ANSİKLOPEDİST BİR DERGİ: “HAFTA”
2. Fen Bilimleriyle İlgili Makaleler
Yazar, derginin ilk sayısındaki “Hikmet-i Tabiiyye ve Kimya”23 makalesinin
girişinde diğer makalelerinde de kullanacağı yönteme dair bilgi vermektedir. Onun amacı ilim ve fenne dair konuları olabildiğince sadeleştirip halkın anlayacağı düzeyde okurlara sunmak ve halkın bu konulardaki yanlış bilgilerini düzeltmektir. Bunu şöyle açıklamaktadır:
Hikmet-i tabiiyye” ve “kimya”nın ne demek olduğunu bilir ve anlar bugünkü günde vatanı- mızda, hamdolsun, pek çok zevat bulunur. Ancak “hikmet” kelimesini işitince ürküp bunu zihn-i beşerin kuvvet ve isti’tadı fevkinde bir ilim mevhum ve “kimya”yı dahi “ecsam-ı sefile” yi “ecsam-ı âliye”ye mesela bakırı altına tebdile alet-i sihr kabilinden bir şey zann edenlerin dahi az olmadığı inkar edilemez. Biz ise başlıca bu ikinci kısmın istifadesini nazar-ı i’tinaya olduğumuzdan böyle bazı şeylere eliften başlar gibi başlamaklığımız teaccüb veya i’tiraz olunmamalıdır.24
21 Ş. Sami, “Felsefe”, Hafta, nr: 9, 19 Zilkade 1298. 22 Ş. Sami, “Kitabet- İnşa”, Hafta, nr: 2, 29 Ramazan 1298.
23 Ş. Sami, “Hikmet-i Tabiiyye ve Kimyanın Mahiyeti”, Hafta, nr: 1, 22 Ramazan 1298. 24 agm., s.1.
118 MUAMMER ÖZTÜRK
Yazar kimya ve hikmet-i tabiiyye( fizik) arasındaki ilişkileri anlattıktan sonra bu ilimlerin toplumların ilerlemesine katkılarını örneklerle anlatır. Aynı zamanda halkın yanlış inançlarını da sorgulayarak kimyanın bakırı altına çevirmediğini ama eğer bu ilimler gelişirse çiftçilerin tarlalarından ve hayvanlarından daha çok verim alacağını söyler. Bu makaledeki fikirlerinden anlıyoruz ki Şemsettin Sami, bilimsel düşüncenin toplumun her kesiminde yayılmasını istemektedir. Bu makalesinde kimya ve hikmet-i tabiiyyenin ne olup ne olmadığını anlatarak bundan sonraki sayılarda bu ilimlerin ayrıntılarını ortaya koymuş ve “Havanın Mahiyeti ve Terkibi”, “Hararet”, “Elektrik” gibi başlıklar altında bilgiler sunmuştur.
Pozitif bilimlerle ilgili makaleleri fizik, kimya ve coğrafya olmak üzere üç alt başlıkta toplayabiliriz. Şemsettin Sami, bu makalelerinin hepsinde nesnel bilgiler vermekte, halkın inandığı bazı yanlış bilgileri düzeltmektedir. “Havanın Mahiyeti ve Terkibi”25 adlı makalede havanın temelde üç gazdan oluştuğunu, bu gazların özelliklerini
ve havanın insan yaşamındaki yerini ayrıntılı olarak anlatır. Havanın insan yaşamına en önemli katkısının nefes alıp verme olduğunu ifade ederek “Teneffüs” adında bir yazıyla konuya devam eder. Havanın insan vücudundaki işlevlerini, odunların yan- masıyla oksijenin insan vücudunda yanması arasında ilişki kurarak havanın canlılar için önemini kimya terimleriyle anlatır.
“Ecsamın Terkib ve Enva’ı”26 adlı makalesinde kimya ve fiziğin konularını belirler.
Fiziğin maddenin dış yapısıyla, kimyanın ise maddenin içyapısıyla ilgilendiğini ifade eder. Kimya hakkında ayrıntılı bilgiler verilen “Terkibat-ı Kimyeviye”27 makalesinde
ise kimyasal bileşiklerden bahseder ve o güne kadar tespit edilen elementleri tasnif eder. Bu yazının devamı niteliğindeki “Istılahat-ı Kimyeviyye”28 adlı makalede kimya
terimlerini ve elementlerin işaretlerinden söz eder. “Hararet”29 adlı makalede sıcaklık
konusunda bilim adamları tarafından yapılan tanımları sıralar ve hararetin fizik ve kimya ile ilgili yönlerini ortaya koyarak onun “ecsam-ı i’tibarî” den olduğunu bu yüzden hakkında ayrıntılı bilgiye sahip olamadığımızı ifade eder. Yazara göre hararetin menbaı üçtür: Güneş, eletrik ve ateş. “Hararet” makalesinin ardından bu konuyla ilgili olarak “Ziya-Elvan”30 yazısını kaleme alır . Bu makalede ışık ve renkler konusunda
da ayrıntılı bilgiler verir.
