Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde Yakalanan Kişinin Hakları Polislerin bir kimseyi yakalamalarının söz konusu olduğu hallerde, hang

sınırlar içinde kalmaları gerektiğini anlatan temel unsurları içermektedir. Bu aşamada bir noktaya değinmekte fayda vardır. Bu madde aynı zamanda tutuklama ve gözaltına almadan da söz etmektedir. Ancak, bilindiği gibi birçok ülkenin polisleri, görevleriyle ilgili bu iki kavramı hukuken tanımlayıp, birbirinden farklı kavramlar olarak değerlendirmektedir.

Her kişinin hürriyete ve güvenliğe hakkı vardır. Aşağıda yazılı durumlar ve kanuni usuller dışında hiç kimse hürriyetinden yoksun bırakılmamalıdır.

a) Yetkili bir mahkeme tarafından mahkûmiyeti üzerine kanuna uygun olarak hapsedilmesi öngörülmüştür118. “Kanunun suç ve ceza olmaz” prensibi gereği hükümlüler kanunların uygun gördüğü şekilde cezalandırılır.

Her ferdin hürriyete ve güvenliğini isteme hakkı mevcuttur. Hürriyet ve güvenlik terimleri tamamlayıcı kavramlardır. Bu maddede sadece yakalanmama ve tutuklanmama hürriyeti düzenlenmiştir. Mahkûmiyet kararı CMUK 253’te sayılan kararlardandır. Mahkeme kavramı geniş anlamdadır ve karar verme görevini üstlenmiş olan makamı ifade etmektedir119. Ayrıca bir mahkeme tarafından kanuna uygun olarak verilen bir karara riayet etmeyen kimse hürriyetinden mahrum edilebilir gibi konular kanunlar aracılığıyla düzenlenmiştir.

118 _{İbrahim Pınar; İnsan Hakları Sözleşmeleri, 5. Baskı, Seçkin Yayınları, Ankara, Eylül-2000, s. 86.} 119 _{İçel, Yenisey, Karşılaştırmalı ve Uygulamalı…, a.g.e., s. 78.}

b) Bir mahkeme tarafından kanuna uygun olarak verilen bir karara uymamaktan dolayı veya kanunun koyduğu bir sorumluluğun yerine getirilmesini sağlamak üzere yakalanması veya tutuklanması120 düzenlenmiştir.

Bir mahkeme tarafından kanuna uygun olarak verilen bir karara riayet etmeyen kimse hürriyetinden mahrum edilebilmektedir. Burada açıklanan düzenin sağlanması için mahkemece verilen kararlardır. Mesela usulü dairesinde çağrılan tanıkların gelmemesi halinde zorla getirilmesi CMUK 46–1’ e göre sözleşmeye de uygunluk sağlamaktadır. Ferdin kanunun koyduğu bir mükellefiyetin yerine getirilmesini sağlamak üzere yakalanması veya tutuklanması da hukuka uygundur121.

c) Bir suç işlediği şüphesi altında olan veya suç işlemesine ya da suçu işledikten sonra kaçmasını engellemek zorunluluğunu doğuran uygun sebeplerin varlığı nedeniyle, yetkili adli makam önüne çıkarılmak üzere yakalanması ve hapsi122 gerekmektedir.

Sözleşmenin 5. maddesinde ki uygun sebep suç işleme şüphesinin kuvvet derecesini belirlemektedir. CMUK ise sanık açısından daha elverişli bir düzenleme kabul etmiş ve suçu işlediğine dair kuvvetli işaretler elde edilen sanığın tutuklanabileceğini belirtmiştir. Yetkili adli makam ise sanığın yargılanacağı yerdir123.

d) Bir küçüğün nezaret altında ıslahı veya yetkili merci önüne çıkarılması için verilmiş usulüne uygun bir tutuklama kararı bulunması124 şeklinde düzenlenmektedir.

