İÇERİK ÇÖZÜMLEMESİ FORMUNUN ÖZELLİKLERİ 163

Öncelikli olarak yukarıda belirtilen 5 üst kategorinin alt kategorileri oluşturulmuştur. Buna göre ilk olarak konuya yönelik analizin yapılacağı “konu” üst kategorisinin alt kategorileri olarak

1- konunun ilgili olduğu üst disiplin, 2- konunun ilgili olduğu branş,

3- konunun amacı,

4- konunun sunuluş biçimi,

alt kategoriler olarak belirlenmiştir. İzlenen her birim program için konunun ilgili olduğu üst disiplin, “dahili tıp”, “cerrahi tıp”, “toplumsal, sistemsel / kültürel sorun” “genel sağlık” ve “bağışıklık” şeklinde kodlanmıştır. Konunun ilgili olduğu her bir branş için ayrı ayrı kod numaraları oluşturulmuş ve ilgili branş için bu kodlar (genel cerrahi için 1, ortopedi için 2, vb.) formda işaretlenmiştir. Konunun hangi amaçla ele alındığı program yapıcıların program sunuşlarında veya programa girerken kullandıkları ifadelerden yola çıkılarak oluşturulmuştur. Bu kategorilerin kodlanış biçimleri aşağıda açıklanmıştır:

1- Toplumsal farkındalık yaratma: Konunun izleyiciye sunumunda toplumun

bilinçlendirilmesine yönelik olarak yapılan vurgular varsa toplumsal farkındalık hedefleyen programlar kategorisinde kodlanmıştır. Sunucunun giriş konuşmasında “baş ağrısını küçümsemeyin”, “Kuş gribinin belirtileri nelerdir?”, “baş dönmesi epilepsinin başlangıcı olabilir mi?” “çocuklarda kilo artışı obezite nedeni olabilir” “bağımlılık yapan maddeler ve tedavi şekillerindeki son gelişmeler nelerdir?” , bugün bu konuları ele alıyoruz, vb. şeklinde başlayan ifadeler bu kategorinin alt kategorileri içerisinde değerlendirilmiş ve öyle kodlanmıştır.

2- Sağlığın geliştirilmesi veya yaşam tarzı değişimi: konunun sunumunda

bireysel veya toplumsal sağlığa olumlu katkı yapacak bilgi veriliyorsa, sağlığın korunması için bazı alışkanlıkların terk edilmesi gerektiğine vurgu varsa bu kategoride ele alınmıştır. Örnek, çocuklarda beslenmenin zeka üzerindeki etkisi anlatılırken, “çocuklarımızı en iyi şekilde beslemek isteriz. Çocukları doğru beslersek zekası gelişir mi? Doğru beslenme hastalıkların önlenmesi açısından da önemli” şeklindeki ifadeleri, uyku ve uyku bozuklukları konusu incelenirken “kafeinli, alkollü içeceklerden kaçınmak, düzenli egzersiz yapmak uyku kalitesini arttırır mı?” sorusuna cevap arayan programlar bu kategori altında incelenmiştir. Doğrudan konusu madde bağımlılığı ve tedavisi, sigarayı bırakma yöntemleri, vb. olan programların hedefi olarak da bu kategori işaretlenmiştir.

3- Yeni bir sağlık kampanyası ya da yeni bir tıbbi uygulama veya yeni tedavi hakkında bilgi verme: Titizlik hastalığına yönelik geliştirilen manyetik

terapinin anlatıldığı program, PET BT cihazı ve klinik uygulamalar, PET BT cihazının nükleer tıp ve akciğer kanserinde teşhis için önemli bir fayda sağladığını anlatan program, bağımlılıkta yeni tedavi metotlarının incelendiği programlar bu kategoride kodlanmıştır. Ayrıca Metabolik sendroma; -bel çevresi kalınlığı, kan yağlarında ve şekerinde yükseklik, tansiyonun yüksek oluşu-, yönelik olarak başlatılan “Türkiyem Farket!” projesi de bu kategori içerisinde ele alınmıştır.

4- Cerrahi bir yöntem hakkında bilgi verme: katarakt cerrahisi, omuz cerrahisi,

biyonik kulak operasyonu, retina cerrahisi gibi uzun zamandır uygulanmakta olan cerrahi bir yöntem hakkında bilgi vermeyi amaçlayan programların hedefi bu kategoride kodlanmıştır.

