AVRUPA BİRLİĞİ UYUM SÜRECİNDE TÜRK POLİSİNİN YETKİLERİNDEKİ DEĞİŞİKLİKLER
3.1. TÜRK POLİSİNİN ARAMA, YAKALAMA VE İFADE ALMA YETKİSİ
3.1.1. AB Uyum Sürecinde Türk Polisinin Arama Yetkis
Arama gizli olan bir şeyin açığa çıkarılması işlemine denmektedir. Hukuksal olarak ise suç, iz ve delillerini ortaya çıkararak adli makamlara sunmak amacıyla kanunların verdiği yetkiler içerisinde kişilerin üzerinde evlerinde, araçlarında, eşyalarında ve postalarında yapılacak incelemelere de arama denilmektedir. Arama, insan hakları açısından en dikkat edilmesi gereken polisiye yetkilerden birisidir. Çünkü aramada kanunların verdiği sınırları belirlemek bireylerin en gizlilerinin sınırlarını ihlal etmek her zaman sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Bireylerin bu konuda haklarını aramak için başvuracakları merciiler kararlarını verirken konuyu çok ileri boyutlara götürebilmektedirler.
Arama, şüpheli veya sanığın yakalanması ve/veya delil olarak el konulabilecek şeylerin ele geçirilmesine yönelik olduğuna göre aramanın iki amacından söz edilebilir. Bunlar yakalama ve el koymadır. Arama ve koruma tedbiri bu amaçlardan sadece birine yönelik olabileceği gibi her iki amacı da taşıyabilir160.
Genel bir tanımla arama, milli güvenliğin, kamu düzeninin, genel sağlığın ve genel ahlakın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması, suç işlenmesinin önlenmesi taşınması veya bulundurulması yasak olan her türlü patlayıcı madde veya eşyanın tespiti amacıyla yahut da suç şüphesi altındaki kişilerin, delillerin elde edilmesi
160 Veli Özer Özbek, Ceza Muhakemesi Hukukundan Koruma Tedbiri Olarak Arama, Ankara, 1999, s. 53.
amacıyla konut veya diğer kapalı yerlerde ya da kişilerin üzerlerinde yapılan araştırma işlemine denmektedir161.
“Arama, ceza muhakemesinde gizli saklı olan bir şeyi kişinin, şüpheli veya sanığın suç delillerinin elde edilmesinin bir yolu olarak başvurulan bir koruma tedbiridir. Bu koruma tedbiri, kişinin özel yaşamının gizliliği, vücut dokunulmazlığı gibi temel hak ve özgürlükleri ilgilendirdiği için suç nedeniylede olsa şartlarının ve prosedürünün mutlaka yasalarda açıkça düzenlenmesi gerekmektedir”162.
Arama, bir suç işleme ve buna katılma şüphesi altında bulunan kişilerin üstlerinin eşyalarıyla araçlarının aranması, suç, iz ve kanıtlarını elde edilmesini sağlamak amacıyla şahısların üzerinde, iş yerlerinde ve eklentilerinde, eşyalarında ve araçlarında yapılan işlem de denmektedir. Arama, yukarıda açıklanan amaçlara hizmet eden yani gizli olanın elde edilmesini hedef alan bir faaliyettir163. Polisin suçun aydınlatılmasında kullandığı önemli bir yetkidir.
Başka bir tanıma göre arama; suç işlendiğinden şüphe edilen kişi veya saklanan sanığın yakalanması ve delillerin elde edilmesi için, bulunması ihtimali olan yerlerde, bir kimsenin meskeninde, etrafı çevrili sair mahallerinde, üzerinde ve eşyasında yapılan araştırma işleme denmektedir.
Ceza yargılamasını amacına ulaştırmak için, suç şüphesi altındaki kişilerin, suç kanıtlarının ve müsadereye tabi nesnelerin elde edilmesi amacıyla, konutta, diğer kapalı yerlerde ve kişilerin üzerinde ve araçlarında yapılan işlemine denmektedir164.
