İfade Alma Sırasında Şüphelinin Hakları

CMK’nın 147 nci maddesinde şüpheli veya sanığın ifadesinin alınmasında veya sorguya çekilmesinde dikkat edilecek hususlara yer verilmiş olup, bunlardan bazıları şüpheli/sanığın haklarına ilişkindir. Bu düzenlemeye göre örneğin, kişiye isnad edilen suç hakkında bilgi verilir, ayrıca müdafi seçme hakkına sahip bulunduğu ve onun hukuki yardımından istifade edebileceği, müdafi seçecek durumda değilse ve bu yardımdan yararlanmak istiyorsa, kendisine baro tarafından bir müdafi görevlendirileceği³¹⁸,susma hakkına sahip olduğu gibi hakları hatırlatılır. İfade alma veya sorgu işlemi sonunda bir tutanak hazırlanır.

İfadesi alınmadan önce şüpheliye mutlaka bu hakları okunmak suretiyle anlayacağı tarzda anlatılmalıdır. Ayrıca şüpheli Türkçe bilmiyorsa, şüpheliye tercüman atanması sağlanmalı ve tercüman vasıtasıyla bu hakları anlatılmalıdır³¹⁹.Bu aşamada tercüman, hâkim veya Cumhuriyet savcısı tarafından atanır (CMK m.202).

Günümüzde suç çeşitlerinin artması, suçların nitelik ve özelliklerinin farklılık göstermesi ve organize olarak işlenebilmesi gibi nedenlerle ifade alma işleminin alanında uzman personel tarafından, daha teknik ve sistemli bir şekilde yapılması bir zorunluluk halini almıştır³²⁰. İfade almada deneyimli ve yetkin bir kolluk personeli bu alanda deneyimi olmayan ya da daha az olan kolluk personelinin elde etmekte zorlanacağı derinlikte bilgiye daha kolay sahip olabilir³²¹.

317 SOYASLAN, s.337.

318 Şüpheli müdafi talebinde bulunur ve bunun sonucu olarak baroya haber verilmesine rağmen müdafi gelmezse hareket tarzı makul bir süre müdafiin gelmesini beklemek olmalıdır. Müdafi yine de gelmezse bu durum tutanakla tespit edilip, kolluk tarafından ifade alınmaya başlanır. Fakat şüpheli müdafi olmadan ifade vermeyeceğini beyan eder ve müdafi de gelmezse bu konuda zorlama yapılmaz. Kolluk ifade almayarak, şüpheliyi Cumhuriyet savcısına göndermelidir. KOÇ/GÜNDOĞAN, s.119.

319 YILDIRIM, s.307.

320 Adli Kolluk Hizmetleri-I, s.1-36,37.

321 MILLER/GORDON, s.50.

YGİY m. 19’da yakalama ve ifade almada çocuklarla ilgili özel hükümlere yer verilmiş olup, çocuklarla ilgili ifade alma yetkileri bu kurallar nezdinde ve gerekli hassasiyetlere dikkat edilmek suretiyle gerçekleştirilir.

CMK m. 149’da şüpheli veya sanığın, muhakemenin her aşamasında bir ya da birden fazla müdafiin yardımından yararlanabileceği; fakat soruşturma evresindeki ifade almada en çok üç avukatın hazır bulunabileceği; öte yandan örgüt faaliyeti çerçevesinde işlenen suçlarla ilgili kovuşturmalarda, duruşmada en fazla üç avukatın hazır bulunabileceği;

muhakemenin her aşamasında avukatın, şüpheli veya sanıkla görüşme, ifade alma veya sorgu süresince müvekkilinin yanında olma ve ona hukukî yardımda bulunma hakkının engellenemeyeceği ve kısıtlanamayacağı vurgulanmıştır.

Şüpheli veya sanık için müdafi görevlendirilmesi konusu CMK m. 150’de düzenlenmiştir. Buna göre; önce şüpheli veya sanıktan kendisi için bir müdafi seçmesi istenir. Fakat bu kişi, müdafi seçebilecek durumunun olmadığını ifade ederse, istemi halinde bir müdafi görevlendirilmesi yapılır. Müdafisi olmayan şüpheli veya sanık; eğer çocuk ya da kendini savunamayacak kadar malul veya sağır ve dilsiz ise, istemine bakılmaksızın kendisine bir müdafi görevlendirilmesi yapılır. Ayrıca alt sınırı 5 yıldan fazla hapis cezasını gerektiren suçlara ilişkin olarak yapılan soruşturma ve kovuşturmalarda da zorunlu müdafilik hükmü uygulanır.