Yazar, Osmanlı toplumunun bilimsel yönden gelişmesini ve bilimin yaygınlaş- masını istediği için akademik kitaplarda anlatılabilecek konuları genel okurun da anlayacağı biçimde okurlara sunmuştur. Osmanlı Matbuatında elektrikten bahseden
25 Ş. Sami, “Havanın Mahiyeti ve Terkibi”, Hafta, nr: 2, 29 Ramazan 1298. 26 Ş. Sami, “Ecsamın Terkib ve Enva’ı”, Hafta, nr: 16, 8 Muharrem 1299. 27 Ş. Sami, “Terkibat-ı Kimyeviyye”, Hafta, nr: 17, 10 Muharrem 1299. 28 Ş. Sami, “Istılahat-ı Kimyeviyye”, Hafta, nr: 18, 24 Muharrem 1299. 29 Ş. Sami, “Hararet”, Hafta, nr: 8, 12 Zilkade 1298.
ANSİKLOPEDİST BİR DERGİ: “HAFTA” 119
ilk makalelerden birini Şemsettin Sami yazmıştır. Elektriğin “cezb ve def’”, “ziya”, “hararet” olmak üzere üç özelliği olduğunu bildirerek “ovmak”, “sıkmak” ve “ısıtmak” la elektriğin ortaya çıkabileceğini anlatır. Elektriğin üretilmesi, muhafaza edilmesi ve taşınması konularına da değinen yazar, elektrikle çalışan aletlerden söz eder. Elektrikle bağlantılı olarak “Mıknatıs” adlı bir makale de yazar.31
Şemsettin Sami’nin bu dergideki makalelerinden büyük bir kısmı da coğrafya ile ilgilidir. Yazarın bu konudaki ilk makalesi “ Teşhis-i Arazi 1”32 dir. Bu yazıda yaşa-
dığımız arz hakkında niçin bilgi sahibi olmamız gerektiğini anlatarak işe başlar. Bu alanda çalışma yapan coğrafya ve ilmül-arz ilminden ve bu ilimlerin ilgi sahalarından söz eder. Toprak türlerini ve toprakta bulunan elementleri ayrıntılı olarak anlatan yazar, toprak verimliliği üzerinde de durur. Bu makaleden sonra toprağın nasıl ıslah edileceğini anlattığı “Islah-ı Arazi 1”33 adıyla üç makale kaleme alır ve bu makalelerde
toprağın ıslahının yollarını ayrıntılarıyla anlatır.
Güney ve kuzey kutbu üzerine “Küre-i arzın Kutubları”34 başlıklı makalelerinde
bu bölgelerin iklim özelliklerini ve yeryüzü şekillerini ayrıntılarıyla ele alır. Bu yazının devamı olarak “Kutub-u Şimâlinin Ahvâl-i Tabiiyyesi”35 adlı makaleyi yazar. Rüzgar,
yağmur, kar gibi coğrafi olayları bilimsel bir bakış açısıyla anlattığı yazısının dışında36,
takvim üzerine iki makale daha kaleme alarak bu konuyla ilgili yazılarını bitirir.37 Bu
yazılarda da insanlığın zaman algısı üzerinde durur ve milletlerin kullandığı takvim- lerin özelliklerini anlatır.
Hafta dergisi Tanzimat döneminde çıkan Hazîne-i Fünûn, Mecmua-i Fünûn, Ma’lumat, Hazine-i Evrak, Maarif, Haver, Güneş gibi dergilerin içeriğiyle benzerlik
göstermektedir. Şemsettin Sami, birden çok Batı dilini bildiği için Batı’da yayımlanan bilimsel yazıları Türk okuruna aktarmış, birbirinden çok farklı konularda yazılar kaleme almıştır. Yazılarda bilimsel niteliğin ağır basması yönüyle Beşir Fuad ve Münif Paşa’nın etkisi görülürken dil ve üslup yönünden Ahmet Mithat’ın etkisi görülmektedir. Dergi basım tekniği, içeriği ve üslubu açısından da devrin en nitelikli yayınlarından biridir.
31 Ş. Sami, “Mıknatıs”, Hafta, nr: 15, 1 Muharrem 1299. 32 Ş. Sami, “Teşhis-i Arazi”, Hafta, nr: 4, 13 Şevval 1298. 33 Ş. Sami, “Islah-ı Arazi 1”, Hafta, nr: 11, 3 Zilhicce 1298. 34 Ş. Sami, “Küre-i arzın Kutubları”, Hafta, nr: 14, 24 Zilhicce 1298.
