İngiltere

İngiltere’de 1984 yılına kadar polisin, gözaltı yapma veya ifade alma gibi yetkileri söz konusu değildi. İngiliz muhakeme hukukunda 1984 senesinde, reform niteliğini haiz bir dizi değişiklik yapılmış, bu değişiklikler neticesinde kolluğun görev ve sorumluluklarında ciddi anlamda artış olmuştur. Bunun en önemli örneklerinden biri de kişinin orada bulunmasından ve sağlık durumundan sorumlu gözaltı memurluğu kurumunun ihdas edilmesidir. Ulusal düzeyde, kolluktan bütünüyle bağımsız savcılık teşkilatı ise izleyen 1985 yılındaki reform ile ortaya çıkmıştır¹¹⁶.

İngiliz hukukunda yakalama ve gözaltını yerine getiren kolluk, anayasa hukukunun konusu olarak görülür. Bu noktada polis gücü anayasada düzenlenmiştir. Kolluk kuvvetlerinin görev ve sorumluluklarını arttıran, ve kolluğun gücünü düzenleyen en temel kanun, 1984 tarihli Polis ve Kriminal Delil Kanunu’dur. (Police and Criminal Evidence Act – PACE) Polise geniş yetki alanı tanıyan bu kanun, geniş yetkiyi takdir hakkı ile ifade eder. Buna göre polis, bir kişinin, kuralara aykırı nitelikte davranışları olduğu kanaatindeyse, kişiyi durdurma, arama ya da kişiyi yakalama yetkilerine sahiptir. Buna mukabil bahsedilen geniş yetkiler kanunla belirlendiğinden mütevellit, sıkı bir yargısal denetime tabidir¹¹⁷.

1996 tarihli Police Act (Polis Kanunu)’in düzenlemeleri dahilinde Galler ve İngiltere, üç farklı polis bölgesine ayrılmaktadır. Bunlar sırasıyla: Büyükşehir Polisi (The

115 ŞAHİN, İlyas, (2004), s. 63-66.

116 Bkz. ŞAHİN, İlyas, (2004), s. 67.

117 Ayrıntılı bilgi için bkz. GÜVEYİ, Ümit; “Türk Hukukunda ve İngiliz Hukukunda Yakalamaya Dair Kısa Bir Karşılaştırma”, Hacettepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Y. 2015, S. 5(2), s. 9-38.;

BRADLEY, A.W./EWING, K.D.; Constitutional & Administrative Law, 15th Edition, Pearson Education Limited, Malaysia, 2011, s. 447-475; PARPWORTH, Neil; Constitutional & Administrative Law, 7th Edition, Oxford University Press, Hampshire, 2012, s. 448.

Metropolitan Police¹¹⁸) bölgesi, Londra Polisi¹¹⁹ (The City of London Police) ve kanun ekinde mevcut 1 numaralı çizelgede ifade edilen polis bölgeleridir¹²⁰.

İngiliz Muhakeme Hukuku’na göre yakalama (arrest) yalnızca kolluğa münhasır değildir. Elbette yakalama tedbirinin yapısı gereği, gecikmede tehlike bulunan haller ile, suçüstü hallerinde kaçma olasılığı olabileceği için, sayılanlara ek olarak suçun takibi şikayete bağlı değilse¹²¹, herkes tarafından yapılabilen yakalama da söz konusudur¹²². (PACE md. 24) İngiliz Hukuku’nda da yakalama, tıpkı Türk Hukuku’nda tezahür ettiği haliyle, müzekkereli yakalama¹²³ (arrest with a warrant) ve müzekkeresiz yakalama (arrest without a warrant) olarak ikiye ayrılır¹²⁴.

Müzekkeresiz yakalama, 2005 tarihli Serious Organised Crime and Police Act¹²⁵ (Örgütlü Suçlar ve Polis Kanunu) ile tekrar ele alınmıştır. Nitekim yeni düzenleme, yakalamanın mümkün olduğu suçlar ile yakalamanın mümkün olmadığı suçlar şeklindeki ayrımı bırakmıştır. Mevcut düzenlemeye göre müzekkeresiz yakalama polis tarafından dört halde gerçekleştirilebilmektedir. Buna göre; 1) suç işlemek üzere olan kişiye yönelik yakalama, 2) suç işlemekte olan kişiye yönelik yakalama, 3) suç işlemek üzere olduğuna dair haklı gerekçe (reasonable grounds) bulunan kişiye yönelik yakalama son olarak 4) suç işlemekte olduğuna dair haklı gerekçe bulunan kişiye yönelik yakalama,

118 Modern anlamda ilk İngiliz gücü olan Büyükşehir Polisinin tarihi 1829’a dayanmaktadır. İlk olarak İçişleri Bakanlığı’na (The Home Office) bağlı olarak faaliyet gösteren polis güçleri akabinde mevzuattaki değişikliklerle Büyük Şehir Polis Otoritesine (Metropolitan Police Authority) bağlanmıştır.

