1.4. Bitlis’te Belediye
1.4.1. Bitlis’te Belediye Teşkilatı
Merkezî iktidarın belediye teşkilatını kurarken gözettiği temel amaç, taşra üzerindeki otoritesini artırıp kenti, çevresiyle beraber iyi bir şekilde kontrol etmektir. Bu amaçla 1871 yılından itibaren birçok taşra sancak ve kazasında belediye teşkilatı tesis
edilmiştir351. Erzurum vilayet salnamelerinde, Bitlis Belediyesi ile ilgili olarak 1873
yılındaki idarî yapıda belediye meclisi üyeleri de zikrolunmuştur. Salnamedeki bilgilerin bir önceki yıla ait olduğu kabul edilirse 1872 tarihinden itibaren Bitlis’te bir
belediye teşkilatının varlığından bahsedilebilir352. 1868 yılından itibaren taşrada
belediye teşkilatlarının kurulmaya başlandığı dikkate alındığında, bu kurumun Bitlis gibi küçük ve İstanbul’a uzak bir yerleşim biriminde 1872’de teşekkülü, Osmanlı Devleti’nin bu konuda hızlı bir teşkilatlanmaya gittiğini ortaya koymaktadır. Bitlis vilayeti ile birlikte zamanla buraya bağlı sancak ve kazalarda da belediye teşkilatı
kurulmuştur353.
348 Bu maddeler sadeleştirildiğinde şöyle bir liste karşımıza çıkmaktadır: Yangın söndürme ile ilgili
gerekli araç gereçleri temin etmek, dilenciliği önlemek, belediye gelirlerini tahsil etmek, hastane ve gurebahane açmak, genel tuvaletler tapmak, ölçüleri ayarlamak, ekmeğe fiyat vermek, mezbaha inşa etmek, lokanta, tiyatro gibi yerlerin teftişini sağlamak, ulaşım araçlarının taşıma ücretini düzenlemek, nüfus sayımını yapmak, bina işlerinin denetimini sağlamak, yapılması kararlaştırılan devlet binalarının keşfini yapmak, yol-kaldırım-lağım inşa etmek, su yollarını yapmak, şehir/kasabaları süslemek, temizlik işlerinin yürütmek. Sıddık Tümerkan, Türkiye’de Belediyeler (Tarihi Gelişimi ve Bugünkü Durumu), R.Zelliç Basımevi, İstanbul 1946, s.55, 56.
349 Avcı, a.g.e., s.152. 350 Tümerkan, a.g.e., s.56.
351 Denizli Belediyesi 1871’de kurulmuştur. Avcı, a.g.e., s.153; Mardin Belediyesi ise 1869’da
kurulmuştur. Özcoşar, Merkezileşme Sürecinde …., s.147.
352 Bitlis Belediyesi’nin şu an ki armasında da 1872 tarihi yazılmaktadır. SVE, H.1290 (M.1873),
s.102,103; 1973 tarihli Bitlis İl Yıllığında belediyenin kuruluş tarihi olarak her ne kadar 1860 yılı zikrolunmakta ise de bu mümkün görünmemektedir. Detaylar için bkz. Bitlis İl Yıllığı 1973, s. 246.
353 1890 yılı itibariyle Bitlis ile birlikte merkeze bağlı Ahlât kazası, Muş, Siirt ve Genç sancakları ile
Çabakçur kazasında belediye teşkilatı kurulmuş idi. Burada görev yapan belediye başkanları için bkz.