35 Ş. Sami, “Kutub-u Şimâlinin Ahvâl-i Tabiiyyesi” Hafta, nr: 16, 8 Muharrem 1299. 36 Ş. Sami, “Bulut, Yağmur, Kar, Dolu, Çiğ, Kırağı”, Hafta, nr: 20, 20 Safer 1299. 37 Ş. Sami, “Takvim”, Hafta, nr: 18, 24 Muharrem 1299.
120 MUAMMER ÖZTÜRK
KAYNAKLAR
Akün, Ö. Faruk, “Hayatı, Hizmetleri ve Eserleri ile Şemseddin Sami” Temel Türkçe Sözlük 1, İstanbul, 1991.
Akyüz, Kenan, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri, İstanbul: İnkılâp Yayınları, 1990. Bilgin, A. Azmi, Şemseddin Sami’nin Edebiyatla İlgili Eseleri ve Görüşleri, Selçuk Üniversitesi
Türkiyat Araştırmaları Dergisi, nr: 22 Güz, Konya, 2007.
Gür, Âlim, Ebuzziya Tevfik Hayatı; Dil, Edebiyat, Basın, Yayın ve Matbaacılığa Katkıları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
Sami, Ş., “Hikmet-i Tabiiyye ve Kimyanın Mahiyeti”, Hafta, nr: 1, 22 Ramazan 1298. , “Lisanların Ensab ve Taksimatı 1-6”, Hafta, nr. 1-8, 22 Ramazan - 12 Zilkade 1298. , “İfade-i Meram”, Hafta, 22 Ramazan 1298.
, “Kitabet-İnşa”, Hafta, nr: 2, 29 Ramazan 1298. , “Kitabet-İnşa”, Hafta, nr: 2, 29 Ramazan 1298.
, “Şiirin Mahiyeti ve Hakikati”, Hafta, nr: 2, 29 Ramazan 1298. , “Havanın Mahiyeti ve Terkibi”, Hafta, nr: 2, 29 Ramazan 1298. , “Yirmi Beş Senede Islah-ı Âlem”, Hafta, nr: 3, 6 Şevval 1298. , “Teşhis-i Arazi”, Hafta, nr: 4, 13 Şevval 1298.
, “Şarkta Şiir ve Şuara”, Hafta, nr: 4, 13 Şevval 1298. , “Hoca Tahsin”, Hafta, nr: 5, 20 Şevval 1298. , “Şarkta Şiir ve Şuara 3”, Hafta, nr: 7, 5 Zilkade 1298. , “Hararet”, Hafta, nr: 8, 12 Zilkade 1298.
, “Ziya- Elvan”, Hafta, nr: 9, 19 Zilkade 1298.
, “Medeniyet 1”, Hafta, nr: 9, 19 Zilkade 1298, “Medeniyet 2”, Hafta, nr: 10, 26 Zilkade 1298, “Medeniyet 3”, Hafta, nr: 11, 3 Zilhicce 1298.
, “Felsefe”, Hafta, nr: 9, 19 Zilkade 1298.
, “Solon’un Kanunu”, Hafta, nr: 10, 26 Zilkade 1298; “Solon”, Hafta, nr: 12, 10 Zilhicce 1298.
, “Islah-ı Arazi 1”, Hafta, nr: 11, 3 Zilhicce 1298. , “Küre-i arzın Kutubları”, Hafta, nr: 14, 24 Zilhicce 1298 , “Mıknatıs”, Hafta, nr: 15, 1 Muharrem 1299.
, “Kutub-u Şimâlinin Ahvâl-i Tabiiyyesi”, Hafta, nr: 16, 8 Muharrem 1299. , “Ecsamın Terkib ve Enva’ı”, Hafta, nr: 16, 8 Muharrem 1299.
, “Terkibat-ı Kimyeviyye”, Hafta, nr: 17, 10 Muharrem 1299. , “Volter ile Rosso”, Hafta, nr: 18, 24 Muharrem 1299. , “Istılahat-ı Kimyeviyye” Hafta, nr: 18, 24 Muharrem 1299. , “Takvim”, Hafta, nr: 18, 24 Muharrem 1299
, “Bulut, Yağmur, Kar, Dolu, Çiğ, Kırağı”, Hafta, nr: 20, 20 Safer 1299.
Tanpınar, Ahmet Hamdi, 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Çağlayan Yayınları, 1988. Tarhan, Abdülhak Hamit, “Mersiye”, Hafta, nr: 10, 26 Zilkade 1298.
Topaloğlu, Yüksel, Şemsettin Sami’nin Süreli Yayınlarda Çıkmış Dil ve Edebiyat Yazıları, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2012.