119 Büyükşehir Polisi ile kanunda yer alan ek çizelgede belirtilen 41 polis bölgesinden ayrı Londra Polisi, diğerlerinden ayrı polis şefine ve atanma usulüne sahip, başkent polis gücüdür.

120 BRADLEY/EWING, (2011), s. 447.

121 Kanaatimizce bu düzenlemenin, hukuk hatta kolluk eğitiminden geçmemiş kişileri muhatap alması, sınırlamanın olaya dair mesleki değerlendirme yapma imkanı olmayan kişileri kapsaması gerçekten uzak ve faydasızdır.

122 Common Law’da da müzekkeresiz yakalama örnekleri mevcuttur. Ör., Court of Appeal (Criminal Division)’ın 1981 tarihli,“Regina v. Howell” kararına göre asayişi bozan haksız fiile karşı yakalama; 1) Asayişi bozucu eylem gerçekleştiği sırada, 2) Yakalama gerçekleştirilmediği takdirde yakın bir zamanda asayişi bozucu eylemin gerçekleştirilmesine yönelik makul bir inancın bulunması durumunda, 3) Asayişi bozucu eylemin gerçekleştirilmesiyle birlikte söz konusu eylemin sürdürülmesi/uzatılması konusundaki tehdide ilişkin makul bir inancın varlığı halinde mevcuttur. İlgili karar için bkz., https://swarb.co.uk/regina-v-howell-errol-cacd-1981/, E.T: 26.03.2019.

123 Yakalama emri, yeminli başvuru üzerine bizzat hakim (Magistrate), tarafından çıkartılmaktadır.

Müzekkere, İngiltere ile Galler’de ve de son olarak 1994 tarihli Criminal Justice and Public Order Act uyarınca İskoçya’da, kolluk tarafından yerine getirilebilir. Müzekkere üzerine yapılacak yakalamada, müzekkere kollukta olmasa da yakalama yapılabilir. Ancak bu durumda yakalama sonrası şüpheliye derhal müzekkere gösterilmelidir. Yasa için bkz. https://www.legislation.gov.uk/ukpga/1994/33/contents E.T. 26.03.2019.

124 BRADLEY/EWING, (2011), s. 451.; 1980 tarihli Magistrates’ Court Act, müzekkere ile yakalama kurumu açısından ciddi önemi haiz yasalardandır. Yakalama halleri özellikle yasanın, birinci ve dördüncü kısımlarında ele alınmıştır.; https://www.legislation.gov.uk/ukpga/1980/43/contents , E.T: 26.03.2019.

125Detaylı bakış için bkz.https://www.legislation.gov.uk/ukpga/2005/15/contents; 2005 tarihli Serious Organised Crime and Police Act yasası, E.T; 26.03.2019.

müzekkeresiz yakalama koşullarıdır. Haklı gerekçe tek başına, yakalama yapması istenen polis memurundan daha kıdemli memurun emrine dayandırılamaz. Haklı gerekçe sivil ya da memur kişilerin ihbarına ve adli vakıaya ilişkin paylaştığı bilgilere dayandırılabilir¹²⁶.

Yakalama yapmaya yetkili kişi, buna ek olarak yakalamanın sebebini kişiye bildirir.

Ancak bu durumun varlığı halinde usulüne uygun yakalamadan söz edilebilir. (PACE md.

28/1) Memur eliyle yapılan yakalama sonucu, yakalamaya ilişkin bilgiler, yakalanan ile derhal paylaşılmalıdır. Memurun bildirim yükümlülüğü, herkes tarafından yapılan yakalama hallerinde yapılan bildirimden daha ivedi şekilde yerine getirilmektedir. Aynı kanunun üçüncü fıkrası ise yakalama yapanın yetkisiz olması ya da kişiye suç isnadı-yakalama sebebinin bildirilmemesi hallerinde işlemin, hukuka aykırı olacağını ifade etmektedir. Yakalamanın sebebi açık olarak algılanabilecek bir hususa dair olsa dahi sebepler, derhal şüpheliye bildirilmelidir. Bildirim, şüpheliye terminolojik ifadeler kullanılmak suretiyle teknik olarak değil, karışıklığa mahal vermeyecek usulde ve de yakalanan kişinin anlayabileceği şekilde, açıkça yapılmalıdır¹²⁷.