5- Tanıya yönelik bilgi verme: Herhangi bir hastalığın bireyce teşhis edilmesi

ya da o bireyde şüphe yaratmayı amaçlayan programlar tanıya yönelik hedefi olan programlar olarak belirlenmiştir. “Hezeyanlar psikolojik bir hastalığın habercisi olabilir”, “rahim ağzı kanserinin anlaşılmasında PAP smear testi ile teşhis önceden konulabilir” “şizofreni erken bulgu verebilir ve bunu aileler fark edebilir” ile başlayan programlar bu kategorini programları olarak kodlanmıştır.

6- Bağışıklık geliştirme veya aşı kampanyası hakkında bilgi verme:

Çocuklarda aşı ve aşılar hakkında bilgi veren ve Rota virüsü açıklayan tek program bu kategoride incelenmiştir.

7- Genel anlamda akut veya kronik hastalık veya rahatsızlık: Toplumda

yaygın olan bazı hastalıklara ilişkin bilgi veren programlar; “Osteoporoz nedir ve risk grupları kimlerdir”, “Şeker hastalarının sinir fonksiyon bozuklukları (nöropati)” “reflü ve tedavisi”, “kalp ve damar hastalıkları”, “tansiyon”, “şeker”, “guatr”, “alzheimer” gibi, toplumun büyük bir kesimini ilgilendiren hastalıkların hakkında genel bilgi vermeyi amaçlayan programlar bu kategoride kodlanmıştır.

katılımcıların sunum biçimi birlikte analiz edilmiştir. Sunuluş biçimi adı altında ele alınan kategoriler:

1- Tehdit edici, korku ve kaygı yaratıcı ifadeler: Konuyu anlatan uzman hekimin

sunumunda kullandığı, izleyenin korkmasına ve onda kaygıya neden olarak önemsenmesini sağlamayı amaçlayan ifadeler bu kategoride incelenmiştir. Buna göre “önlem alınmazsa ölümle sonuçlanır”, “erken teşhis edilmezse sakat bırakır”, “idrar yolu enfeksiyonu böbrek yetmezliğine kadar varan çok önemli ve çok daha dramatik tablolarla sonuçlanabilir”, “%80’i kronik hale gelebiliyor”, “hayatı tehdit edebiliyor”, “bütün dünyada 1 milyon çocuk pnömokok hastalığından kaybediliyor”, “sağırlıktan beyin hasarına kadar ciddi komplikasyonlara neden olabiliyor”, “böyle giderse durum vahim”, “tedavisi 50 yıldır olan ancak hala yaygın ve ölümcül bir hastalık”, vb. ifadeler bu tür sunuş biçimi altında değerlendirilmiştir.

2- Tedaviyi ya da hastaneye gitmeyi özendirici ifadeler: Hastanın belirtilen

bulguları göstermesi durumunda hemen bir sağlık kuruluşuna gitmesinin öneren ifadeler bu kategori altında değerlendirilmiştir. Özellikle yaygın olarak bilinen ve çeşitli gerekçelerle hastaneye gitmekten çekinen, utanan veya kaçınan izleyicilerin hastaneye gitmelerinin doğal olduğunu telkin eden söylemlerde bu kategoridedir. Özellikle cinsel hastalıklara ve psikiyatrik rahatsızlıklara yönelik yapılan sunumlarda hastaneye gitmeyi özendirici ifadelere sıklıkla yer verildiği gözlenmiştir Örneğin “Bu durumda, acil olarak bir sağlık kuruluşuna gidin”, “vakit kaybetmeden bir uzman hekime görünsünler”, “yapılan araştırmalarda yoğun bir tedavi ve uygun şartlarda %17 düzeyinde iyileşme rapor edilmiştir”, şeklindeki ifadeler tedaviyi ya da hastaneye gitmeyi özendiren nitelikte değerlendirilmiştir.

