Dilek Zenciroğlu
Dezenfeksiyon Antisepsi Sterilizasyon (DAS) Derneği Genel Sekreteri, İstanbul
Lateks Latin Amerika ve Asya ülkelerinde yetişen Hevea Brasi-liensis adlı kauçuk ağacından elde edilen doğal, süte benzer, elas-tik üründür. Lateks elde edilebilmesi için kauçuk ağaçlarına spiral oluklar açılıyor, akan sıvıyı toplamak için olukların altına kaplar konulup, bozulmayı önlemek için içine amonyak eklenip sonra santrifüj edilerek, kükürtlü ortamda, yüksek sıcaklıkta, ısıya daya-nıklı elastik haline getiriliyor.
Lateks; %63 su, %33 kauçuk %2 reçine ve %2 proteinden oluşan beyaz, süt gibi akışkan bir sıvıdır. Normalde lateks, toplama kabı-nın dibinde koagüle olur. Buna “kap kısmı” (cup lump) denilir. Bu
“kap kısmı” ya katı kauçuk oluşturmak için toplanır ya da koagü-lasyonu önlemek ve depolanan özsuyu arttırarak sıvı kauçuk elde etmek için, amonyak eklenir.
Kullanılan kauçuğun %10’u sıvı kauçuk formundadır ve bu form özellikle eldiven, kontra-septif, elastik iplik ve yapıştırıcı madde yapımında kullanılır.(1)
Lateks dayanıklılık, esneklik, yırtılmaya dirençli olması ve bariyer niteliği gibi cazip özel-likleri nedeniyle medikal ürünlerde yaygın olarak kullanılmaktadır.
Hepatit B ve (HIV)’nün ortaya çıkışı ve yayılması “Centers for Disease Control and Pre-vention (CDC)”yi 1987 yılında genel önlemler yayınlama konusunda harekete geçirdi. Bu önlemler, tek kullanımlık lateks eldivenlerin tüketiminde dramatik bir artış gösterdi.
Eldivenler için artan talep, üretim yöntemlerinde; düşük kaliteli, yüksek allerjenik ürünler-le sonuçlanan geçici değişiklikürünler-lere yol açtı. Lateks alürünler-lerjisinin fark edilmesindeki artış bu allerjiyle ilgili çok sayıda bildiriyle sonuçlandı.(2)
Latekste; 240’tan fazla farklı polipeptid belirlenmiştir. Bunların sadece 60 kadarı IgE bağ-lamaktadır.(3) Lateksin protein komponentleri, lateks allerjisinden sorumlu ajanlardır an-cak üç istisnası vardır. Birincisi; lateks eldiven kullanımıyla oluşan allerjik reaksiyonlardan (Örneğin; dermatit) eldiven yapımında kullanılan antioksidanlar da sorumlu olabilir. İkin-cisi; süte duyarlı kişilerde eldivenle ilişkili reaksiyonlardan bazı eldivenlere eklenen kazein sorumlu olabilir. Üçüncüsü; bazı pudralı lateks eldivenlerde kullanılan pudraya karşı çok sayıda allerji raporları vardır.(4)
Lateks pek çok ev araç-gerecinde ve tıbbi malzemelerde kullanılan önemli bir maddedir.
Lateks maruziyeti cilt, mukoza, parenteral yol ve solunum yolu ile gerçekleşir.
Maruziyet için birinci yol düzenli eldiven giyen ve özellikle cildin normal bariyer fonksi-yonlarını tahrip eden kontakt dermatitli kişilerde cilt yoluyla karşılaşmadır.
İkinci maruziyet yolu lateks inhalasyonuna bağlı olarak ortaya çıkar. Lateks allerjisine
bağlı allerjik rinit, konjektivit ve astım gibi solunumsal semptomlar sistemik anafilaktik yanıtın bir parçası olarak bu yolla ortaya çıkabilir. Medikal ortamlarda lateks aeroallerjen oluşumunun pudralı lateks eldivenlerinin kullanımına bağlı olduğu gösterilmiştir. Pudrasız veya lateks içermeyen eldivenler, pudralı lateks eldivenler yerine kullanıldığında diğer bir koruyucu önlem alınmasa bile lateks aeroallerjen düzeyleri belirgin şekilde azalmaktadır Damar yolu ve kateter uygulamaları ilede parenteral ve mukoza ile lateks teması söz ko-nusudur.(5)
Lateks ürünleri kullanan kişilerde üç tip reaksiyon ortaya çıkabilir.(6) a) Dermatit Kimyasal irritasyon
Eldiven kullanımı ile en çok görülen klinik reaksiyon irritan kontakt dermatittir.