Bitlis Belediyesi, kuruluşunu müteakip teşkilatlanmasını hızlı bir sürede tamamlayıp hizmet alanında etkin olmaya başlamıştır. Belediyenin sunduğu hizmetlere
toplu olarak bakıldığında, sağlık hizmetleri,354 sosyal yardımlar,355 yangın söndürme
hizmetleri,356 vilayet dâhilindeki yol ve köprülerin bakım ve onarım hizmetleri,357
vilayet dâhilinde yapılan devlet binaları için belediye sandığından yapılan maddi destek
hizmeti, 358 hapishanedeki mahkûmlara yapılan yardımlar, 359 şehir merkezindeki
temizlik hizmetleri, içme suyu sağlama faaliyetleri, 360 çarşıdaki düzeni sağlama
hizmetleri,361 kurallara uymayan esnafa ceza kesilmesi hizmeti gibi geniş yelpazede bir
354 Doktorlar ile birlikte eczacılar da belediye bünyesinde istihdam edilmekteydi. Fakat eczacılar da aynen
doktorlar gibi bu göreve tahsis edilen maaşın azlığı ve ödemelerdeki istikrarsızlıktan dolayı uzun süre bu görevi sürdürememişlerdir. 1902 yılında görev başındaki Eczacı Karabet Efendi istifa ederek görevinden ayrılmıştır. Yerine vilayet doktoru Havancı Dikran Efendi vekâleten bu görevi yürütmeye çalışmaktadır. Fakat bir süre sonra bu görevin doktor ile yürümeyeceği zira ayrı bir zaman dilimi ile ilaç yapımının gerekmesinden dolayı doktorun bu iki görevi yürütemeyeceği ortaya çıkmıştır. Buna çare olmak üzere tıbbiyede okuyan talebeler ile diplomasız bu görevi yürüten bazı isimler teklif edilmiş ise de kabul edilmemiştir. Nihayetinde İstanbul’dan diplomalı bir eczacının tayin edilmesine karar verilir. Bu seferde buna ödenecek yıllık 10.000 kuruşun belediye bütçesini aştığı ifade edilerek askerî bit tabibin vekâleten bu görevi yürütmesi teklif edilmiştir. Bu durum, doktor tayininde olduğu gibi eczacı ve diğer sağlık personeli tayininde de ödenek sorunlarının yaşandığını ortaya koymuştur. BOA. DH. MKT. 623/18, 03 N 1320 (4 Aralık 1902).
355Bu yardımlardan birisi de yangında evlerini kaybeden vatandaşlara yapılan yardımlardır. 1909 yılında
Garzan kazasının Zivik köyünde yangın çıkmış ve 11 ev içindeki eşya ile birlikte küle dönmüştür. Bunun üzerine ahaliye 1.000 kuruşluk bir yardımın yapılması kararlaştırılmıştır. Bu yardımında belediye sandığından karşılanması sağlanmıştır. Bu da gösteriyor ki Bitlis Belediyesi sadece şehir merkezine değil, imkânları ölçüsünde bağlı kaza ve köylere de hizmet götürme çabası içinde olmuştur. BOA. DH.MUİ. 13- 2/20, 08 N 1327 (22 Eylül 1909); Aynı yıl içinde Bitlis’teki fakir ve muhtaçlara yardım yapılması için belediyeden yardım talep edildiği ifade edilmiştir. Zira vilayet sathındaki fakirlere yardım amacıyla belediyenin devam ettiği inşaatlarda çalışabilenlerin çalışmasının sağlanması, çalışamayanlara da yardım edilmesi kararı alınmıştır. Detaylar için bkz. BOA. DH. MKT. 2791/102, 20 Ra 1327 (11 Nisan 1909).
356 Bu hizmetin ifası için itfaiye teşkilatının kurulması gerekmiştir. Bunun için 1892 yılında tüm
vilayetlere yazılan yazıda vilayetlerde itfaiye teşkilatının kurulabilmesinin önemi aktarıldıktan sonra bunun için iki şeyin gerekli olduğu ifade edilmiştir. Birincisi görevli kişilere her türlü kıyafet ve alet ile edevatın teminin sağlanması, diğeri tulumbaların temin edilerek mahallelere ulaşılabilecek mevkilere yerleştirilmesi. Bu konuda yerel belediye bütçelerinin yeterli olmaması durumunda nizamiye veya zaptiye askerlerinden bunun teşkil edilerek bunlara yeni usulde yangına müdahale yöntemlerinin öğretilmesinin sağlanması gerektiği ifade edilmiştir. Buna istinaden Bitlis’te oluşturulacak itfaiye teşkilatının kullanımı için İstanbul’a iki hortum ve tulumba için 1.725 kuruşluk bir de ödenek aktarılarak Şehremaneti’nden bunların tedariki ve Trabzon üzerinden Bitlis’e göndermesi talep edilmiştir. Detaylar için bkz. BOA.
