ö. 488/1095)’nin Kasîdetü fi’r-red men âbe’l-hadîse ve ehlehû, Ebu’l-Muzaffer Mansûr İbn Muhammed es-Semʼânî (ö. 489/1096)’nin el-İntisâr li-
ashâbi’l-hadîs, Ebu’l-Vefâ Ali İbn Akîl (ö. 513/1119)’in el-İntisâr li-ehli’s-sünne
(hadis), İbn Asâkir (ö. 571/1176) ’in Kitâbu fazli ashâbi’l-hadîs, Ebu’l-Ferec İbnu’l- Cevzî (ö. 597/1201)’nin Menâkibu ashâbi’l-hadîs, Ebû Abdullah Muhammed İbn
367 Hatîb el-Bağdâdî, a.g.e., s. 8.
368 el-Uş, el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 125. Ayrıca eseri zikreden diğer kaynaklar: İbnu’l- Cevzî, el- Muntazam, XVI, 130; Yâkût el-Hamevî, Mu’cemu’l- udebâ (İrşâdu’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb), I, 386;
Zehebî, Tezkiratü’l-huffâz, III, 223; İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, XII, 125; İsmail Paşa el- Bağdâdî, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 79; Kâtib Çelebi, Keşfu’z-zunûn, II, 1044; el-Kettânî, er-Risâletü’l-
müstadrafe, s. 56; el-Elbânî, Fihrist, s. 364.
369 Hatîb el-Bağdâdî, Şerefu Ashâbi’l-Hadîs (Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları), Muhakkikin
73
Abdulvâhid el-Makdisî (ö. 643/1245) aynı isimdeki kitabı kaleme almışlardır. Bu eseri kaleme alanların birçoğunun Hatîb’le birebir ilmî münasebetlerinin olduğu da görülmektedir.370
4. en-Nasîha li ehli’l-hadîs
Hatîb daha kitabının ilk cümlelerinde bu eseri hususen hadis ehli için genelde ise diğer ilim erbabı için kaleme aldığını belirtmektedir. Hatîb özellikle hadis öğrencilerini, hadisleri sadece yazmaya değil, aynı zamanda senetlerine vâkıf olmaya, hadisler üzerinde düşünüp onları anlamaya, ilmi, yazılı kaynaklardan değil de bizzat hocalarından öğrenmeye, fakîhlerle müzâkere yapmaya teşvik etmektedir.
Hatîb, hadis öğrenimi ve öğretimi ile ilgili bilgi ve düşüncelerini özellikle el-
Câmî li-ahlâkı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi adlı eserinde ele almıştır. Yine hadis öğrenimi
ve öğretimi adına işlemiş olduğu konu el-Kifâye ve İktizâu’l-ilmi’l-amel adlı eserlerinde de detaylı bir şekilde incelenmiştir. Fakat hadisçilerin yetişmesi ile ilgili temel görüşleri ve tavsiye niteliğindeki teklifleri ise en özlü şekilde Muhtasaru
Nasîhati ehli’l-hadîs adlı risâlesinde yer almaktadır.371
Yusuf el-Uş bu eserin Hatîb’in İktizâu’l-ilmi’l-amel eseriyle aynı olduğunu söylese de,372 bu hususta yanıldığı iddia edilmiştir.373 Eserin Zâhiriyye Kütüphanesi’nde yazma 4 sahifeden ibaret olarak bulunduğu zikredilmektedir.374 İbn Hayr el-İşbîlî Fihrist’inde Hatîb’in bu eserini zikretmektedir.375 Abdülkerim b. Ahmet el-Vüreykât (Ürdün 1988) Muhtasaru Nasîhati ehli’l-hadîs adıyla, Yusuf Muhammed Sıddîk (Hartûm 2001) Mecmûatü resâil fî ulûmi’l-hadîs içerisinde aynı adla Subhî el-Bedrî es-Sâmarrâî (Medine 1969, s. 25-36), yine aynı isimle aynı
370 Hatîb el-Bağdâdî, Şerefu Ashâbi’l-Hadîs (Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları), Muhakkikin
açıklaması, s. 14-16.
371 Hadisçilerin yetişmesi ile ilgili Bağdâdî’nin bu eserini tetkîk edip Türkçye çeviren İ. Lütfi Çakan
“Hatîb Bağdâdî’nin Muhtasaru Nasîhati ehli’l-hadîs Risâlesi” adlı bir makale kaleme almış makalede Bağdâdî’nin 4 sahifelik bu risâlesinin tercemesini vermiştir. Sonunda da İlahiyat Fakültelerindeki hadis öğretimi üzerinde değerlendirmelerde bulunmuştur. Bkz. Çakan, İ. Lütfi “Hatîb Bağdâdî’nin
Muhtasaru Nasîhati ehli’l-hadîs Risâlesi”, M.Ü. İ.F.D. Sayı: 3, s. 207, İstanbul 1985. 372 el-Uş, el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 126.
373 Çakan, a.g.m., s. 207.
374 et-Tahhân, el-Hâfız el-Hatîb el-Bağdâdî, s. 236. Ayrıca muhtasarı için bkz. el-Elbânî, Fihrist, s.
366.
74
mecmua içinde Nasr Ebû Atâ (Riyâd 1994, s. 109-126) yayımlamıştır. İsmail Lütfi Çakan eseri Türkçeye çevirmiştir.376