Yol Kardeşliği Olarak Musahiplik

Musahiplik, Alevilikte dünya ve ahiret kardeşliği anlamına gelmektedir. Başka bir ifade ile kan yolu ile akrabalığın dışında gönüllülük esasına dayanan bir akrabalık şekli olarak ifade edilmektedir. Hatta Aleviler arasında musahiplik öz kardeşten daha ileri görüldüğü iddia edilmektedir. Musahiplik, Alevi geleneğinde yardımlaşma ve dayanışma kurumu olarak kabul edilmektedir. Musahiplik evli olan kişiler arasında yapılan bir uygulamadır. Kadınların musahip olmasına da “bacı olma” adı verilmektedir. (KK: 3, 12, 17, 21, 24, 30, 33, 35, 43, 45, 51, 56, 58, 63, 65, 68, 69, 74)

Yörede, Hz. Peygamberin Mekke’den Medine’ye hicret edince Muhacirler ile Ensar arasında da musahiplik kurulması emrettiğine inanılmaktadır. Ayrıca Medine’deki Müslümanların musahip olduğu hatta bir defasında Hz. Peygamber’e musahip olmak için iki kişinin geldiği ve onlara musahipliği anlatıp ikrar verdirttiği belirtilmektedir. Kendisinin de Hz. Ali ile Enes b. Malik’in evinde musahip olduğuna inanılmaktadır.623 _{(KK: 15, 41, 42) Anadolu Aleviliği’nde ve yörede musahipliğin}

tarihçesi ile ilgili olarak başka bir rivayete göre de Müslümanların Hz. Muhammed’e Secere-i Rıdvan ağacı altında ikrar verdiği ve bu ikrara bağlı kalanlara mükâfat verileceği, ikrarı bozanların ise kendi nefislerine zulüm etmiş olacaklarına inanılmaktadır. (KK: 15)

Musahip olma ayini şu şekilde yapılmaktadır: Musahip olacak kişiler eşleri ile birlikte Cem töreninde meydanda hazır bulunurlar ve dede tarafından kendilerine

619 _{Sami Kılıç-Abdullah Altuncu, “Karakoçan’da Evlilik Adetleri”, p. 233-250.} 620 _{Yılmaz Yeşil, a. g. e., s. 192.}

621 _{Tuncer Gülensoy, a. g. e., s. 254.} 622 _{Maksat Jumabaev, a. g. t., s. 48.}

Ehlibeyt yolunun zor olduğu, bu yolun ateşten gömlek giymek olduğunu hatırlattıktan sonra dede taraflara sorar: “Muhammed, Ali’nin kurduğu ve On İki İmam’ın da devam

ettirdiği bu yolda yürümeyi kabul ediyor musunuz?” Talip olan canlar “Allah, eyvallah, malımızla, canımızla, bu yolda yürümeyi ve kardeşliği kabul ediyoruz.” deyince orada bulunan rehber büyüğü sağda, küçüğü solda olan kardeşlerin boyunlarına bir mendil bağlar ve onların sağında durur, mendili sol elinde olur. Üç kısa adım attıktan sonra dedeye ve orada hazır bulunan cemaate dört kapı selamı verir. Yani “Es selamı aleyküm ey cem erenleri, Es selamı aleyküm, Ey Piri tarikat erenleri, Es selamı aleyküm ey nuri marifet erenleri, Es selamı aleyküm ey nuru hakikat erenleri, şeriattan tarikata, bir çift ehli mümin kardeş getiriyorum, kabul eder misiniz?” der. Bu söz karşısında mürşid (dede) de “Bu yol kıldan ince, kılıçtan keskindir, halimiz hâldaş, yolumuza yoldaş, olamazsanız, gelme gelme, dönme dönme, gelenin canı, dönenin malı, varınca iyi düşünün sonra divanı Ali’ye gelin.” der. Bu uygulama sonrasında üç defa rehber musahip olacak kişileri dedenin huzuruna çıkarır. Dede de daha önce söylediklerini tekrar eder. Dördüncü çıkarışında rehber: “Es selamı aleyküm ey cem erenleri, Es selamı aleyküm ey Piri tarikat erenleri, Es selamı aleyküm ey nuru marifet erenleri, Es selamı aleyküm ey sırrı hakikat erenleri, şeriattan tarikata bir çift ehli mümin kardeş getiriyorum aranıza kabul eder misiniz?” diye sorar.

