Hükümet Konağı

Merkezileşme çabalarının zirveye ulaştığı II. Abdülhamid devrinde Osmanlı Devleti’nin taşradaki gücünü ortaya koyan en önemli yapılar hiç kuşkusuz hükümet konaklarıdır. Bu minvalde bütün vilayet ve sancak ile kaza merkezlerinde bu yapıların yapımına hız verilmiştir. Bu gayretlerin önündeki en önemli engel hiç kuşkusuz ödenek teminindeki sıkıntılar olmuştur. Bu kurumlar merkezden finanse edilmeye çalışılmış fakat dönem içindeki siyasî olaylar ve devletin içinden geçtiği ekonomik buhrandan dolayı ödenek aktarımında aksamalar meydana gelmiştir. Bundan dolayı yereldeki idareciler çareyi vilayet içindeki kaynakların kullanılmasında aramışlardır. Diğer Anadolu vilayetlerinde olduğu gibi Bitlis vilayetinin de daha kaza iken yapılmış ve

317_{BOA. DH. MKT. 2872/89, 22 C 1327 (10 Haziran 1909).} 318_{BOA. DH. MKT. 2871/94, 21 C 1327 (10 Temmuz 1909).} 319_{BOA. DH. MKT. 2876/12, 25 C 1327 (14 Temmuz 1909).}

320 _{Yasemin Avcı, Bir Osmanlı Anadolu Kentinde Tanzimat Reformları ve Kentsel Dönüşüm: Denizli}

(1839-1908), Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2010, s.142.

birkaç odadan müteşekkil hükümet konağı vardır. Burası vilayet olduktan sonra artan hizmet alanları ve memur sayısına karşın, bina yetersiz kalmıştır. Buna bir de çok yıprandığı için binanın sık sık tamir görmesi de eklenince yeni bir hükümet konağının yapımı için 1880 yılından itibaren hazırlıklara girişilmiştir. Bu kapsamda ihtiyaç duyulan ödeneğin tedariki için yerelden kaynak temini yoluna gidilerek Bitlis halkından

30.000 kuruş322_{, Siirt’ten sikke-i mağşûşe}323 _{olarak elde edilen 40.300 kuruş temin}

edilmiştir. Öte taraftan Bitlis Belediyesinden de 70.000 kuruş alınması planlanmıştır. Fakat belediye kanunu gereği bu talep yerinde görülmemiştir. Bundan dolayı binanın yapımından vazgeçilip tamirine karar verilmiştir. Hükümet konağı boşaltılmış ve buraya askerler yerleştirilmiştir. Konağın civarında hizmeti ifa edebilecek standartta ev bulunmadığından konakta hizmet gören memurlar konağın bahçesindeki çadırlarda görevini yürütmeye gayret etmiştir. 27 Mart 1880 tarihinde Bitlis’in ilk valisi Arif Paşa tarafından durum merkeze aktarılarak, vaziyetin vahameti izah edilmiştir. Zira kış gelmeden tamir ve tefrişin tamamlanması gerekmektedir. Merkezden cevap gelmeyince Bitlis valiliğince Dâhiliye Nezareti’ne 25 Nisan, 25 Mayıs, 27 Mayıs, 9 Haziran ve 29 Haziran 1880 tarihinde hem resmi yazı ve hem de telgraflarla durumun vahameti izah

edilerek inşaata başlamak için acilen izin talep edilmiştir324_{. Nihayetinde Şûrâ-yı}

Devlet’e arz edilen durum için 26 Temmuz 1880 tarihinde karar çıkmıştır. 1880 yılı içinde tamir ve tefriş için onaylanan 50.153 kuruştan 22.299 kuruşu harcanmış ve geriye kalan 27.851 kuruşun harcanması için 1881 yılı bütçesi beklenmiştir. Yani kalan kısmın

gelecek yılki bütçeye dâhil edildikten sonra kullanılmasına izin verilmiştir325_{. Hükümet}

konağının bir kısmının tamiri yapılmış ve buraya memurlar yerleştirilmiştir. Lakin bina zaten yetersiz olduğundan hâlâ çadırlarda kalan memurlar vardır. Bir de tahsis edilen para ancak binanın bir kısmına yetmiştir. Bu durumda ya binanın geri kalan kısmının tamiri yapılarak bir şekilde sıkışık da olsa bütün memurlar binaya yerleştirilecek ya da çadırlarda kalan memurlar için yakındaki bir ev kiralanacaktır. Ev kiralansa 18.000 kuruşluk bir masraf ortaya çıkacak, bina tamir edilse 27.851 kuruşluk bir tahsisat ile yetinilmek zorunda kalınacaktır. Bu durum 4 Ekim ve 10 Kasım 1880 tarihlerinde merkeze arz edilmiştir. 29 Kasım 1880 tarihinde merkezden yazılan cevabi yazıda bina

322 _{Aslında çok daha fazlası toplanacakken meydana gelen kıtlıktan dolayı ancak bu kadarı}

toplanabilmiştir. Toplanan 30.000 kuruş ile de yeni binanın yapımı mümkün olmadığından binanın tamirine kullanılmasına karar verilmiştir. Daha fazla bilgi için bkz. BOA. İ.ŞD (İrâde Şûrâ-yı Devlet). 51/2857, 10 N 1297 (16 Ağustos 1880).