3- Bilgilendirici, açıklayıcı ifadeler: hastalığın prognozuna ve tedaviye ilişkin

verdiği bilgi bu kategoride değerlendirilmiştir. Örneğin uzman hekimin “verem, yorgunluk, iştahsızlık, ateş gibi belirtilerle ortaya çıkar”, ifadesi, gizli kalp krizini anlatan uzman hekimin, “kalp krizi geçiren hastaların 1/3’ü kalp krizi geçirdiklerinin ağrı temelli farkında değildirler. Çünkü göğüs ağrısı olmasını bekliyorlar. Ani terleme, kalp çarpıntısı, nefes almada güçlük kalp

krizinin önemli belirtisidir” şeklinde sadece semptomları ve hastalığı anlatan ifadeleri bu grupta incelenmiştir.

4- Konuyu örnekleyici ifadeler: Konuyu anlatırken anlaşılırlığı artırmayı

hedefler nitelikte benzetmeler yapma ve güncel olaylardan örnekler vermek bu kodlarla takip edilmiştir. Örneğin, kalp hastalığının oldukça sinsi seyreden bir hastalık olduğunu anlatan Kalp Hastalıkları Uzmanının Manisaspor – Galatasaray maçında futbolcu Meduna ile ilgili verdiği örnek veya, çocukta beslenmeyi anlatan hekimin “çocuğun uykuda gibi olması yani ailenin anlayacağı tabirle lapa gibi, pelte gibi olması”, şeklindeki örnekler vererek durumu canlandırmaya ya da pekiştirmeye yönelik ifadelerini içine almaktadır.

5- Uyarıcı iletiler yoluyla dikkat: Uzman hekimin bazı unsurlara vurgu yaparak

veya çeşitli rakamlar kullanarak sunumunu yapmasıdır. Bu grup “gelişme geriliğine sebep olabilir, anne babalar dikkatli olsunlar”, “sıcak havalar için en önemli risk grubu hamilelerdir”, “ 65 yaşın üstündeyseniz aşılanmanız zorunludur” gibi ifadelerden oluşmuştur. Ayrıca sigara ile mücadelenin gerekliliği ve dumansız hava sahası projesinin önemini anlatan bakanlık görevlisi hekimin “eğer sigara ile mücadelede başarısız olursak yılda 150.000 olan kanserli hasta sayısı önümüzdeki birkaç yılda 500.000 olacak” şeklindeki sunuş biçimleri de uyarılar yoluyla dikkat çekmeye yönelik ifadeler kategorisinde kodlanmıştır

6- Betimleme, tanımlama, tasvir etme: “Lenfoma, lenf hastalıklarının genel

adıdır”, “vücudumuzda bağışıklık sistemi adı verilen ve dışarıdan vücudumuza giren ajanları tanıyan, kodlayan ve belleklerinde saklayan ve onlara karşı reaksiyon veren bir sistemdir ve oldukça akıllı bir sistemdir”, “kekemelik, çocuklarda konuşurken takılmalar, tekrarlamalar ve uzatmalarla, tipik bir ritim bozukluğudur”, “kan kanseri, kemik iliğinin düşman güçlerce işgal edilmesidir” gibi ifadeler.

7- Abartma: her “3 gençten birinde şizofreni karşımıza çıkıyor”, “ 5 yaşında bile

karşımıza gelen şizofren vakalar var”, sigaranın zararlarını anlatan bir uzmanın sadece sigara bırakmak yoluyla bazı kanserlerin oranının ciddi

kullandığı “Türkiye’de her gün sabah iki tane Boeing 737 uçağı düşüyor. Biz bu kadar insanımızı sigara yüzünden her gün kaybediyoruz” ifadeleri bu kategoriye örnek olarak verilebilir.

“Konuklar” öncelikle ana konuk ve destekleyici konuk adları altında iki kategoriye ayrılmıştır. Katılımcı iki kategorideki her bir konuğun

1- ünvanı

2- çalıştığı kurum 3- sunuş biçimi 4- lokalizasyon

5- muayenehane bilgisi

alt kategoriler olarak belirlenmiştir. Ünvan alt kategorisinde her bir uzmanın akademik kariyeri, Profesör, Doçent, vb. şeklinde ayrı kodlarla izlenmiş ve ilgili kodlar kodlama formunda işaretlenmiştir. Çalıştığı kurumlar, Tıp Fakültesi Hastanesi, Eğitim Araştırma Hastanesi/Numune Hastanesi, Sadece Özel Klinik veya Muayenehane ve Bakanlık Görevlisi şeklinde ayrıma tabi tutulmuştur. Konuğun konuyu sunuş biçimi, bir önceki konunun sunuluş biçimindeki aynı kodlarla izlenmiştir. Lokalizasyon alt kategorisinde yayın yapan televizyon kuruluşuyla katılımcı uzmanın aynı merkezden olup olmamasına göre, muayenehane bilgisi ise katılımcı uzmanın muayenehanesinin olup olmamasına göre ayrı kodlarla takip edilmiştir.