Bu olay, eldivenin temas ettiği alanlarda kuru, kaşıntılı, tahriş olmuş alanlarla karakterize gerçek bir allerjik yanıt değildir. İlk maruziyette oluşabilir ve yaşamı tehdit etmez. Aşırı yıkama ve ovma ile birlikte sabun gibi diğer irritanların kullanımı ve eldiven yüzeyinin altında terleme bu dermatolojik reaksiyondan sorumlu faktörlerdir. Pudralı eldivenlerin çoğunda bulunan alkali pH bu reaksiyondan sorumlu görünmektedir. Lateksle kontak bit-tiğinde reaksiyon geçer.
b) Tip IV Aşırı Duyarlılık (Allerjik Kontakt Dermatit)
Latekse karşı en sık görülen immünolojik yanıt allerjik kontakt dermatittir. Temastan 6-48 saat sonra oluşur. Cilt; kuru, kurutlu, kaba görünümdedir. Ciltte küçük yaralar, vezikül ve büller oluşabilir. Atopik kişilerde; ateş, döküntü, astım görülebilir. Nedeni Lateks eldiven-lere üretim aşamasında eklenen kimyasal maddeeldiven-lere maruziyettir. Devam eden eldiven kullanımı ve temas; ciltte kronik kalınlaşma, kabuklu kontakt reaksiyon gelişimine yol açar.
c) Tip I (Aşırı duyarlılık)
Hipersensitivite, akut hipersensitivite olarak tanımlanır. Lateks allerjisi ile karşılaşılan en ciddi sonuç anafilaksidir. Sıklıkla önceden duyarlanmış sağlık çalışanı veya diğer kişilerde ameliyat esnasında veya medikal ya da dental işlemler sırasında lateks proteinlerinin mu-kozal absorpsiyonu ile ortaya çıkar.
Belirtiler: Kaşıntı, gözlerde sulanma, dudaklarda terleme, kısa kesik nefes alma, hırıltılı so-lunum, baygınlık, abdominal ağrı, bulantı, taşikardi, hipotansiyon, şok/ölümdür. Yaşamı tehdit edici bu tip reaksiyonlar acil olarak tanınmalı ve tedavi edilmelidir.
Lateks allerjisi çocuklarda, yaşlılarda özellikle sağlık çalışanlarında lateks içeren ürünlere karşı allerji gelişimi giderek artan bir sorundur.
Lateks ile temas edip lateks allerjisi gelişme riski sağlık çalışanlarında ve mesleki temas gruplarındadır.(6)
Tıbbi temasta riskli olan gruplar;
• Birden fazla ameliyat veya işlem geçiren, lateks içeren ürünlerle temas eden hastalar
• Spina bifida, nöral defekti olanlar
• Spinal kord yaralanması, travması olan hastalar
• Ürogenital malformasyonu olan hastalar
• Multipl allerjileri olan hastalar
Mesleki temasta riskli olan gruplar ise;
• Sağlık sektörü çalışanları
• Housekeeping çalışanları
• Lastik üreticileri
• Lateks endüstrisi çalışanlarıdır.
Tıbbi ve mesleki lateks teması ameliyathanelerimizde önlem almayı gerektirmektedir.
Hastanın bakımı sürecinde mümkün olduğu kadar en az riskli ortam oluşturulabilmesi için perioperative bakım planı yapılmalıdır.(6)
Bakım planlarında;
• Öncelikle riskli hasta ve çalışanlar tespit edilmesi.
• Bu hastalar ve çalışanlar için lateks olmayan ortam yaratılması.
• Hastalar için tedavi protokolleri oluşturulması.
• Hasta bakımında kullanılan malzemelerin lateks içeriği tanımlanması.
• Lateks içeren ürünleri yerine kullanılacak ürünler tespit edilip lateks içermeyenler temin edilmesi
• Medikal staff’a lateks hakkında eğitim verilmesi.
• Hastanede lateks komitesi oluşturulması
• Pudralı eldivenler yerine pudrasız eldivenler kullanılması
• Firmalardan malzemelerin üzerinde lateks free yazmıyorsa analiz raporları alınmasını kapsamalıdır.
• Hasta tanımlaması değerlendirmeler sonucunda netleştirilmeli.
• Allerji varsa turuncu renkli allerji bileziği takılmalı,
• Hasta odası kapısı ve yatak üzerine lateks allerji levhası asılmalıdır.
• Hasta bakımında lateks içermeyen malzemeler ve eldivenler kullanılmalıdır.
* Lateks olmayan malzemeler non lateks, silicon, neoprene, styrene butadiene ve polyvenyteh-loridten yapılmış olmalıdır.