Süreler yönünden ise PACE md. 41 uyarınca kolluk, yakalanan kişiyi yirmi dört saate kadar gözaltında tutabilmektedir. Takibi şikayete bağlı olmayan suçlarla sınırlı olmak kaydıyla, müfettiş/başkomiser (Inspector) rütbesine sahip olan polis memuru tarafından bu süre, otuz altı saate kadar çıkarılabilmektedir. Söz konusu otuz altı saatlik süre, kolluğun mahkemeye müracaatı üzerine mahkemeden çıkartılacak karar ile toplamda doksan altı saate kadar uzatılabilmektedir¹²⁸. Terörle mücadele kapsamında ise izleyen yıllarda polise geniş yetkiler verildiği ve de gözaltı sürelerinin ciddi anlamda uzadığı görülmektedir¹²⁹.

126 Bkz. https://www.casemine.com/judgement/uk/5a8ff6f960d03e7f57ea4f33, E.T. 27.03.2019, England and Wales Court of Appeal (Civil Division)’ın 2009 tarihli, “Buckley & Ors v. Thames Valley Chief Officer” Kararı.

127 Hukuka aykırı şekilde yakalandığını ve gözaltına alındığını düşünen kişi, “habeas corpus” ilkesi ile serbest bırakılmayı talep edebilir. Gözaltı memuru, kişi henüz polis karakoluna götürülmeden, yakalanmayı gerektiren yeterli sebebin oluşmadığı kanaatine varırsa, kişiyi derhal ve re’sen serbest bırakabilir.

128YENİSEY, (1995), s. 96 vd.

129 İzleyen yıllarda kanun, 2000 tarihli Terör Kanunu (the Terrorism Act) ve 2001 tarihli Terörle Mücadele, Suç ve Güvenlik Kanunu (the Anti-Terrorism, Crime and Security Act) kanunları ile revize edilmiştir.

2005’te ise şüphelileri 90 gün gözaltında tutmaya da imkân veren Terörü Önleme Kanunu (the Prevention of Terrorism Act) parlamentoya sunulmuş ancak 90 günlük gözaltı süresi Avam Kamarası tarafından reddedilmiştir. Buna karşılık önceki düzenlemeler ışığında 14 gün olan gözaltı süresi, 28 güne çıkartılmıştır.

Gözaltı süresince icra edilen tüm işlemler kayıt altına alınır ve gerektiğinde yakalanan kişi ya da müdafii tarafından bu kayıtlardan faydalanılabilir (Code C¹³⁰ md. 2)

Code C, yakalanan kişinin haklarını açıkça düzenlemektedir. Buna göre; İlk olarak yakalanan kişi karakola getirildiğinde derhal gözaltı memurunun huzuruna çıkarılır.

Gözaltı memuru, yakalanan kişiye haklarını anlatır. Bunlar; ücretsiz olarak müdafii¹³¹ ve hukuki danışmanlıktan yararlanma hakkı¹³², ilgili mevzuatı inceleme hakkı, yakalamayı haber verme hakkı, tercümandan faydalanma hakkı ve şayet yabancı ise elçilik ya da konsolosluğu ile iletişime geçme haklarıdır. Gözaltı memuru sayılanlara ek olarak, yakalama ve gözaltı tedbirinin sebebi ve tedbirin dayanak noktaları hususunda kişiyi aydınlatır. (Code C 3.1). Yakalanan kişiye yazılı olarak bildirilmesi gereken hususlar ise Code C kapsamında şu şekilde düzenlenmektedir; gözaltı tutanaklarından kopya edinme hakkı, susma hakkı¹³³, savunmasında kullanabileceği her türlü bilgi ve belgeye erişim hakkı, azami gözaltı süresi hakkında bilgi, tıbbi destekten faydalanma hakkı, kovuşturmaya başlanmış ise duruşmadan önce delillere erişim hakkıdır. (Code C 3.2/a)

Yakalanan kişinin zihinsel engelli olması ya da 17 yaşının altında olması halinde yakalama kendisine bakmakla yükümlü olan kişiye bildirilir. (md. 3.15) Bu kişiye karşı yapılacak usuli işlemler, Akıl Sağlığı Kanunu¹³⁴ (Menthal Health Act) kapsamındadır.