Bu konu ile ilgili olarak Ceza Muhakemesi Kanunumuz kural olarak hâkim kararını istemektedir. Fakat gecikmesinde sakınca bulunan hallerde ise Cumhuriyet Savcısının yazılı emri istenmektedir. Daha önceki kanunlarda ise polislerde Cumhuriyet
161 Ali Kemal Yıldız, Mevzuatımızdaki Son Değişiklikler ve Özellikle “Adli ve Önleme Aramaları
Yönetmeliği” Çerçevesinde Arama ve Uygulanması, Polis Dergisi, Emniyet Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara–2003, Sayı. 36, s. 251.
162 Ceza ve Adalet sistemi Ceza ve Adalet Sistemi Seminer Kitabı, Ulus Basım Yayın, İstanbul, Temmuz–2005, s. 33.
163 Çalı, a.g.e.,s. 61.
Savcısı’nın yardımcısı olarak arama yapabiliyorlardı. Ama artık bu yeni yasa da böyle bir yetki polislere verilmemektedir.
Arama ile ilgili olarak asıl önemli olan konu şudur: “Acaba kolluk suç delillerini ve faili elde etmek için değil de, kendi güvenliğini sağlamak içinde arama yapabilir mi? Yapabilir. Nitekim yeni yönetmelikte bu husus yer almaktadır. Bu yönetmelik yakalanan bir kişinin kendisine, başkasına veya polis memuruna yönelik olarak bir saldırı ihtimali varsa, onun üst kaba aramasının yapılmasına imkân tanımaktadır”165. Bu yönetmelik eskiden beri vardı ve hala da öyle devam etmektedir. Tabi ki bu da polislere kolaylık sağlayabilmektedir.
Yönetmeliklere göre konutlarda, iş yerlerinde veya kapalı alanlarda gece vakti arama yapılmayacaktır. Fakat bu madde gecikmesinde sakınca bulunan veya suçüstü, yakalanmış veya gözaltına alınmış olup da firar eden kişiler, tutuklu veya hükümlü olanlar hakkında yapılan tekrar aramalarda bu kural uygulanmayabilir. Ayrıca kişinin avukatı da aramada bulunabilmektedir. Askeri mahallerde yapılacak olan hâkim ve Cumhuriyet Savcısının istem ve katılımıyla askeri makamlar tarafından yerine getirilir.
“Arama kararı veya emrinde166 şu konular yer almaktadır: a) Aramanın nedenini oluşturan fiil,
b) Aranılacak kişi, aramanın yapılacağı konut veya diğer yerin adresi ya da eşya,
c) Karar veya emrin geçerli olacağı zaman süresi, açıkça gösterilir”.
Arama ile ilgili diğer bir sorun da, acaba polisin elinde, kolluğun elinden kaçan bir kişinin, bir eve girmesi veya her hangi bir yere girmesi halinde de yeniden Cumhuriyet Savcısı’nın emri gerekir mi? Gerekmez; zira yeni yönetmeliğe göre, kolluk kendiliğinden buralara girebilir167.
165 Ceza ve Adalet sistemi, Ceza ve Adalet…; a.g.e., s. 33-34.
166 Hasan Uslu, Hasan Hüseyin Çalı, Yeni “Türk Ceza Kanunu” ve Yeni “Ceza Muhakemesi
Kanunu”nda Polis ve Polis Adayları İçin Pratik Bilgiler, Adil Yayınevi, Aksaray, 2005, s. 11 .
Yapılacak olan bir aramada makul şüphe, hâkim kararı ve rapor gerekmektedir. Kolluk kuvvetleri, adli bir arama yapabilmek için bir rapor hazırlaması gerekir, bu raporla Cumhuriyet Savcısına başvurmalıdır.
3.1.1.1. Arama Çeşitleri
Türkiye’deki mevzuatta ve uygulamalarda iki çeşit aramadan söz edilebilmektedir. Bunlar Adli ve Önleme Aramasıdır.