Mürşit: “Aleykesselam ey Muhammed ümmeti ve Ehlibeyt bendeleri” der. Bu arada musahip olacak olan kişiler ve rehber beraber darda durur. Dede cemaate sorar:

“Ey cemaatte olan canlar! Bu ehli mümin kardeşler, Muhammed, Ali’nin yoluna gidip musahip olmak dilerler, yüzümüzü yerde, özümüzü darda, Muhammed, Ali divanında canımız kurban, tenimiz tercüman, Mansur gibi asılacağız, Nesimi gibi yüzüleceğiz; ölmek var, dönmek yok, malımızla canımızla yoldayız, haklı isek haktır, hakkı olan kardeşlerden hakkını talep etsin.” der. Dede üç kez orada bulunanlardan razılık alır. Dede cemaate sorar: “Ey cemaat bu kardeşler sizden helallik ister. Muhammed Ali yoluna giden bu canlardan razı mısınız? Hakkı olan talep etsin.” Şikâyeti olan meydana çıkar, şikâyetini söyler. Herhangi bir şikâyet olmazsa cemaat hakkımızı helal olsun, der. Daha sonra dede “Allah, Allah yolunuz açık, menziliniz mübarek olsun!” diyerek dua okur. Ahiret gömleği (beyaz bez) musahip kardeşlerin üzerine serilir, bu serilen bezin üzerine de sabun, bir makas, bir iğne ve iplik konulur. Dede bu örtünün altında bulunan yol kardeşlerine Nadı Ali dusı okur: “Bismillahirrahmanirrahim, Nadı Ali’mazharül acayip tecidühü avnen leke finne vaib illalahu hacceten küllü hemmin ve gammin

151

seyenceli bi azametike ya Allah, ya Allah, Ya Allah ve bir nuru nübüvvetike ya Muhammed, Ya Muhammed, ya Muhammed ve bir sırrı velayetike Ya Ali, ya Ali, ya Ali, edrikni, edrikni, edrikni, ağısnı, ağısnı, ağısnı, Muhavvalli ve hevla vela kuvvete illa billa Alüyül azim.” Bu dualardan sonra rehber örtüyü musahip kardeş olacak olanların üzerinden kaldırır. Dede Ya Allah, ya Muhammed, ya Ali ya Hünkâr Hacı Bektaş Veli!” der ve Allah birdir diyerek elini musahip kardeşlerin omuzuna sürer. Bu uygulamaya pençeyi Ali Aba denilir. Bu uygulama sonrası musahipler eşleri ile kalkıp dara durur. Dede: “Yolunuz açık, menziliniz mübarek, yüzünüz ak, gönlünüz pak, donunuz kutlu olsun, gerçeğe hü, mümine ya Ali!” diye dua eder. Musahip olanlar başta dede ve

diğerleriyle niyazlaşır, sonrada birbirleriyle niyazlaşarak bu ritüeli tamamlar.624 _(KK:

68)

Musahiplik töreninde musahip olacak kişiler kestirecekleri kurbanları cemin yapılacağı yere getirmektedirler. (KK: 41, 42) Cemde yapılan musahip kurbanı ile ilgili posttaki dedenin önüne gelen lokmacı (kurbancı, nakip) sofrayı getirip ayaklarını mühürler. (Sağ ayak başparmağını sol ayak başparmağı üzerine koyar.)

Evvel Allah diyelim Kadim Allah diyelim Gelen Ali sofrası

Yiyen gazilere Şah diyelim

Allah, eyvallah, hu, destur Şah! der.

Cem esnasında dışarda kesilmiş olan kurban hayvanı leğen içinde getirilip sofraya konulur. Cem erenlerine paylaştırılır. Dede bazı uygulamalar ve deyişlerden sonra kurban sahiplerine “Kurbanınız kabul olsun”, der. Sonrasında hayır duası ile ayin bitirilmektedir.625

Buyruk’ta ise musahip kurbanları ile ilgili özetle şunlar yazılıdır: “Önce cem

erenleri gelir. Sonra delil uyanır. Mümin Müslim kenetlenip delile niyaza varırlar. Sonra koyun içeri gelir. Kurbancı dara durur. Koyun nişan gösterinceye kadar cem meydanında gezinir. Koyun nişan göstermezse eşiğe niyaz edilir. Bu uygulamadan sonra kurbancı, kurbanın sağ kulağını sağ gözünü kapatır. Ön sağ ayağını sağ gözünün üzerine tutar. Mürşit veya rehber tekbirler. Sonra cem erenleri o koyunun boynuzlarına niyaza varırlar. Sonra kurbancı alıp götürür, tekbirler. Koyunu tığlar. Derisi yüzülüp

624 _{Hüseyin Orhan (Dede), a. g. e., s. 52-57.}

625 _{Hüseyin Şahin, “Malatya Mutfak Kültüründe Özel Günlere Dair Geleneksel Uygulamalar”, s. 240-}

kazana konur ve ocağa koymadan aşçı bacılar gelip hayır himmet eyleyin, der.” Bu

ritüelden sonrada oradakiler birbirleriyle niyazlaşır.626

Yörede Akören, Kızık, Gökağaç, Bozan, Gümüşlü, Morhamam İsaköy’de musahip çocukları evlenebilmekte fakat diğer köylerde musahip çocukları evlenememektedir. Musahip çocukları evlenirlerse düşkün durumuna düşeceklerine dair inanışlar mevcuttur. (KK: 1, 12, 14, 15, 23, 28, 33, 40, 41, 42, 47, 49, 55,58, 63, 65, 69, 71, 74)