323 _{Saf olmayan, içine başka madenlerin karıştırıldığı hileli madeni para. Devellioğlu, a.g.e., s.648.} 324_{BOA. ŞD.1874/20, 04 Ş 1297 (12 Temmuz 1880).}

için gerekli keşif ve planlamanın yapılması ve gelecek yılki bütçeye dâhil edildikten

sonra ödeneğin kullanılmasına müsaade edilmiştir326_{. Görünen o ki kalan ödeneğin}

kullanılabilmesi için gereken izin gecikmiş ve kış bastırdığı için 1881 yılının Ocak

ayında tamir ve tefrişin tamamlanabilmesi için vilayetten tekrar izin talep edilmiştir327_.

Bir süre sonra tamir ve tefriş için onay alınmış ve bu ödeneğe ek olarak Bitlis

Belediyesi tarafından 6.000 kuruşluk bir borç para ile bina tekrar tamir edilmiştir328_.

Resim 1- Bitlis Hükümet Konağı.

Bitlis hükümet konağının tamiri tamamlansa bile yetersiz kalacağı görüldüğünden yeni bir binanın yapımı için tekrar hazırlıklara başlanmıştır. Bu amaçla merkezin talep ettiği keşif defteri ve haritalar bir süre sonra hazırlanarak merkeze

gönderilmiştir329_{. Fakat gönderilen evraklar yeteri kadar açıklayıcı olmadığından 1881}

yılının Kasım ayında iade edilmiş ve detaylı bir şekilde yeniden hazırlanması

istenmiştir330_{. Bitlis’ten buna verilen cevapta önceki çizim ve hesaplamaların bir binbaşı}

tarafından yapıldığı ve binbaşının kısa bir süre önce vefat ettiği cevabı verilmiştir. Vilayette bunu yapabilecek başkaca bir mühendisin de olmamasından dolayı şuan için keşif ve harita çiziminin mümkün olmadığı fakat bu duruma çare bulmaya gayret

326 _{Binanın keşfi ve haritasının yapımı işini yapacak memur bulunmadığından Dördüncü Ordu-yı}

Hümâyun’dan bir askerin bu işi yapması sağlanacaktır. BOA. ŞD. 1874/23, 29 Ra 1298 (1 Mart 1881).

327_{BOA. ŞD. 1874/22, 06 S 1298 (8 Ocak 1881).} 328_{BOA. İ.DH.. 1351/36, 03 B 1315 (27 Kasım 1897).}

329 _{İki adet haritanın hazırlanıp gönderildiği ifade edilmiştir. BOA. ŞD. 1874/27, 22 N 1298 (18 Ağustos}

1881).

330 _{Binanın yapımı için gönderilen fotoğraf, keşif defteri ve haritaların tatmin edici bilgiler ihtiva}

etmediği, ayrıca yapılan hesaplamalarda yanlışlıklar yapıldığı ifade edildikten sonra oda, salon ve koğuşların ne amaçla kullanılacağına kadar detayların hesaplanarak tekrar hazırlanması istenilmiştir.

edileceği ifade edilmiştir331_{. Bir süre sonra binanın tekrar yapımı ile ilgili vilayetle} nezaret arasında yazışmaların yoğunluk kazanmaya başladığı görülmektedir. Bu sefer Bitlis’te kesinlikle bir hükümet konağının yapılması gerektiği bizzat nezaretçe ifade

edilmiştir 332 _{. Vilayetten ise inşaat masraflarının 300.000 kuruşu bulabileceği}

hesaplanarak nezaretten karşılık bulunması konusunda yardım talep edilmiştir. Dâhiliye Nezareti, inşaatın yapımına onay vermiş ve vilayetteki maarif ianesinden 9.000 kuruşun

buraya harcanmasına izin verildiği cevabını vilayete iletmiştir 333 _{. İnşaatın}

tamamlanabilmesi için Bitlis Şer’iyye Mahkemesi gelirinden 15.000 kuruş ve Bitlis halkından da 70.000 kuruşun alınacağı hesaplanmıştır. Binanın içinde bir de

hapishanenin projelendirildiği ifade edilmiştir 334 _{. Lakin işler planlandığı gibi}

