İş-Aile/Aile-İş Çatışması ve İş Stres

İş-aile çatışması, bireylerin hem iş yaşamlarını hem de sosyal yaşamlarını etkilediği için uzun yıllardan beri yönetim ve organizasyon alanında sıklıkla çalışılan konulardan biridir. İş ve aile rollerinin eş zamanlı olarak ortaya çıkması nedeniyle yaşanan bir uyumsuzluk olarak ifade edilen iş-aile çatışması, işletmeler açısından önemli sorunlardan birisi olarak değerlendirilmektedir (Özdevecioğlu ve Doruk, 2009: 70-72).

İş-aile çatışması ile ilgili literatürde pek çok tanım yer almaktadır. Greenhaus ve Beutell (1985: 77)’e göre iş-aile çatışması, iş ve aile rollerinin birbiriyle karşılıklı olarak uyuşamamasından kaynaklanan baskıdan dolayı bir role katılımın diğer role katılımı güçleştirdiği durumdur. Netemeyer, Boles ve McMurrian (1996: 401), iş-aile çatışmasını aile ile ilgili sorumluluklar yerine getirilirken işin müdahalesi sonucu ortaya çıkan taleplerin roller arası çatışma ile sonuçlanması olarak tanımlamıştır. Parasuraman ve Simmers (2001: 556), iş-aile çatışması olarak ifade edilen uyumsuzluk durumunun, iş ve aile rollerinin eş zamanlı olarak ortaya çıkması nedeniyle yaşandığını vurgulamışlardır. Frone ve Cooper (1992: 728)‘a göre iş-aile çatışması, bireyin işi ile ilgili üstlendiği rolün, ailesi ile ilgili yükümlülüklerini yerine getirmesini engellemesinden dolayı meydana gelen çatışma veya işten aileye yönelik olan bir çatışma türüdür. Wayne vd. (2004: 110) ise, iş-aile çatışmasını, birinin iş rolünden onun aile rolüne negatif karışma olarak değerlendirmiştir.

Rol çatışması kişinin aynı anda birden fazla role katılımda bulunması gerektiği durumlarda ortaya çıkmaktadır. Böyle bir durumda kişinin üstlendiği bir rolün gerektirdiği tutum ve davranış, diğer rolün gerektirdiği tutum ve davranış ile uyuşmayabilir. Buna paralel olarak, iş-aile çatışması da kişinin iş ve aile rollerine aynı anda katılması gerektiğinde

oluşmaktadır. Bu uyumsuzluk durumu, kişi üzerinde baskı oluşturarak çatışmaya neden olmaktadır.

