İlaç araştırmalarında riskleri aza indirmek için araştırma süreci, klinik öncesi araştırmalar ve klinik araştırmalar olmak üzere birbirini tamamlayan iki aşamaya ayrılır: Klinik öncesi araştırmalar, laboratuvar araştırmaları ve hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalarla sınırlı iken, klinik araştırmalar insanlar üzerinde yapılır98. Diğer bir ifadeyle, klinik araştırma, klinik öncesi araştırmanın aksine insan üzerinde yapılan testlerden oluşur. Dolayısıyla klinik araştırma, klinik ilaç araştırmalarını da içine alan bir üst kavramdır99.
Klinik ilaç araştırması, en basit tanımıyla, ruhsatlandırılmamış veya ruhsatlı bir araştırma ilacının güvenilirlik ve etkinliğini belirlemek ve değerlendirmek amacıyla gönüllü insan denekler üzerinde bir protokole dayalı olarak yapılan tıbbi araştırmadır.
Sağlık Hizmetleri Temel Kanunu’nun 3.maddesinin (k) bendinde ilaç araştırmalarından söz edilmektedir. Kanunun 3.maddesinin (k) bendine göre “Özel mevzuatına göre izin veya ruhsat alınmamış ilaç ve terkiplerin üretimi, ithali, satışı ile ruhsat veya izin alınmış dahi olsa ilaç ve terkiplerin bilimsel araştırma amacıyla Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı ve ilgili kişinin rızası olmadan insan üzerinde kullanımı yasaktır”.
97
Bkz. KAYAALP, s.46-47
98 SCHOTT, s.45
99 JUNOD Valérie, Clinical Drug Trials: Studying the Safety and Efficacy of New Pharmaceuticals,
Sağlık Bakanlığı tarafından düzenlenen 28.05.2010 tarihli ve 3426 sayılı İyi Klinik Uygulamaları Kılavuzu’nda100 (İKUK) klinik ilaç araştırmasının tanımı yapılmaktadır. Kılavuz’a göre, klinik ilaç araştırması “bir veya birden fazla merkezde, araştırma ürününün/ürünlerinin klinik, farmakolojik veya diğer
farmakodinamik etkilerini doğrulamak veya ortaya çıkarmak, araştırma
ürününün/ürünlerinin advers etkilerini tanımlamak, emilim, dağılım, metabolizma ve atılımını tespit etmek, etkililiğini ve/veya güvenli olup olmadığını araştırmak için insanlar üzerinde yürütülen çalışmalardır.” (md.2.27)
Klinik Araştırmalar Hakkında Yönetmelik (KAHY) md.4/1-ö’de klinik ilaç araştırmasının tanımı yapılmaktadır. Maddeye göre, klinik ilaç araştırması “bir veya birden fazla ilacın klinik, farmakolojik veya diğer farmakodinamik etkilerini doğrulamak veya ortaya çıkarmak, ilacın olumsuz (advers) etkilerini tanımlamak, emilim, dağılım, metabolizma ve atılımını tespit etmek, etkililiğini ve/veya güvenli olup olmadığını araştırmak için insanlar üzerinde yürütülen çalışmalar”dır.
KAHY’de bir Avrupa Birliği Direktifine atıf yapılmaktadır. Bu Direktif, Avrupa Parlamentosu ve Konseyi’nin İnsanda Kullanılan İlaçların Klinik Araştırmalarının Yürütülmesinde İyi Klinik Uygulamaların Gerçekleştirilmesi
Hakkında Üye Devletlerin Mevzuatlarının Yakınlaştırılmasına Dair Direktif’tir101.
Söz konusu Direktif’in 2.maddesinin (a) bendinde klinik ilaç araştırmasının tanımı yapılmaktadır. Bu tanıma göre, klinik ilaç araştırması, “bir veya daha fazla araştırma ilacının güvenilirlik ve etkinliğini tespit etmek amacıyla, bu ilaçların klinik, farmakolojik ve/veya diğer farmakodinamik etkilerini ortaya çıkarmak ya da doğrulamak ve/veya bunlara karşı her türlü karşı olumsuz (advers) etkiyi tanımlamak ve/veya bunların emilim, dağılım, metabolizma ve atılım özelliklerini incelemek için insanlar üzerinde yapılan her türlü araştırma”ya denir.