Bu mevzuattan birisi de Adli ve Önleme Aramaları Yönetmeliği’dir.
Bu Yönetmeliğin amacı, kanunlarla düzenlenen adlî ve önleme aramasına karar verme yetkisi ile aramaların uygulanmasında uyulacak esas ve usulleri göstermektir168.
Adli ve Önleme Aramaları Yönetmeliği’nin kapsamı169:
Bu Yönetmelik, kolluk tarafından, kişilerin üstlerinin, eşyasının, araçlarının, özel kâğıtlarının, konut, işyeri ve eklentilerinin aranmasında uyulacak esas ve usulleri kapsar.
Arama, önleme amacıyla yapıldığında, tehlike yaratan bir eşyanın ele geçirilmesi için, ceza muhakemesi gayesiyle yapıldığında ise saklanan sanığın ve delillerin elde edilmesi için yapılır170.
Suçların önlenmesi ve ortaya çıkarılması ve kamu düzeninin korunması amacıyla kişilerin ve araçların kontrolü ve gerektiğinde aranması, polisin temel görevlerindendir171. Bununla birlikte masum kişilerin kontrol edilmesi ve aranması olayı, polisle halk arasındaki ilişkilerin olumsuz yönde etkilenmesine sebep olabilmektedir.
168 http://www.ttb.org.tr/mevzuat/modules.php?name=News&file=article&sid=342 (29.09.2005). 169 http://rega.basbakanlik.gov.tr/Eskiler/2005/06/20050601-15.htm (29,09.2005).
170 Nurullah Kunter, Feridun Yenisey, Ceza Muhakemesi Hukuku, 12. Baskı, Beta Yayınları, 2003, Iı. Cilt, S. 761.
171 Yaşar Çor, Polisin Durdurma Ve Arama Yetkilerinin Sınırı, Polis Dergisi, Emniyet Genel Müdürlüğü Yayınları, Sayı. 34, 2003, s. 349.
3.1.1.1.1. Adli Arama
Günümüze kadar adli aramanın bir çok tanımı yapılmaktadır. Bu da kanunlarımızdaki tanımların eksikliğinden veya kesin bir tanım olmadığından kaynaklanıyor. Bir tanıma göre adli arama; “Adli aramanın diğer bir tanımı da “Bir suç işlemek veya buna iştirak veyahut yataklık etmek makul şüphesi altında bulunan kimsenin, saklananın, şüphelinin, sanığın veya hükümlünün yakalanması ve suçun iz, eser, emare veya delillerinin elde edilmesi için bir kimsenin, özel hayatının ve aile hayatının gizliliğinin sınırlandırılarak konutunda, etrafı çevrili diğer mahallelerinde, üzerinde, özel kâğıtlarında, eşyasında, aracında CMK ile diğer kanunlara göre yapılan araştırma işlemidir”172 şeklinde yapılan tanımlamadır.
3.1.1.1.2. Önleme Araması
Ceza Muhakemesi amacı dışında, şüphesi bulunmadığı halde kimlik sorma, yakalama, arama, el koyma gibi temel hak ve özgürlükleri kısıtlayıcı işlemler yapabilmesine “önleme tedbirleri” denilmektedir173. Suçun vuku bulmadan önlenmesi hedeflenmektedir.
Polis tedbiri olarak yapılan önleme aramasının amacı, kamu emniyeti veya kamu düzenini tehlikeye sokan kişi veya eşyaları bulmak onları polisin koruması altına almak174, anlamına gelmektedir.
“Suçun önlenmesi amacıyla kişilerin üstlerini araçlarını, özel kâğıtlarını ve eşyalarının aranmasıdır”175. Buna asayiş uygulamaları örnek verilebilir.
Ayrıca önleme araması suç işlenmeden önce genel emniyet ve asayişin korunması, tehlikenin önlenmesi maksadıyla yapılan aramadır. Kolluğun yaptığı idari
172 Çalı, a.g.e., 149.