gitmemiştir. Hesaplandığı gibi gereken para toplanamamıştır. Bundan dolayı da eski bina yıkılıp yerine yeni bir bina yapılamamıştır. Eski binanın durumunun vahameti vilayet valisince şöyle izah edilmiştir: “Bitlis’teki hükümet konağı bir vilâyet hatta bir

kazâ hükümet konağı ittihâz olunacak halde bulunmadığı ve birçok mesârıf-ı ta‘mîriye ihtiyâr edildiği halde yine maksâd hâsıl olmadığı, her tarafı harâbe yüz tutmuş bulunan ‘atîk dâ’irenin bir gün ‘azîm bir sakatlığa sebebiyet vereceği içun (yeni) bir binâ yapılmak üzere tahsisât î’tâsına müsâ’ade buyrulmasına…”. Valinin talep ettiği yeni

hükümet konağının maliyet hesaplaması da yapılmıştır. Buna göre 499.528 kuruşluk bir maliyet hesaplanmıştır. Valinin merkeze gönderdiği bunca telgraf ve yazıya rağmen merkezden ödenek yetersizliği beyan edilerek tamiratıyla yetinilmesi tavsiye

edilmiştir335_{. Bitlis valilerinin raporlarında vilayetteki olanaksızlığı ifade etmek adına}

Bitlis’i sık sık Rumeli ile kıyasladığı da görülmektedir. Bitlis hükümet konağının durumunu izah etmek adına “…devâ’ir-i hükümetin bu günde bu halde kalması bir

vilâyet merkezindeki devâ’ir-i resmîyenin Rumeli’ndeki en ‘âdî kazâ hükümet konağından daha aşağı bir derecede …” olduğunu ifade etmiştir336_{. Bitlis valisinin} ısrarları, merkezden tamir ile ilgili gelen cevaplardan sonra da devam etmiş fakat her

seferinde ödeneksizlikten dolayı talebi reddedilmiştir337. İlerleyen yıllarda valinin talep

331_{BOA. ŞD. 1874/43, 08 Ca 1299 (28 Mart 1882).}

332 _{Bitlis ile birlikte Erzurum ve Mamuratülaziz vilayetlerinde de hükümet konağının yapılması gerektiği}

ifade edilmiştir. BOA. DH. TMIK.S.. 15/46, 7 C 1315 (3 Kasım 1897).

333_{BOA. MF. MKT. 515/12, 17 Ra 1318 (15 Temmuz 1900).}

334 _{Bina içinde yapılmak istenen hapishanenin projede beyan edilmediği ifade edilerek bununla ilgili}

izahat talep edilmiş ve neticede durum raporlanarak gerektiği üzere izah edilmiştir. BOA. DH. MKT. 2352/88, 30 M 1318 (23 Mayıs 1900); BOA. DH. MKT. 2462/98, 26 Za 1318 (17 Mart 1901).

335 _{Binada çalışan memurların binaya girmeye korktukları zira her an binanın yıkılabileceği ifade}

edilmiştir. BOA. DH.MB..HPS. 22/54, 21 B 1331 (26 Haziran 1913).

336_{BOA. DH.MB..HPS. 22/54, 21 B 1331 (26 Haziran 1913).} 337_{BOA. DH.MB..HPS. 71/54, 15 R 1331 (24 Mart 1913).}

ettiği bina sadece merkez ile sınırlı kalmamıştır. Bitlis merkez ile birlikte Muş ve Mutki’de de hükümet konaklarının yapılması talebi merkeze iletilmiştir. Bitlis merkez için yapılması planlanan hükümet dairesi için 1.200.000 kuruş tahsisat talep edilmiştir.

Bu talep de reddedilmiştir338_.

Bitlis’teki hükümet konağı zamanla çürümeye yüz tutmuş olduğundan küçük depremlerde bile ciddi zedelenmeler yaşayabilmiştir. 1907’deki depremde bina ağır hasara uğradığından bahçesinde barakalar yapılarak, burada hizmet sürdürülmüştür. Barakaların yapımı için 5.000 kuruşluk bir maliyet ortaya çıkmıştır. Bu maliyetin

karşılanması için Sadaretten onay alınmıştır339_.

Hükümet konağında yer kalmadığından nüfus dairesi için civardaki bir evin yıllık 1.440 kuruşa kiralandığı anlaşılmaktadır. Aynı şekilde vilayetin tamamında nahiyeler dâhil 39 yerleşim biriminde hükümet konağı olarak hizmet görmek adına

yıllık 29.700 kuruşa binaların kiralandığı görülmektedir340_.

Bugün hâlâ bir bütün olarak ayakta duran Osmanlı döneminden kalan hükümet binası (Resim 1) ise 1890 yılında askerî rüşdiye olarak yapılmış, 1903-1916 yılları arasında askerî idâdî olarak kullanıldıktan sonra 1916’dan itibaren Bitlis Valiliği binası

olarak hizmet vermiştir341_.