Yöredeki Alevilere göre, Musahipliğin azalması ile inanış ve uygulamalarda da aksaklıklar yaşanmaya başlanmıştır. Musahiplik, eskisi gibi canlılığını sürdürmemiş olsa da yine de musahiplik ile ilgili inanış ve uygulamalar, günümüze kadar varlığını korumuştur. (KK: 15, 23, 28, 33, 40, 41, 42)

3.5.1. Yol Kardeşliği Olarak Musahiplik Ritüeli’nin Değerlendirilmesi İrene Melikoff musahiplik geleneğinin çok eski tarihlere dayandığını ifade etmiştir. Musahiplik yani yol kardeşliğini İran-Hindi’nin “Havista”’sına benzetmiştir. Bunun Orta Asya ve Karahanlılar döneminde görülmüş olabileceği, Türkler ve Moğolların bu kelime ile aynı işleve sahip olan “anda veya andlı” sözcüğünü kullandığı bilinmektedir. Ayrıca bu âdetin İran Azerbaycan’ında ehli haklar içerisinde özellikle Ateşbagi denen kolda ikrar kardeşi veya süluk kardeşi uygulaması olarak görülmektedir. Yezidiler arasında ise ahiret kardeşi “birader veya hemşire” adı ile ifade edilmiştir. Musahiplik uygulamasının Aleviler arasında yayılmasında en önemli işlevi Ahi loncaları üstlenmiştir.627 _{Musahipliğin Anadolu Aleviliği’ne geçişi Budizm ve}

Zerdüştlük yoluyla olduğu düşüncesi de bir başka görüştür.628 _{Diğer bir görüş de Orta}

Asya’dan Zerdüştlüğe, Selçuklular yolu ile Ahilere geçmiştir. Daha sonra göçlerle beraber Anadolu Aleviliği’ne girmiştir.629 _{Musahiplik kurumunun Ahilik yolu ile}

Nusayriler’e ve Yezidi’lere de ulaştığı iddia edilmektedir.630

626 _{Buyruk-İmam Cafer-i Sadık Buyruğu, s. 80-81.} 627 _{Irene Melikoff, a. g. e., s. 86, 93.}

628 _{Ali Selçuk, Ağaçeri Türkmenleri Tahtacılar, s. 257.}

629 _{Harun Yıldız, “Alevi/Bektaşi Geleneğinde Musahiplik”, Uluslararası Bektaşilk ve Alevilik} Sempozyumu I (28-30 Eylül 2005), Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., Isparta

2005, s. 130.

630 _{İbrahim Bulut, “Türkmen Geleneğinde Sosyal Dayanışma ve Kardeşlik Kurumu Olarak Musahiplik”,} Kutlu Doğum Haftası “Hz. Peygamber Kardeşlik Ahlakı Ve Kardeşlik Hukuku Sempozyumu (21-22 Nisan 2012)”, DİB Yay., Ankara 2012, s. 454.

153

Moğollar döneminde “yeminli kardeşler” anlamında kullanılan “anda” sözcüğü Türk dünyasında da “kan kardeşi” olarak belirtilmektedir. Eski Türklerde kan kardeşi olmak isteyen iki kişi bir araya gelerek kolunu hafifçe keserek kanlarını birleştirir veya akıtılan kanı içerdi. Begre Yazıtlarında “Evlilik aracılığı ile edinilen akrabalar ve

yemin ederek (antlıg adaş) ya da yemin etmeden (antsız) kazanılan arkadaşlar sırayla belirtilmektedir. Yalan yere yemin edenin cezasının kılıçla verildiğinden bahsedilmektedir.”631 _{Ayrıca Moğollar kafatasına damlatılan kan ve mayalanmış sütü}

karıştırarak kan kardeşi olurlardı. Bu tören genelde Hun, Göktürkler, Macarlar ve Kumanlar arasında görülmüştür.632

Musahip törenlerinde kurban kesme ritüeli Eski Türkler’ deki “tsinlerde”, dini törenlerde dört kurban kesme geleneğinin devamı niteliğindedir.633 _{Diğer taraftan Buna}

benzer bir şekilde Hind’li Soma kurbanı ile Alevilikteki musahip kurbanı arasında benzerlik bulunmaktadır. Soma törenindeki yedi etken Alevilerde de bulunmaktadır. Berehmen Alevilikte dede, Honar saki, Ongatar sazcı, Adavarya meydancı, Afnidar çerağcı, Bonar saki, Nestar kurbancı olarak adlandırılmıştır.634