DH.MKT. 278/40, 04 Ra 1312 (26 Ekim 1892); BOA. DH. MKT. 131/8, 01 Ra 1311 (12 Eylül1893); BOA. DH. MKT. 278/40, 04 Ra 1312 (5 Eylül 1894).
357 Belediyenin şehir içinde yaptığı yol, köprü ve kaldırım hizmetleri ile ilgili detaylı bilgi ulaşım
kısmında açıklanmıştır.
3581885-1889 yılları arasında tamir edilen Bitlis hükümet konağı için harcanan 6.000 kuruş, belediye
tarafından finanse edilmiştir. BOA. İ.DH.. 1351/36, 03 B 1315 (27 Kasım 1897)
359Bitlis Hapishanesi’nde kalırken vefat eden fakir ve aileleri uzakta olanların cenazelerinin taşınması ve
defin işlerine belediye bütçesinden destek çıkılmıştır. BOA. DH. MKT. 743/36, 1 Ca 1321 (26 Temmuz 1903).
360 1892 yılında yapımı tamamlanan Menteş Ağa Çarşısından mahalle başına kadarki yol üzerinde halkın
su ihtiyacını karşılamak adına belediye tarafından çeşmenin yapıldığı ve açılışının yapıldığı vilayet gazetesinde duyurulmuştur. Bitlis şehir merkezinde bu ve buna benzer gerek belediye ve gerekse vakıflar tarafından birçok çeşme yapıldığı ifade edilebilir. BVG, S.291
361 Bu kapsamda Menteş Ağa Çarşısındaki dükkânların saçaklarının uzun ve eskimiş olmasından dolayı
hizmet sunma gayreti olmuştur. Hatta öyle ki padişahın tahta oturduğu günün kutlamaları için alınan ateşli malzemelerin bedeli olan 600 kuruş bile Bitlis
Belediyesi’nce ödenmiştir362 . Bu hizmetler sunulurken vergilerin toplanmasında
yaşanan sıkıntılardan dolayı belediyenin hizmet alanlarında ve personel istihdamında kısıtlamaya gidilmesi zarurî bir hal almıştır.
Tablo 5- Bitlis Belediye Başkanları (1872 – 1920)363
S No Belediye Başkanının İsmi Görev Tarihi
1 Ali Efendi (1872 - 1879)
2 Kasım Ağa (1879 -1881)
3 Avadis Efendi (1881 -1883)
4 Kasım Ağa (2.tayin) (1883 -1884)
5 Mehmed Efendi (1884 - 1885)
6 Kasım Ağa (3.tayin) (1885 - 1887)
7 Mehmed Efendi (2.tayin) (1887 - 1888)
8 Bedir Ağa (1888 - 1890)
9 Hacı Abbas Ağa (1890 - 1890)
10 Hacı İsa Ağa364 (1890 - 1892)
11 Halil Kemal Efendi365 (1892 - 1895)
12 Hacı Yasin Efendi366 (1898 - 1899)
13 Rüşdü Efendi (1899 - 1900)
14 Şemseddin Efendi (1903 - 1904)
gibi kaygılarla bu çarşıdaki dükkânların tamamının saçakları belediye tarafından yıkılmıştır. Yapılan işten sonra çarşı esnafı dâhil bütün halkın bu çalışmadan memnun kaldığı ifade edilmiş ve durum vilayet gazetesinde duyurulmuştur. Bu örnek gösteriyor ki Bitlis Belediyesi sosyal hayatın önemli bir alanının oluşturan çarşı-pazar gibi yerlerdeki gelişmeleri yakından takip etmekte ve gereken müdahaleyi de yapmaktadır. Daha detaylı bilgi için bkz. BVG, S.288
362 Ödeme Mardinli Hacı Mehmed’e yapılmıştır. BOA. ŞD. 1878/30, 18 S 1309 (23 Eylül 1891).