Böyle bir tutuklama kararı varsa bu kişi hürriyetinden mahrum edilebilmektedir. Bu madde PVSK 13-e’de aynen tekrarlanmış ve iç hukuk normu haline getirilmiştir. Küçük teriminin değerlendirmesi iç hukuka göre yapılmalıdır. 11–15 yaşlarında olan küçükler çocuk mahkemelerinde yargılanmaktadırlar. Nezaret altında ıslah küçükler için

120 _{Pınar, a.g.e., s. 86.}

121 _{İçel, Yenisey, Karşılaştırmalı ve Uygulamalı…, a.g.e., s. 79.} 122 _{Şafak, Şafak, Güvenlik Kuvvetleri ve…, a.g.e, s. 84.}

123 _{İçel, Yenisey, Karşılaştırmalı ve Uygulamalı…, a.g.e., s. 80-81.} 124 _{Pınar; a.g.e., s. 86.}

uygulanabilecek tedbirlerden hürriyeti kısıtlar nitelikte olanlar bu madde kapsamına girmektedir125.

e) Bulaşıcı bir hastalık yayabilecek bir kimsenin, akıl hastası, bir alkoliğin, uyuşturucu madde bağımlısı bir kimsenin veya bir serserinin kanunu uygun biçimde yakalanması126 şeklinde düzenlenmiştir.

Maddenin amacı toplumu bazı tehlikelerden korumaktır. Bu nedenle hürriyeti kısıtlanacak olan kişi önemlidir. Bu şahsın somut olayda hastalığı bulaştırabilecek olup olmadığı araştırılmalıdır. Kişinin hasta olmasının yanı sıra hastalık taşıma şüphesi de hürriyetinin kısıtlanmasını mümkün kılmaktadır. PVSK 13-b ile polisin uyuşturucu madde kullananlarla halkın rahatını bozacak ve rezalet çıkaracak derecede sarhoş olanları ve başkalarına saldıranları yakalama yetkisi düzenlenmiştir. Serseri ise hiçbir geçim vasıtası bulunmadığı ve çalışma gücü bulunduğu halde kazanç getiren bir işte çalışmayan boş dolaşan kimsedir127. Anayasa 19-2’de ve CMUK 104-3’te bu kavram iç hukuk normu olarak yerini almaktadır. Ayrıca PVSK 13-d’de de polisin serserileri yakalama yetkisi düzenlenmektedir128.

f) Bir kimsenin, memlekete usulüne uygun olarak girmemekten dolayı hakkında sınır dışı edilme veya iade edilme işlemine başvurması nedeniyle yakalanmasına veya tutuklanmasına karar verilmesi hallerinde kişi hürriyetinden yoksun bırakılabilir129. Devletlerarası antlaşmalara göre hareket edilir.

Vatandaşların yurda girmelerine engel olunamaz ve vatandaş iade edilemez. Usulüne uygun olmayarak girmek bir yabancının pasaport kanunundaki düzenlemelerin ihlal etmesi ile gerçekleşmektedir. Bunun için ülkeye girmek şarttır. Sınır dışı edilme ülkeye giren yabancıların ikamet izinleri olmadıkları için zorla sınır dışına çıkarılmasıdır. İade edilme ise bir yabancının ceza koğuşturması veya cezanın infazı

125 _{Yenisey; Karşılaştırmalı ve Uygulamalı…, a.g.e., s. 81.} 126 _{Pınar, a.g.e., s. 86.}

127 _{İçel, Yenisey, Karşılaştırmalı ve Uygulamalı…, a.g.e., s. 81.}

128 _{Ali Şafak Vahit Bıçak; Güvenlik Kuvvetleri ve Polis Mevzuatı Polisin El Kitabı, 4. Baskı, Yardımcı} Ofset, Ankara, Haziran, 1999, s. 45-281-420.

amaçlarıyla yabancı bir devlete verilmesidir. Vatandaş iade edilemez. Geri verme çifte karakterli işlemdir. Antlaşma gerektirmektedir130. Türkiye bu tür sözleşmelerin tarafıdır.

Yakalanan veya gözaltına alınan kişiye yakalanmasını gerektiren nedenlerin ve yapılan suçlamaların en kısa zamanda ve anlayacağı dil ile kendisine bildirilmesini içermektedir. Hükmün amacı, sözleşmede yer alan itiraz hakkının etkin bir şekilde kullanılabilmesini sağlamaktır131. Yakalamayı gerektiren sebepler CMUK 106–3, CMUK 127 ve en kısa sürede hâkim önüne çıkarılması CMUK’nun 128. maddesinde de iç hukukumuza yansıtılmaktadır.

Sözleşmede yer alan özgürlüğün kısıtlanmasını gerektiren durumlar sınırlı bir sayım olup, birey bu durumlar dışında hiçbir şekilde özgürlüğünden yoksun bırakılamayacaktır. Kişi özgürlüğünü kısıtlayan yakalama, gözaltına alma gibi işlemler yapılırken yürürlükteki mevzuatın öngördüğü yöntem izlenerek işlemin tüm yönleriyle mevcut hukuk kurallarına uygun olarak gerçekleştirilmelidir. Tutuklanan her ferde tutuklamayı gerektiren sebepler ve kendisine karşı ileri sürülen bütün isnatlar en kısa sürede ve anlaşılır bir şekilde bildirilir132.