Ön izleme sırasında kullanılan sözel ifadelerin, etkisini artırmak amacıyla, katılımcı uzmanların, görsel unsurlara da yer verdikleri görülmüş, içeriği pekiştirmeyi ve izleyen üzerinde daha uzun süreli etkide bulunmayı hedefleyen bu unsurlar “açıklamaya yardımcı unsurlar” kategorisi adı altında ele alınmıştır. Öncelikli olarak açıklayıcı yardımcı unsurlar:

1- Video; muayenehane, hastane veya hastaları içeren görüntüler 2- Rakamlar/istatistiksel veriler

3- MR, CT, Anjio vb. teknolojik görüntüler/Anatomik görüntü 4- Resimler; operasyon öncesi ve sonrası çekilmiş resimler 5- Atasözü/vecize

olarak ayrılmış ve her bir unsur için ayrı kod numarası verilmiştir. Kullanılan bu yardımcı ögelerin kullanılış amacı da sunuluş biçimine benzer bir kodlama ile takip edilmiştir. Bu kategoriye de açıklayıcı yardımcı unsurların nitelikleri adı verilmiş; “Bilgi verici, açıklayıcı”, “Uyarıcı, dikkat çekici”, “Tehdit edici ve kaygı oluşturucu”, “Teknoloji içerikler ve kendi hastane veya muayenehane görüntüleri aracılığıyla reklam hissi uyandırıcı”, “Tedavi olmayı veya hastaneye gitmeyi özendirici” kodlarıyla incelenmiştir.

Televizyonda yayınlanan sağlık programlarının, konuyu iki farklı yaklaşımla ele aldıkları görülmüştür. Birinci yaklaşım, bir veya daha çok katılımcı uzmanın bilgi ve deneyimlerini anlattığı, izleyen katılımının olmadığı veya sokak röportajı aracılığıyla konuya giriş teşkil eden türden bir katılımın olduğu sunuş biçimiydi. İkinci tür yaklaşım, ana hatlarıyla konunun anlatımını takiben izleyenlerin programa SMS ve/veya telefon yoluyla katkıda bulunmaları şeklindeydi. Her iki program türünde de verilen iletilerin sonucuna yönelik olarak aynı içerik kodlarının kullanılmasının yerinde olacağı düşüncesiyle, “sonuç etkileşimi ve çözüm önerileri” adı altında bir kategori oluşturulması karalaştırıldı. İzleyen katılımının olmadığı programlar için katılan tüm uzmanların sonuç etkileşimleri veya önerdikleri çözümler için en az bir ve en çok üç kod oluşturuldu. Aynı kodlar izleyen – uzman diyaloğu/etkileşiminde de kullanıldı. “İzleyici uzman diyaloğu”nun olduğu programlar için katılımcı her izleyici aynı kodlama formunun izleyici takip bölümünde ele alınmıştır. Telefonla katılan ya da SMS yoluyla soru soran ilk 6 izleyen altısı araştırma kapsamına alınmıştır. Bu izleyicilerin, katılım yöntemi, cinsiyeti, sorulan soru ile sunulan konunun bağlantısının olup olmaması, ilgili konuya ilişkin izleyenin teşhis edilmiş hastalığının ve aldığı tedavinin olup olmadığı, izleyen sorusunun hangi amaçla sorulduğu, sorunun kiminle ilişkili olduğu, izleyenin sorunu tanımlama biçimi ayrı kodlarla takip edilmiştir.