Şüpheli veya sanığın bir diğer önemli hakkı olan müdafii ile görüşme ve müdafiin görevlendirilmesinde usul CMK 154 ve 156 ncı maddelerde düzenlenmiştir. CMK’nın düzenlemesine göre şüpheli veya sanık, vekâletnameye gerek olmaksızın müdafisi ile her zaman ve konuşulanların başkalarınca duyulamayacağı bir mekânda görüşebilir. Bu kişilerin müdafisi ile yaptıkları yazışmalar da denetime konu edilemez. TCK’nın İkinci Kitap Dördüncü Kısım 4,5,6 ve 7 nci bölümlerinde düzenlenen suçlar ve TMK kapsamına giren suçlar ile örgüt faaliyeti bünyesinde işlenen uyuşturucu ve uyarıcı madde imâl ve ticareti suçları açısından gözaltında bulunan şüphelinin müdafi ile görüşme hakkı savcının istemi ve hâkim kararıyla 24 saat süreyle kısıtlanabilir; bu süreçte ifade alınamaz (CMK m.154). Öte yandan CMK m. 156 gereği kolluk da şüphelinin müdafi ihtiyacı varsa barodan müdafi isteyebilir.

Henüz resmi olarak ifade alma işlemine başlamadan önce başkalarını suçlayıcı ve başkaları hakkında hakaret içeren ifadeler kullanan kimse uyarılmalı ve bu tür ifadelerin kendisi hakkında ayrı bir soruşturmaya konu olabileceği hatırlatılmalıdır³²².

İfade alacak kolluk personeli ifade almaya başlamadan önce bir hazırlık yapmalı ve bu konuda eldeki mevcut delilleri incelemeli, olayın detayları hakkında bilgi sahibi olmalı ve bu kapsamda sorulacak soruların ana çatısını önceden belirlemelidir. Şüpheliye yöneltilecek kim, ne, nerede, ne zaman, niçin ve nasıl sorularının cevapları aranmalıdır³²³. Şüphesiz bazı sorular ifade alma işlemi esnasında olayların anlatılış şekline göre gelişebilir.

Şüpheli de herkes gibi bir insandır ve insana özgü kaygı, korku vb. hisleri taşır. Bu sebeple ifadenin bir güven ortamında, fiziki olarak kalabalık olmayan ve şüphelinin kendisini rahatça ifade edebileceği bir mekânda yapılması önem taşımaktadır.

İfade alma odası, bahse konu güven ortamını oluşturmak için belirli standartlara sahip olmalıdır. Buna göre ifade alma odası, intihar girişimlerini önlemek adına mümkünse penceresiz şekilde dizayn edilmelidir. Yüzölçümü, en az altı kişinin rahatça hareket edebileceği ve ifade almanın sağlıklı bir şekilde icra edilebileceği ölçülerde tasarlanmalı, bu bağlamda 10 metrekareden az olmamalıdır. Yer döşemesi, temizliği kolay ve insan sağlığına uygun malzeme ile kaplanmalıdır. Duvarlara, ses yankısını önlemek, ses kaydını net bir şekilde yapabilmek ve dışarıdan gelen seslerin ifade alma faaliyetini olumsuz etkilemesine mâni olmak için ses yalıtımı yapılmalıdır. Fakat yalıtım malzemesi ifadesi alınanların kendilerine zarar vermesini önlemek için oldukça yumuşak olmalıdır.

Zemin ve duvarlarda kullanılacak renkler, insanları rahatsız eden renkler (bordo, kırmızı, turuncu, siyah gibi) yerine rahatlatıcı, natürel ve pastel tarzda (açık mavi, açık yeşil, beyaz, turkuaz gibi) olmalıdır. İfade alma odasının kapısı, ifade verenin dikkatini dağıtmayacak bir yerde, bağımsız bir giriş şeklinde planlanmalıdır³²⁴.

322 LAWRENCE, s.256.

323 GIBBONS, s.85.

324 Adli Kolluk Hizmetleri-I, s.1-37-1-38.

Kayıt/teşhis odası ile ifade alma odasının arasında kapı bağlantısı olmamalıdır.

Aydınlatma, ifade veren kişiyi rahatsız etmeyecek şekilde tavandan olmalı, doğal aydınlatması bulunan yerlerde aydınlatma penceresi güvenlik açısından telli, buzlu camlı ve dışarıdan demir parmaklıklı yapılmalıdır. İfade alma odası, oda sıcaklığında olmalı ve odanın havalandırması sağlıklı yapılabilmelidir. Odada en az bir masa ve yeterince sandalye bulunmalı, mobilyalar ifadesi alınan kişiyi görmeyi ve işitmeyi engellemeyecek şekilde yerleştirilmeli; kişinin tedirginliği, terlemesi, el ve ayak hareketleri ile bakışları gibi detayları yakalamaya imkân vermelidir. Odada hareket kontrollü kubbe kamera ve bu kameranın görüş alanını destekleyebilecek tarzda yerleştirilmiş asgari iki adet sabit kamera bulunmalıdır. Psikolojik açıdan ifadesi alınan kişide baskı yaratmaması, kendisi ya da ifade alan kolluk personeline zarar vermemesi açısından masa üzerinde mikrofon bulundurulmamasına özen gösterilmelidir. Ses kaydının daha kaliteli olması açısından duvara gömülü veya seyyar, kablosuz mikrofonlar kullanılmalıdır³²⁵.