363 Çok kısıtlı kaynaklarla bu tablo oluşturulmuştur. Hiçbir kaynakta toplu olarak belediye başkanları
listesi verilmediğinden parçalar birleştirilerek bütün oluşturulmaya çalışılmıştır. Buna rağmen tabloda belirtilen tarihler arasında başka belediye başkanları da görev yapmış olabilir. İleride özellikle arşiv belgeleri tasnife açıldıkça belki bu konuda daha somut verilere ulaşılabilecektir. Buna paralel olarak tabloda bazı değişikliklerde olabilecektir. Bu tablo için kullanılan kaynaklar şunlardır: BVG, S.161, 182;
SVE, H.1290 (M.1873), s.102, H.1293 (M.1875), s. 102, H.1294 (M.1876) s.103; SVB, H.1310 (M.1892),
s.117, H.1316 (M.1898), s.116, H.1317 (M.1899), s.120, H.1318 (M.1900), s.120; BOA DH. MUİ. 69- 3/14, 26 Ra 1328 (7 Nisan 1910); BOA. DH. MKT. 1337/101, 28 Za 1298 (21 Kasım 1881), 684/7, 11 M 1321 (9 Nisan 1903), 1049/53, 31 Z 1323 (17 Ocak 1906); BOA. DH. ŞFR. 142/32, 30 Ke 1305 (11 Ocak 1890), 133/120, 19 T 1303 (31 Temmuz 1887); BOA. ŞD. 1876/49, 28 L 1304 (20 Temmuz 1887), 1877/43, 20 Ca 1306 (22 Ocak 1889), 1897/12, 29 Ca 1330 (16 Mayıs 1912); BOA. BEO 2963/222177, 29 L 1324 (16 Aralık 1906); BOA. HR.TO. 261/20, 25 10 1883; BOA. İ.HUS. 35/39, 13 N 1312 (10 Mart 1895).
364 Tüccar olan Hacı İsa Ağa, 1890 yılının Şubat’ında bu göreve getirilmiştir. 1892 yılının Ocak ayında bu
görevi hala sürdürdüğü anlaşılmaktadır. Aynı yıl içinde görevi Halil Kemal Efendi’ye bırakmıştır. BVG,
S.180, 261.
365 Halil Kemal Efendi’nin görev yaptığı dönemde Bitlis şehir merkezindeki yol ve köprülerin yapımı,
kaldırımların düzenlenmesi ve yol üstünde çeşmelerin yapılması gibi birçok çalışmanın yanında çarşıdaki düzenin sağlanması, yangınların önlenmesi gibi birçok çalışmanın ciddiyetle ifa edilmeye gayret edildiği görülmektedir. Adı geçen belediye başkanının yaptığı çalışmalar dönemin vilayet gazetesinde de övgülere mazhar olmuştur. BVG, S.291.
15 İbrahim Edhem Efendi367 (1904 - 1905)
16 Şemseddin Efendi (1905 - 1908)
17 Yusuf Paşa (1905 - 1908)
18 Şaban Efendi (1908 - 1915)
(1915 - 1920)368
Bitlis Belediyesinin ilk başkanı olarak Ali Efendi zikrolunmaktadır369. Ali
Efendi’nin bu görevi 1879 yılına kadar sürdürdüğü tahmin edilmektedir. Bitlis’in vilayet olmasını müteakip buraya Arif Paşa’nın ilk vali olarak tayin edilmesi ile beraber belediye başkanlığına da 1879’da Kasım Ağa atanmıştır. 1881’de bu göreve Avadis
Efendi’nin getirildiği görülmektedir370. 1883 yılına kadar görevi yürüten Avadis Efendi
hakkındaki şikâyetler artınca görevden ayrılmış yerine tekrar Kasım Ağa tayin edilmiştir. Kasım Ağa, Arif Paşa’nın görev süresinin son bulmasıyla 1884’te kötü idareden dolayı azledilmiştir. Yerine Mehmed Efendi tayin edilmiştir. Bu değişiklik