173 Mustafa Gülcü, Özel Güvenlik Görevlilerinin Kimlik Sorma, Arama Ve El Koyma Yetkileri, Polis
Dergisi, Emniyet Genel Müdürlüğü Yayınları, Sayı. 34, 2003, S. 184.
174 Ahmet Karagöz, Polisin İdari Görevleri, Ceza Hukuku El Kitabı, Beta Yayınları, 1989, S. 342. 175 Zekeriya Yılmaz, Anayasa-Tck-Cmuk-Cik-Tmk, 14. Baskı, Seçkin Yayınevi, Ankara, Eylül-2003,
aramalar bu kapsamda değerlendirilmektedir176. Bu tür bir aramanın yapılabilmesi için gecikmesinde tehlike halinin olması ve makul sebebin bulunması gerekir.
Önleme araması için, Hâkim kararı veya yazılı emir almak gerekir. Bunun gerekçesi de177:
a) “Sebeplerinden biri veya bir kaçına bağlı olarak, usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça,
b) Yine bu sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin üstü, özel kâğıtları ve eşyası aranamaz ve bunlara el konulamaz.”
Önleme aramasında “tehlikeyi somutlaştıran bilgi” adli aramada “makul şüpheyi açıklayan bilgi” ve “şüphe sebebi” açıklanmalıdır. Kolluk bu bilginin kaynağını ve aranan şey veya kişinin orada olduğuna neden inandığını, aranan şeyin ne veya kişinin kim olduğunu açıklamalıdır178.
Önleme araması;
a) “Millî güvenlik ve kamu düzeninin, genel sağlık ve genel ahlâkın veya başkalarının hak ve hürriyetlerinin korunması,
b) Suç işlenmesinin önlenmesi,
c) Taşınması veya bulundurulması yasak olan her türlü silâh, patlayıcı madde veya eşyanın tespiti amacıyla, hâkim kararı veya gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde mülkî âmirin yazılı emriyle ikinci fıkrada belirtilen yerlerde, kişilerin üstlerinde, aracında, özel kâğıtlarında ve eşyasında yapılan arama işlemine denir”179.
Yapılacak olan bir aramada makul şüphe, hâkim kararı ve rapor gerekmektedir. Kolluk kuvvetleri adli bir arama yapabilmek için bir rapor hazırlaması gerekir, bu raporla Cumhuriyet Savcısına başvurmalıdır.
176 Yenisey, Nuhoğlu, Güzel, a.g.e, s. 73.
177 Sulhi Dönmezer, Feridun Yenisey, AII. 14 Kolluk Kanunları ve Yönetmelikleri, 3. Baskı, Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları, İstanbul, Mart- 2004, s. 7.
178 Yenisey, Nuhoğlu, Güzel, a.g.e.,s. 29.
3.1.1.1.2.1. Belçika’ da Önleme Araması
Belçika’da önleme aramasına güvenlik araması da denilebilir. Bu arama elbisenin dışından yapılan arama işlemine denilmektedir. Ya da çantanın aranmasıdır. Önleme aramasının şartları olarak şunlar belirtilmiştir; kişinin şüpheli hareket etmesi üzerine yapılır. Terliyorsa, telaşlanıyorsa arama yapılabilir. Kelepçe takılması öncesinde, herhangi bir madde veya silah taşıyıp taşımadığının tespiti için arama yapılabilir. Gösteri sırasında toplum düzenini tehlikeye sokmaması için, maçlar için yapılabilir. Terörizm kapsamı içerisinde, örneğin tren garı veya büyükelçilik etrafındaki kişilerin araması yapılabilir. Toplumsal olaylarda veya tehdit amacıyla aramalarda kendi cinsi arama yapılabilir. Bu tür aramalar için mahkeme kararına gerek yoktur. Polis, kendi kanunlarının verdiği yetkiye dayanarak ya da kendi inisiyatifi ile bu aramaları yapabilir180.