100http://www.iegm.gov.tr/Default.aspx?sayfa=iegm_mevzuat&thelawtype=6&lang=tr-TR&PageNo=
2&thelawId=278, (Son erişim tarihi, 30.05.2010)
101 Çalışmamızın bundan sonraki kısımlarında söz konusu Direktif, “AB Klinik İlaç Araştırmaları
Direktifi” olarak anılacaktır. (Directive 2001/20/EC of the European Parliament and of the Council of
4 April 2001 on the Approximation of the Laws, Regulations and Administrative Provisions of the Member States Relating to the Implementation of Good Clinical Practice in the Conduct of Clinical Trials on Medicinal Products for Human Use, OJ L 121/34, 01.05.2001).
Görüldüğü üzere, KAHY’de yer alan “klinik ilaç araştırması” tanımı, Yönetmelik’te atıf yapılan AB Klinik İlaç Araştırmaları Direktifi’ndeki “klinik ilaç araştırması” tanımından alınmıştır. Dolayısıyla yukarıda belirtilen tanımlar da hemen hemen aynıdır. Ancak, KAHY’deki tanım eksiktir. Çünkü, klinik ilaç araştırması, “araştırma ilacı” ile yapılır. AB Direktifi’ndeki ve İKUK’daki tanımlarda da “araştırma ürünü (ilacı)” kavramı kullanılmaktadır. Çünkü araştırma aşamasındaki ilaçlara “araştırma ürünü (ilacı)” denmektedir. Bu nedenle, KAHY’deki klinik ilaç araştırmasının tanımında da “ilaç” kavramı yerine “araştırma ürünü (ilacı)” kavramının kullanılması daha yerinde olacaktır.
Diğer taraftan, AB Direktifi’ndeki tanımda, klinik ilaç araştırmasının olası tüm bilimsel ve spesifik amaçları ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiş, ancak tıbbi araştırmanın en temel özelliklerinden biri olan “sistematik” olma özelliğine hiç değinilmemiştir102. Aynı şekilde, KAHY’de yapılan tanımda da bu özelliğe hiç değinilmemiştir. Oysa sistematik olma özelliği, araştırmaya başlamadan önce araştırmanın tüm yönlerinin ayrıntılı bir şekilde bir protokolle düzenlenmesini ve bu protokolün etik kurulun onayına sunulmasını gerekli kılar. Dolayısıyla, bir tıbbi araştırmanın en temel özelliklerinden biri olan bu özelliğine her iki tanımda yer verilmesi yerinde olurdu. Ayrıca, her iki tanımda bu araştırmaların sadece insanlar üzerinde yapıldığı belirtilmektedir. Kanımızca, sadece “insanlar” kelimesini kullanmak da yeterli değildir; bunun yerine deneklerin “hasta veya sağlıklı gönüllü insanlar”dan oluştuğunun da belirtilmesi yerinde olurdu.
Kısacası, kanımızca Klinik Araştırmalar Hakkında Yönetmelik’teki klinik ilaç araştırmasının tanımı şu şekilde yapılmalıdır: Klinik ilaç araştırması, klinik-
öncesi araştırma aşaması başarıyla tamamlandıktan sonra, bir veya daha fazla araştırma ilacının güvenilirlik ve etkinliğini tespit etmek amacıyla, bu ilacın ya da ilaçların klinik, farmakolojik veya diğer farmakodinamik etkilerini ortaya çıkarmak ya da doğrulamak veya bunlara karşı her türlü olumsuz (advers) etkiyi tanımlamak veya bunların emilim, dağılım, metabolizma ve atılım
özelliklerini incelemek için hasta ya da sağlıklı gönüllü insan denekler üzerinde, bir protokole dayalı olarak sistematik bir şekilde yapılan bilimsel araştırmadır.