Fikri Paşa dönemine denk gelmektedir371. Fikri Paşa’dan sonra tekrar valiliğe Arif Paşa
gelmiş ve 1885’te Mehmed Efendi görevden alınarak yerine ikinci defa Kasım Ağa belediye başkanlığına getirilmiştir. Arif Paşa’dan sonra göreve gelen Mehmed Reşid zamanında (1887’de) ise Kasım Ağa’nın “…zaten ümmî ve nizâmâta gayr-i vâkıf oldığı
ve belediyece vuku’bulmuş olan ba’zı inşâ’ât ve köprü ta’mirâtı masârifince de sû-i isti‘mâlâtı anlaşıldığından…” azledilmiş ve yerine daha önceki suçlamalardan suçsuz
bulunduğuna dair “…Mehmed Efendi sabıkân ‘azline sebeb gösterilmiş olan ahvâlden
bi'l-muhâkeme tebriye eylediğini ve i’âde-i memûriyeti hakkında meclis-i idâre-i
3671898 – 1899 arasında Bitlis Vilayet Gazetesi Muharriri, Bitlis Maarif Müdür Vekili ve Muhasebe
Memuru, 1902 yılında Sason Kaymakamlığı, 1904 yılında ise belediye başkanlığı yapmıştır 3 Ocak 1898 tarihli yazı ile Bitlis Maârif Müdürlüğüne tayin teklifi yapılan Bitlis Maârif Müdür Vekili ve Muhasebe Memuru İbrahim Edhem Efendi, 22 Şubat 1898 tarihli cevabi yazı ile başka bir memuriyete tayin edilmiş ve onun yerine de Meclis-i İdare Başkâtibi ve Vilâyet Gazetesi Muharriri Ahmed Hilmi Efendi Maârif Müdürlüğüne tayin edilmiştir. 7 Mayıs 1902 tarihli bir başka belgede ise İbrahim Edhem Efendi’nin Sason Kaymakamlığına tayin edildiği zikredilmiştir. BOA. MF. MKT.(Maarif Nezâreti Mektûbî Kalemi) 40/93, 9 Ş 1315 (3 Ocak 1898); BOA. MF. MKT. 386/41, 30 N 1315 (22 Şubat 1898); BOA. MF. MKT. 625/23, 28 M 1320 (7 Mayıs 1902).
368 1910 tarihinde Abdi Kako ve Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra da kısa bir süreliğine Resul Efendi’nin
belediye başkanlığı yaptığı zikrolunmuştur. Bunun dışında 1908’den 1920 yılına kadar aralıklarla Şaban Efendi, reislik görevini yürütmüştür. Bitlis İl Yıllığı 1967, s.10.
369 Başka bir kaynakta ise ilk belediye başkanı olarak Hacı İsa Efendi’nin ismi zikrolunmuştur. Bitlis İl
Yıllığı 1967, s.10; Fakat bu ismin nerede geçtiğiyle ilgili bilgi verilmediğinden (kaynak yok) ilk belediye
başkanı olarak Ali Efendi’yi kabul etmek daha doğru olacaktır.
370 Avadis Efendi hakkında belediye sandığındaki ödeneği çıkarları doğrultusunda kullandığına dair
iddialar onu kollayan Bitlis Valisi Arif Paşa’yı zor durumda bırakmış ve takip eden zaman diliminde görevden ayrılmasına yol açmıştır. Daha detaylı bilgi için bkz. BOA. DH. MKT. 1337/101, 28 Za 1298 (21 Kasım 1881); BOA. HR.TO. 261/20, 25 10 1883.
371 Mehmed Efendi hakkında Siirt Aşar Nezareti Müdürü Hüseyin Hüsnü’den elli adet Osmanlı altını alıp,
Fikri Paşa’ya verdiği iddia edilerek soruşturma açılmıştır. Soruşturma o öldükten sonra neticelenmiş ve suçsuz olduğu anlaşılmıştır. Diğer detaylar için bkz. BOA. ŞD. 1877/43, 20 Ca 1306 (22 Ocak 1889).