3.1.1.1.2.2. Alman Ceza Muhakemesinde Önleme Araması
Suçları önlemek amacı ile polis tarafından kurulmuş bulunan bir kontrol noktasında polis kimlik sorabilmektedir. Polis, kimliğin tespiti için gerekli gördüğü tedbirleri alabilmektedir. Kişiyi durdurarak kimliğini sorabilir ve taşıdığı kimlik kâğıtlarını kontrol edebilmek üzere kendisine vermesini isteyebilmektedir. Kimliği başka türlü öğrenilemiyorsa veya ancak önemli zorluklarla öğrenilebiliyorsa, kişi yakalanabilmektedir. Şartlar gerçekleşmişse, ilgilinin üzerinde ve beraberindeki eşyada arama yapılabilmektedir.
Aramada emir ya da karar kapsamı dışında elde edilen bulgular ve ele geçirilen kişiler hakkında;
Usulüne uygun yapılan aramada;
a) Yapılmakta olan soruşturma veya kovuşturmayla ilgisi olmakla birlikte, karar veya yazılı emirde konu edilmeyen,
b) Yapılmakta olan soruşturma veya kovuşturmayla ilgisi olmayan ancak, diğer bir suçun işlendiği şüphesini uyandırabilecek, bir delil elde edilirse; bu delil koruma altına alınır ve durum Cumhuriyet Başsavcılığına derhâl bildirilerek el koyma işlemini gerçekleştirmek için Cumhuriyet Savcısından yeni bir yazılı emir istenmektedir. Cumhuriyet Savcısına ulaşılamadığı hâllerde ise kolluk amirinin yazılı emriyle kolluk görevlileri el koyma işlemini gerçekleştirebilir.
“Hâkim kararı olmaksızın el koyma işlemi, yirmi dört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulmalıdır. Hâkim, kararını el koymadan itibaren kırk sekiz saat içinde açıklar; aksi hâlde el koyma kendiliğinden kalkar.
Bu tür aramada, aramanın amacı ve konusu dışında ele geçirilen ve haklarında tutuklama veya yakalama kararı bulunan kişiler, evrakıyla birlikte Cumhuriyet Başsavcılığına sevk edilir”181. Hazırlanan evrak geciktirilmeden hakime gönderilir.
Ali ve Önleme Aramaları Yönetmeliği’ne göre; “Polis, milli güvenlik ve kamu düzeninin, genel sağlık ve genel ahlakın veya başkalarının hak ve hürriyetinin korunması, suç işlenmesinin önlenmesi, taşınması veya bulundurulması yasak olan her türlü silah, patlayıcı madde veya eşyanın tespiti amacıyla usulüne göre verilmiş hâkim kararı veya bu sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde mahallin en büyük mülki amirinin vereceği yazılı emirle182;
a) 2911 Sayılı Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Kanunu kapsamına giren toplantı ve gösteri yürüyüşlerinin yapıldığı yerde veya yakın çevresinde, b) Özel hukuk tüzel kişileri ile kamu kurumu niteliğinde meslek kuruluşları
veya sendikaların genel kurul toplantılarının yapıldığı yerin yakın çevresinde,
c) Halkın topluca bulunduğu veya toplanabileceği yerlerde,
d) Öğretim ve eğitim özgürlüğünün sağlanması için her derecede öğretim ve eğitim kurumlarının ve 20. maddenin ikinci fıkrasının (A) bendindeki koşula
181 http://www.cigm.adalet.gov.tr/yonetmelik/adlionleme.htm (28.09.2005). 182 Çalı, a.g.e.,s. 216.
uygun olarak girilecek üniversite bağımsız fakülte veya bağlı kurumların içinde, bunların yakın çevreleri ile giriş ve çıkış yerlerinde,
e) Umumi veya umuma açık yerlerde veya öğrenci yurtlarında veya eklentilerinde,
f) Yerleşim yerlerinin giriş ve çıkışlarında,
g) Her türlü toplu taşıma veya seyir eden taşıt araçlarında,
Suçun önlenmesi amacıyla kişilerin üstlerini araçlarını özel kâğıtlarını ve eşyasını arar; suç unsurlarına el koyar ve evrakı ile birlikte Cumhuriyet Savcılığına tevdi eder.