İzleyici-uzman etkileşiminin sonucu, kodlama formunun en sonuna yerleştirilmiş ve her bir izleyiciye (ilk 6 katılımcı izleyici), uzmanın sunduğu çözüm önerileri bu kategori altında kodlanmıştır. Sonuç yönlendirmesinin birden çok olduğu durumlar için kodlama formunda ilk üç öneri işaretlenmiştir. Sonuç yönlendirmesi hem izleyenin telefonla bağlandıktan önceki uzmanın çözüm önerileri hem de telefon

bağlantısı sırasında ve sonrasında söylediklerinin kodlanmasında kullanılan ifadeler şu kategorilere ayrılarak izlenmiştir:

1. Tavsiye veya telkinde bulunma: Uzman konuşmacının, telefon bağlantısı

olmaksızın ve telefonla görüşme sırasında ya da sms ile gelen bir soruya ilişkin olarak ilaç kullanımı, tahlil veya tetkik önermeksizin söylediği bazı tavsiyeler bu kategori içerisindedir.

2. Aynı branşta bir doktora yönlendirme: Katılımcı uzman konuğun, hastalığa

ilişkin olarak kendi branşında bir uzman hekimin görmesini istemesi bu kategori içerisinde değerlendirilmiştir.

3. Yaşam biçimi veya kötü alışkanlığın değişiminin önemini vurgulama:

Sunuluş biçimindeki örnekte olduğu gibi kişilerin kötü alışkanlıklarının değişiminin tedaviye büyük katkısı olacağını öneren ifadeler bu gruptaki önerilerdendir. Uzman hekimin “kolon kanseri beslenme alışkanlıkları değiştirilerek de önlenebilir” şeklindeki ifadesi bu kategoriye örnektir.

4. Tahlil ya da tetkik önerme: Ele alınan konuda izleyicinin bir tetkik

yaptırmasını isteme bu kategoridedir. Örneğin kemik erimesinden şikayet eden bir hastanın telefonu sonrası ya da kemik erimesi konusunu anlatan bir uzmanın “dansitometre” testini belirli yaş gruplarının yaptırmasının gereğini vurgulaması bu kategoride kodlanmıştır.

5. Yaygın ve yanlış olarak bilinen inanışı düzeltme: Toplumsal olarak sıklıkla

uygulanan ancak bilimsel bir veriye dayanmayan bazı alışkanlıkların yanlış olduğuna yapılan vurgular bu kategori içerisinde ele alınmıştır. Kalsiyumun belirli yaştan sonra kadınlarca tüketimini anlatan programda “birçok kadın süt ve süt ürünlerinin kilo yapacağı kaygısıyla sütten ve süt ürünlerinden uzak dururlar. Kaygınız buysa şunu düşünün, kaymağı alınmış sütten yapılan süt ürünleri tam yağlı sütten yapılan yüksek kalorili ürünlerle aynı miktarda ya da biraz daha fazla kalsiyum içermektedir”, yeni doğacak bir bebeğin aileye katılımında diğer kardeşin bu duruma alıştırılmasında uygulanan yöntemi eleştiren uzmanın “kardeşin gelecek, biz onu da senin kadar seveceğiz ona ne alırsak sana da alacağız. Sen artık abla/abi olacaksın gibi sözler sıklıkla kullanılmasına rağmen yanlıştır” şeklindeki ifadeleri bu kategoriye örnek olarak verilebilir.

6. Ameliyatın gerekliliğini vurgulama veya ameliyatı özendirici yönlendirmelerde bulunma: Bazı hastalıklarda hastaların operasyon

yaptırmamaları durumunda yaşam kalitesinin düşeceğini belirterek operasyonu cazip kılacak ifadelerle izleyenlerin operatörlere müracaat etmesini sağlamak amaçlı öneriler bu kategoridedir. Örneğin, bel fıtığının operasyonundan kaçan hastaları kastederek bir uzman hekimin “bazı hastalara operasyon sonrasında da kötü olacağını ve bir çok hastanın operasyon sonrasında da rahatlayamadığını hatta daha kötü olduğunu söyleyen kişileri dinleyen hastalar operasyondan kaçmaktadırlar. Ancak artık ameliyat teknikleri çok ilerledi. Operasyon sonrası hasta en geç 10 günde işinin başına dönebilmekte ve hiçbir sıkıntısı kalmamaktadır”. Şeklindeki sonuç yönlendirmesi bu kategoridendir.