130 Code C: PACE’in uygulanmasını gösteren ve yakalama ile gözaltı işlemlerini detayıyla ele alan yönetmelik.

131 Yakalanan ya da gözaltına alınan kişi müdafii ile denetimsiz olarak, gerek telefonla gerek yüz yüze gerekse yazışmak suretiyle görüşebilir.; ÖZTÜRK, Bahri; Yeni Yargıtay Kararları Işığında Delil Yasakları, Ankara 1995, s.112. Ancak 1989 tarihli Terörle Mücadele kanunu (Prevention of Terrorism Act) uyarınca terör suçları nedeniyle yakalanan kişilerin ifadesi alınırken müdafi hazır bulunamamaktadır.; SAVAŞ, Vural; “Terörizmin Yaygınlaştığı Demokratik Ülkelerde Alınan Tedbirler ve CMUK’umuzun Bu Açıdan Değerlendirilmesi”, SÜHFD, C. 4, Y. 1994, S. 1-2, s. 93. 48 saatlik süre zarfında müdafii ile göürşmek mümkün değildir. Bu sürelerin sonunda yakalanan kişinin müdafii ile irtibat kurması, adalet bakanının iznine bağlıdır.; LOGAN, Alastair; “Terörle İlgili Davalarda Sanığın Savunulması: İngiltere ve Galler’deki Avukatların Deneyimleri”, İstanbul 16-18 Haziran 1995, Hukuk Devletinde Terör ve Örgütlü Suçla Mücadele Sempozyumu, Yayınlandığı Yer: Hukuk Devletinde Terör ve Örgütlü Suçla Mücadele, Umut Vakfı Yayını, İstanbul 1996, s. 210.

132 Gözaltına alınan kişi, gözaltı halindeyken, hukuki danışma ve sorgu sırasında avukatını yanında bulundurma hakkına sahiptir. Kural olarak, sorgu avukat hazır bulunmaksızın yapılamaz. Buna karşılık, can ve mal için ağır bir tehlike hali bulunması, soruşturmanın makul süre sınırını aşacak şekilde sekteye uğratılması gibi nedenlerin bulunması halinde, müdafinin yokluğunda ifadeye başlanması da mümkündür. Şüpheli beyanını almak adına, kolluk tarafından kuvvet kullanımı ve kötü muamele olması halinde müdafiin müdahale hakkı söz konusudur.; BRIDGES, Lee; “Modern Developments in The Structure and Organisation of British Investigate Policing”, Antalya 12-13 Temmuz 1997 Adli Kolluk Sempozyumuna Sunulan Bildiri, Yayınlandığı Yer: Adli Kolluk Kuruluş ve Görevleri, Antalya 1998, s.

63-82.

133 Bu hak kolluk tarafından yapılacak yakalamaların varlığı halinde söz konusudur. Susma hakkının muhakeme esnasında duruşmada kullanılması mümkün değildir. Muhakeme dahilinde sanığın beyanı, olası hallerde aleyhe hüküm kurulması için zaruridir.; BRIDGES, (1998), s. 81.

134 Yasa için bkz., https://www.legislation.gov.uk/ukpga/1983/20/contents, E.T: 26.03.2019.

Anlatılanlar ışığında İngiliz hukukunda, AİHS ile paralel düzenlemeler olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Zira tedbiri uygulamaya yetkili olan kişiler, bu kişilerin uygulayacağı işlemler, özgürlükten yoksun kalınan süreler ve suç şüphesi altındaki kişinin sahip olduğu haklar, açık şekilde, gerek kanunlarla gerekse içtihatlarla ifade edilmiştir.

Ancak terör suçları kapsamında, şüphelinin hak ve özgürlüklerinden yoksun kaldığı sürelerin oldukça uzun olduğu ve siyasi olmayan suç şüphesi altındaki kişilere nazaran terör suçlarını işlediği yönünde şüphe altında olan kişilerin hakları çok daha kısıtlıdır.

Konuya dair AİHM’in, İngiltere aleyhinde içtihatları mevcuttur¹³⁵.

Kanaatimizce Türk Ceza Muhakemesinin gelişim sürecinin aksine İngiltere’de kolluğun yetkisini arttırmaya yönelik mevzuatlar ihdas edilmiş, özellikle terör suçlarına ilişkin şüphenin varlığı halinde oldukça katı önlemler öngörülmüştür