3.1.1.1.3. Gecikmesinde Sakınca Bulunan Hallerde Arama
Anayasamız, hâkimden başka merciin hangi şartlarda arama emri verebileceği hususunu da düzenlemiştir. Yetkili merciin arama emri verebilmesi için milli güvenlik veya kamu düzeni bakımından gecikme halinde sakınca bulunmalıdır. Yani hâkimden karar alıncaya kadar geçecek süre içerisinde arama yapılamaz duruma düşülmelidir183. Gecikme ve zarar, hâkime gidilip karar alınması için, geçecek süre içinde aramanın güçleşmesi, olanaksız hale gelmesi veya elde edilmek istenen amaca ulaşmanın imkânsız hale gelmesidir184. Bu durum polise pratikte önemli bir karar aşaması oluşturmaktadır.
3.1.1.1.4. Şahısların Aranması
Anayasamıza göre adli kovuşturmanın gerektirdiği hususlar dışında usulüne göre verilmiş mahkeme kararı olmadıkça kimsenin üstü ve özel eşyaları aranamamaktadır. Adli kovuşturma gereği tutuklanan kişilerin üzeri ve şahsi eşyaları delil bulmak için aranabilmektedir. Ancak tutuklu kişinin bayan olması halinde arama mutlaka bir bayan
183 Nurullah Kunter, "Ceza Muhakemesi Hukuku" İstanbul, 1974, S. 757.
184 İsmail Malkoç, Mahmut Güler, Ceza Muhakemesi Usulü Kanunu, Gen Matbaacılık, Ankara, 1998 C.1, S. 443.
tarafından gerçekleştirilir185. Bayan görevli yoksa acil durumda bayan bir vatandaştan yararlanılabilir.
3.1.1.1.5. Şüpheli Veya Sanıkla İlgili Arama
Yakalanabileceği veya suç delillerinin elde edilebileceği hususunda makul şüphe varsa, şüphelinin veya sanığın üstü, eşyası, konutu, işyeri veya ona ait diğer yerler aranabilir. Polise yetki veren kanunların müsaade ettiği ölçüde önce hakim, gecikmesinde sakınca bulunan hallerde Cumhuriyet Savcısı’nın vereceği arama kararı ile bu yetki kullanılır.
3.1.1.16. Şüpheli Veya Sanık Haricindeki Diğer Kişilerle İlgili Arama
a. Şüphelinin veya sanığın yakalanabilmesi veya suç delillerinin elde edilebilmesi amacıyla, diğer bir kişinin de üstü, eşyası, konutu, işyeri veya ona ait diğer yerler aranabilir,
b. Bu hâllerde aramanın yapılması, aranılan kişinin veya suçun delillerinin belirtilen yerlerde bulunduğunun kabul edilebilmesine olanak sağlayan olayların varlığına bağlıdır,
c. Bu sınırlama, şüphelinin veya sanığın bulunduğu yerler ile izlendiği sırada girdiği yerler hakkında geçerli değildir”186.
3.1.1.1.7. Gece yapılacak arama
Kural olarak konutta, işyerinde veya diğer kapalı yerlerde gece vaktinde arama yapılamamaktadır. Ancak, suçüstü veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde, yakalanmış veya gözaltına alınmış olup da firar eden kişi veya tutuklu veya
185 Polis Akademisi, Avrupa Birliği Sürecinde Türk Polisi, Polis Akademisi Semineri, Sempozyum Bildiriler Dizisi 2, Ankara, s. 453.
hükümlünün tekrar yakalanması amacıyla yapılan aramalarda bu hüküm uygulanmaz187. Esas olan suçlunun gecikmeksizin yakalanmasıdır.
3.1.1.2. Arama Yetkisine Yer Veren Mevzuat 3.1.1.2.1. Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasası
Anayasamızın 21. maddesine göre; “Kimsenin konutuna dokunulamaz. Millî