2.1.2.6.1. Sözleşmeye göre, yakalanan veya tutuklananın “Habeas Corpus” (İtiraz Etme Hakkı)

Yakalanması veya tevkif sebebiyle hürriyetinden mahkûm bırakılan her şahıs, hürriyeti tahdinin kanuna uygunluğu hakkında kısa bir zamanda karar verilmesi ve keyfiyet kanununa aykırı görüldüğü takdirde tahliyesini emretmesi için, bir mahkemeye itiraz etmek hakkına haizdir133. Bu hak kanun uygulayıcılarının keyfi davranışlarını engellemeye yöneliktir.

Yakalanması veya tutuklanma sebebiyle hürriyetten mahrum bırakılan her şahıs hürriyeti tahdinin kanuna uygunluğu hakkında kısa bir zamanda karar vermesi ve

130 _{İçel, Yenisey, Karşılaştırmalı ve Uygulamalı…, a.g.e., s. 81.} 131 _{İçel, Ünver, Karşılaştırmalı Ceza Hukuku…, s. 405, 411-412.} 132 _{İçel, Yenisey; Karşılaştırmalı ve Uygulamalı…, a.g.e., s. 81.} 133 _{Pınar,a.g.e., s. 87.}

keyfiyet kanuna aykırı görüldüğü takdirde tahliyesini emretmesi için bir mahkemeye itiraz eylemek hakkını haizdir (AİHS m.5/4)134.

Mahkemeye itiraz hakkı Türk hukukunda da kabul edilmiştir. Sanık, tutuklama müzekkeresi ile yakalanmışsa derhal ve nihayet yirmi dört saat içinde (CMUK 106/1), meşhut suçta yakalanmışsa muhik olmayan bir gecikmeye meydan vermeyecek surette ve yakalanma yerine en yakın sulh hâkimine gönderilmesi için gerekli süre hariç en geç yirmi dört saat içinde, üç ve daha fazla kişinin toplu olarak işledikleri suçlarda ise, delillerin toplanmasında güçlük veya fail sayısının çokluğu ve benzeri nedenlerle Cumhuriyet Savcısı bu sürenin dört güne kadar uzatılmasına yazılı olarak emir verebilir135. Soruşturma bu sürede sonuçlanmazsa Cumhuriyet Savcısının talebi ve Sulh Hâkiminin kararı ile yedi güne kadar uzatılabilir.

Tutuklanmanın mümkün kılınması ve dolayısı ile ceza muhakemesinin güvenceli bir şekilde ve emniyetli yapılabilmesi gayesi ile ve henüz bir tutuklama kararı verilmeden önce sanığın kişi hürriyetinin kaldırılmasına “yakalama” denir. Yakalanan kişinin içinde bulunduğu hukuki duruma “gözaltında bulundurma”136 denildiği için “yakalandı” yerine daha çok “gözaltına alındı” denilmektedir.

Yakalanan kişi sanık durumundadır. Hükümlünün de hâkim kararı olmadan hürriyetinin sınırlanması mümkündür. Kanun buna da yakalama adını vermektedir. Buna biz karışıklığı önlemek için “ele geçirme” diyoruz. Yakalanan kimse mukavemet ederse, koşulların kıldığı sınırları aşmamak üzere zor kullanılabilmektedir. Bununla birlikte, yakalama amacıyla ateş edilmemelidir. Ancak PVSK’nın 16’ncı maddesinde AİHS’nin 3. maddesinde kural tekrarlanmış ve polise ateş etme yetkisi verilmiştir137. Bu yetkiyi kullanan polisin durumu çok iyi tahlil etmesi ve sonra olabilecekleri kestirmesi kendi menfaatine olacaktır.

134 _{İçel, Yenisey, Karşılaştırmalı ve Uygulamalı…, a.g.e., s. 82.}

135 _{E.G.M. Eğitim Dairesi Başkanlığı, Polis Okulları Ders Kitabı, Ankara, 2000, s, 77.} 136 _{Yenisey, İnsan Hakları Açısından…, a.g.e., s. 89.}

2.1.3. İfade Alma Yetkisi