• Hasta bakımında kullanılacak malemeler için non lateks malzeme arabası oluşturulmalı ve bu tür hastalarda sadece bu arabadan malzeme kullanılmalıdır.
• Hasta ameliyat olacaksa ilk vaka olarak planlanmalıdır, ilk vaka öncesinde genel toz alınıp oda temizlenirken lateks eldiven kullanılmamalıdır.
• Ameliyathane oda kapısına lateks allerji bilgisi yazılmalıdır
• Lateks malzeme kullanılması gerekiyor ise, çorap ve benzeri giydirildikten sonra kulla-nılmalıdır,
• Skopi veya mikroskop gibi cihaz örtülerinin üzerindeki lateks içeren bantlar çıkarılıp, strip ile yapıştırılmalıdır.
• Will chair veya sedye muşambası lateks içeriyorsa çarşaf ile kaplanır.
• I.V. kateter
• Flaster (ipek veya kağıt)
• Tek kullanımlık enjektörler piston ucunda kauçuk olmamalıdır
• İlaç flakonlarının lastik kapakları açılarak ilaç çekilir.
• Lateks ürünleri kullanılmasa bile odadan çıkarılmalıdır.
• Sadece lateks olmayan eldiven kullanılmalıdır.
• Trafik zorunlu personel için planlanmalıdır.
• Lateks eldiven veya idrar kateterlerinin hasta ile teması engellenmelidir.
• Personel lateks içermeyen ayakkabı, terlik ve galoş giymelidir.
• Doktorun pudralı eldiven giymesine izin verilmemelidir.
• Serum seti lateks içeriyorsa kullanılmamalıdır.
• Lateks içermeyen turnike kullanılmalıdır.
• Solunum devreleri lateks içermeyen malzemeden olmalıdır.
• Kablo puls oksimetre elektrot telleri gibi malzemeler lateks içeriyorsa çorapla kaplanıp flasterle tespit edilmelidir.
• Hasta ısıtıcılar lateks içeriyor ise alternatifleri tespit edilmelidir.
• Hastalara bone ve galoş giydirilmemelidir.
• Elastik bandaj, gazlı bez vb. uyguladıktan sonra uygulanmalıdır.
• Hasta mümkün olduğu kadar kısa sürede evine taburcu edilmelidir.
• Problemin tanımlanmasında, tedavisinde, önlenmesinde eğitim anahtardır.
• Hastane çalışanlarının eğitimi zorunludur.
• Hasta ve yakınlarının eğitimi zorunludur.
Sonuç olarak; Sağlık kurumlarında çalışan ve hasta güvenliğinin sağlanması zorunludur.
Ülkemizde sağlık çalışanlarında lateks allerjisi, doktor muayenesi, sağlık kontrolleri ve testlerle tespit edilip raporlanması durumunda çalışanlar aktif görevden geri göreve alın-maktadır. Sağlık kurumlarında hizmet alacak hastalar içinde teşhis, tedavi, invaziv ve cer-rahi girişimler sırasında lateks içermeyen ürünlerle hizmet verilerek hasta emniyeti sağla-narak güvenli sağlık hizmeti verilebilir.
Günlük yaşantımızda tıbbi ve ticari alanda lateks içeren 40000 malzemeden bahsediliyor.
Lateks şüpheli meyvelerden muz, avakado, kivi, kestane ve badem en fazla risk teşkil edenler arasındadır. Balon, lastik bantlar, biberon emzikleri, diş tespit lastikleri, kemerler, sütyen lastikleri, üriner kateterler, prezevatifler, silgiler, bandajlar, yara bantları, lastik top-lar ise hayatımızın bir parçasıdır.
Lateks hassasiyeti veya allerjisi, kişilerde; kaybetme duygusu yaratabilir, depresyona ne-den olabilir. Hayat ve meslek stili geliştirmek zorunda kalabilirler.
KAYNAKLAR
1. respiratorydiseasesjournal.org/pdf/pdf_SHD_320.pdf
2. Sussman GL, Beezhold DH, Liss G. Lateks allergy: Historical perspective. Methods 2002;27:3-9.
3. Tesiorowski CC. Lateks allergies in the health care worker.
4. Charous BL, Tarlo SM, Charous MA, Kelly K. Natural rubber Lateks allergy in the occupational setting. Methods 2002;27:15-21.
5. Edlich RF, Woodard CR, Hill LG, Heather CL. Lateks allergy: A life-threatening epidemic for scientists, healthcare personel and their patients. Journal of Long-term Effects Medical Implants 2003;13:11-9.
6. AORN Lateks guideline 2004