vilâyete virdiği istid’âsı üzerine…”göreve tekrar iade edilmiştir. Görevden alınan
Kasım Ağa, 25 Temmuz 1887 tarihinde bu tayine karşı çıkarak kendisinin suçsuzluğuna
binaen göreve iadesini talep etmiştir 372. Bu talebine karşılık Ali Rıza ve başka kişilerin
onun hakkında yolsuzluk ve suiistimalden bahisle şikâyette bulunduğu ifade
edilmiştir373. Nihayetinde Kasım Ağa göreve iade edilmemiş olup, kendisini ve
Siirt’teki aşiretleri hükümet aleyhine yönlendirenlerin Bitlis alaybeyi ve telgraf müdürü
olduğunu beyan ederek onların da cezalandırılması gerektiğini İstanbul’a iletmiştir374.
Bu örnek, belediye başkanlarının tayini sürecinde vilayetin valisi ve idare meclisi üyelerinin ne kadar etkili olduğunu ortaya koymaktadır. Özellikle ilk göreve gelen belediye başkanlarının görevde kalma sürelerinin, valilerin görev süresiyle değişime uğramış olması, onların valilerle uyumlu çalışıp çalışmamalarına, başka bir deyişle valilerin isteklerine cevap verip verememelerine bağlı olduğunu göstermektedir. Bitlis’in vilayet haline gelmesinden sonraki döneme toplu olarak bakıldığında belediye başkanlarının -valilerin değişim hızıyla paralel olarak- hızlı bir atama ve görevden ayrılma süreci yaşadıkları anlaşılmaktadır. Bundan kaynaklı beledî hizmetlerin yürütülmesinde istikrarlı bir gidişatın oluşturulamadığı da görülmektedir.
Bitlis belediye başkanlarının görev süresinin kısa olması ve belediye başkanlığında sık sık değişikliğe gidilmesi, belediye idaresinde istikrarsızlığa sebep olmuş ve belediyenin kurumsallaşmasını sekteye uğratmıştır. Belediye başkanlarının genellikle validen bağımsız iş görememelerinden dolayı belediye kurumu kendi kendini idare edebilecek mekanizmaya sahip olamamıştır. Hatta öyle ki Bitlis Belediyesi, topladığı vergilerin biriktiği belediye sandığından yapacağı ödemeleri bile valinin direktiflerine göre şekillendirmiştir. Bu durum, beledî yapının taşrada kökleşmesi ve sosyal hayatta görünür hale gelmesini engellemiştir. Hizmetin bütçe eksenli şekillendiği bir denklemde, bütçenin zaten düzenli toplanamayan vergilerle ağır aksak denkleştirilmeye çalışıldığı bir ortamda bir de bütçe dışı giderlerin buradan ödenmeye zorlanması, Bitlis Belediyesinin asli görevlerini yapmasını da engellemiştir.
372BOA. ŞD. 1876/49, 28 L 1304 (20 Temmuz 1887).
373BOA. DH. ŞFR. 133/120, 19 T 1303 (31 Temmuz 1887) ; BOA. DH.MKT.1437/40 17 Za 1304 (6 Eylül
1887).
374 Adı geçen kişiler hakkında da soruşturma açılmasına karar verilmiştir. BOA. DH.MKT. 1439/69, 25
Bitlis’te belediye başkanlığı yapanlarla ilgili birçok şikâyet olmuş ve bu yüzden soruşturmalar açılmıştır. Soruşma neticelerine bakıldığında görevi kötüye kullanma suçunun daha sık işlendiği görülmektedir. Bu suçu sabit görülen bazı başkanlara
maaştan kesme cezası verilirken375 bazılarına ise görevden alınma cezası uygun
görülmüştür376. Belediye Tabibi Kasım Efendi’nin mahkeme edilmeksizin görevden
alındığı ve bu durumun düzeltilmesi gerektiğine dair başvurusuna bakılırsa belediyedeki
çalışan her personel belediye başkanı kadar şanslı olamamıştır377. Benzer bir durum
belediye meclisi azalarından Karabet Haçmanukyan’ın başına da gelmiştir. Görevi kötüye kullanmak suçundan görevden alınmış ve Kastamonu’ya sürgüne gönderilmiştir.
Akabinde suçsuz olduğunu beyanla affını talep etmiştir378.