7. İlaç kullanımını özendirme, düzenli ilaç kullanımının önemini vurgulama:

Özellikle psikiyatrik hastalıklarda bazı hastaların ilaç kullanmalarını özendirici ifadeler sıklıkla kullanılmaktadır. Katılımcı uzmanların bazı hastalıklarda hastanın toplumsal baskı, çekinme vb. nedenlerle ilaç kullanmaktan kaçındıklarını sıklıkla ifade etmekte ve ilacın düzenli kullanımının rahatsızlığı azaltabileceği hatta ortadan kaldırabileceğini sürekli dile getirmektedirler. Hatta bir uzman hekimin “başımız ağrıdığında nasıl ağrı kesici alıyorsak ruhumuz ağrıdığında da psikiyatrik ilaç kullanmamız doğaldır” ifadesi bu kategorinin anlaşılmasına örnek teşkil edebilir.

8. İnternete veya diğer bilgi kaynaklarına yönlendirme: Bazı uzman

katılımcılar, bilgi verdikleri konuda teferruat isteyen izleyiciye çeşitli kamu kurumlarının web adreslerinin yanında zaman zaman da kendi internet sitelerinin adreslerini verdikleri de araştırma da gözlendiğinden bu kategori oluşturulmuştur. Gıda güvenliği konusunda sunum yapan bir uzmanın koruyucu maddelerin hangilerinin ne işe yaradığı konusunda izleyeni Tarım Bakanlığının web sayfasına yönlendirmesi bu kategoriye örnektir.

9. En yakın sağlık kuruluşuna veya acil servise müracaat etmelerini isteme:

hastalıklarının anlatıldığı bir programda uzman hekimin solunum sıkıntısı, hızlı kalp atışı vb. durumlarda en yakın sağlık kuruluşuna gitmelerini istemesi bu kategoriye örnek teşkil etmektedir.

10. Cihaz alet ya da diğer bir tıbbi malzeme kullanımını önerme veya özendirme: Bazı konuların sunumunda uzman hekimin tıbbi bir cihazın

takılmasını önermesidir. Koklear implant konusunun anlatıldığı bir programda katılımcı uzman hekimin, “işitme cihazından fayda görmeyen 2 veya daha ileri yaştaki çocuklara takılmasını öneririz. Çocuğun konuşma yetisini kazanması duyması ile mümkündür. Bu implant sayesinde çocuk duymaya ve dolayısıyla konuşmaya başlayacaktır” ifadesi, kalça kırıklarını anlatan uzman hekimin “kalça başını değiştiren protezler kullanırız ya da total protezler kullanırız” ifadesi ve “omurga kırıklarında implant, vida ve rotlar kullanımını öneriyoruz, kemik çimentosu gibi nonivaziv yöntemler kullanıyoruz” ifadeleri bu kategoride değerlendirilmiştir.

11. Tedavisinin olmadığını söyleme: Anlatılan hastalığın veya soru soran

izleyenin sorusuna konu olan hastalığın ilaç ya da operasyon yapılması suretiyle tedavisinin mümkün olmadığının belirtilmesi veya ima edilmesi bu kategoridedir. Örneğin “hodgkin lenfoma”yı anlatan uzman hekimin anaplastik büyük hücreli non-hodgkin lenfomayı anlatırken “t hücrelilerin ilaçlara yanıtı biraz az ama üzerinde çalışmalar var” veya alzheimer hastalığıyla ilgili bilgi veren uzmanın tedaviye ilişkin soruya cevap verirken veya konuyu anlatırken tıptaki gelişmelerin sadece alzheimeri erteleyebileceğini ancak tedavisinin henüz olmadığını belirtmesi, Reflü,’yü anlatan bir uzman hekimin izleyici sorusu üzerine Çölyak hastalığının tedavisinin mümkün olmadığını çözümün sadece Glutensiz gıdalar tüketmek olduğunu ve bu hastaların hayatlarını böyle devam ettirmeleri gerektiğini söylemesi bu kategoridedir.

12. Farklı branştaki bir doktora yönlendirme: Çoğunlukla izleyici etkileşimi

sonrası ortaya çıkan bu çözüm tipine, izleyici etkileşiminin olmadığı birkaç programda da rastlanmıştır. Uzman hekimin, “eğer hasta çocuksa bu halde çocuk gastroenteroloji uzmanının görmesinde yarar görüyorum”, veya “bu

durumda hastayı fizik tedavi uzmanının görmesi yerinde olacaktır” şeklindeki ifadeler bu gruptaki çözümlere örnektir.