İş-aile çatışmasının iki yönü bulunmaktadır. Bunlar iş-aile çatışması ve aile-iş çatışmasıdır. Aile-iş çatışması çalışanın aile rolü sorumluluklarının iş performansını engellemesi ile ortaya çıkan olumsuz durum olarak tanımlanmaktadır. Bu durumda ailenin iş üzerindeki etkileri önem kazanmaktadır (Grandey vd., 2005: 307). Çalışanların iş hayatlarını çeşitli yönlerden etkileyen ve örgütsel alanda meydana gelen birçok davranışın nedeni olan stres, üzerinde önemle durulması gereken konuların başında gelmektedir. Stres, bireyin içinde bulunduğu ortam ve iş koşullarının onu etkilemesi sonucunda vücudunda özel biyo-kimyasal salgıların oluşarak söz konusu koşullara uyum için düşünsel ve bedensel olarak harekete geçmesi durumudur (Eren, 2014: 292). Farklı bir tanımla stres, organizmanın herhangi bir duruma karşı gösterdiği sıra dışı bir tepkidir (Selye, 1973: 692). İş stresi ise, iş çevresinin çalışan üzerinde yarattığı baskı ile çalışanın kapasitesi arasında uyumsuzluk olarak tanımlanmaktadır (Hart ve Cooper, 2001: 94). Stres belli bir noktaya kadar verimliliği yükseltmekte, belli bir aşamadan sonra ise yıkıcı ve performans düşürücü etki yaratabilmektedir (Çelik ve Turunç, 2009: 218). Örgütlerde yaşanan stresin birçok kaynağı vardır. Literatürde farklı araştırmacılar konu ile ilgili farklı sınıflandırmalar yapmıştır (Eroğlu, 1998:310-326; Aydın, 1994:56-57; Şimşek vd., 2001:223-225). Bunları bireysel stres kaynakları, örgütsel stres kaynakları ve çevresel stres kaynakları olarak özetlemek mümkündür. Bireysel stres kaynakları daha çok bireyin fiziksel, duygusal, maddi durumları ve yaşam tarzı ile ilgilidir. Örgütsel stres kaynakları ise, çalışma koşulları, işin zorluğu, örgüt yapısı, ücret yetersizliği, rekabet, hızlı teknolojik değişimler ile ilgilidir. Son olarak çevresel stres kaynakları bireyin yaşamını sürdürdüğü genel çevre özellikleridir. Ülke ve dünya ekonomisinin gidişatı ve belirsizlikleri, politik hayatın belirsizlikleri, çevresel sorunlar ve ulaşım sorunları, teknolojik, sosyal ve kültürel değişmeler de strese neden olabilmektedir (Eren, 2014: 294-302). İş stresi kaynakları, çalışanda sadece stres yaratmakla kalmayıp, çalışanın iş-aile yaşam dengesinin bozulmasına da neden olabilmektedir (Wallace, 2005: 511). Dolayısıyla iş kaynaklı yaşanan stres nedeniyle ortaya çıkan olumsuzlukların iş-aile çatışması üzerinde olumsuz etkiye sahip olacağı düşünülmektedir.

Tekingündüz ve diğerleri (2015: 688), iş-aile çatışması ile iş stresi arasında pozitif ilişki, aile-iş çatışması ve iş stresi arasında pozitif anlamlı ilişki tespit etmişlerdir. Ayrıca aile- iş çatışmasının iş stresini negatif yönde etkilediğini belirlemişlerdir. Lo (2003: 378) yaptığı çalışmada iş-aile çatışmalarının stresin bir nedeni olduğunu kanıtlamıştır. Polisler üzerinde yapılan bir çalışmada da iş-aile çatışmalarının mesleki stresi artırdığı ifade edilmektedir (Ryan vd., 2001: 229). Bazana ve Dodd (2013: 1), yaptıkları çalışmada iş stres ile iş-aile çatışması arasında pozitif ve anlamlı ilişki tespit etmişlerdir. Mesmer-Magnus ve Viswesvaran (2005: 216) tarafından 4714 iş gören üzerinde yapılan araştırmada, stres ile aile-iş çatışması arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki olduğu tespit edilmiştir. Netemeyer, Brashear-Alejandro ve Boles (2004: 51:53) daha önce yapılan çalışmaları incelemeleri sonucunda iş-aile çatışması/aile-iş çatışmasının ve iş stresi arasında anlamlı bir ilişki olduğunu kabul etmektedir. Vercruyssen ve Van de Putte (2013: 351) 429 çalışan anne üzerinde yapmış oldukları araştırmada, iş-aile çatışması ile stres arasında pozitif ilişki olduğunu bulmuşlardır. Judge ve Colquitt (2004: 395) iş-aile çatışması ve iş stresi arasındaki ilişkiyi incelemek için Amerika’daki 23 üniversitenin öğretim üyeleri ile yaptıkları çalışmada iş-aile çatışmasının iş stresi ile yüksek derecede ilişkili olduğunu bulmuşlardır. Efeoğlu ve Sanal (2014: 213), yaptıkları çalışmada iş-aile çatışmasının iş stresi üzerinde pozitif etkiye sahip olduğunu bulmuşlardır.

Bu çalışmada iş stresi bağımsız değişken ve iş-aile ve aile-iş çatışması da bağımlı değişken olarak kabul edilmiştir. Benlik karmaşıklığının iş stresi üzerindeki etkisini

belirlerken de iş stresi bağımlı değişken olarak kabul edilmiştir. İş-aile ve aile-iş çatışmaları her iki amaç için de bağımlı değişkendir.