Faaliyet Kavramı

Jeotermal enerji uygulamalarının ilk adımı jeotermal kaynaklarının bulunduğu yerin tespit edilmesi ile baĢlar. Yer tespiti tamamlandıktan sonra bu kaynakların hangi enerji üretimi için elveriĢli olduğu hususunda çalıĢmalar yapılır. Bu tür çalıĢmalarda

62

B. Kamil Varınca ve Talha M. Gönüllü, ―Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Kullanımının Çevresel Olumlu Etkileri‖, VI. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu – UTES 2006, Süleyman Demirel

Üniversitesi, 25 – 27 Mayıs 2006, Isparta, s. 8.,

http://www.yildiz.edu.tr/~kvarinca/Dosyalar/Yayinlar/yayin006.pdf (EriĢim Tarihi: 08.09.2009); Hrefna Kristmannsdottir and Halldor Armannsson, s. 456; Demirel, Çevresel Etikleri, s. 1; Ayça Çakın ve diğerleri, s. 2 – 3.

jeotermal akıĢkanların sıcaklıkları ve sahip oldukları kimyasal karakteristiği belirlenir. Daha sonra ise hangi enerji türü üretilecekse buna uygun tesisler kurulup enerji üretimine baĢlanır. Buraya kadar anlatılan her bir aĢama aslında jeotermal enerji faaliyetlerini oluĢturur. Nitekim 5686 sayılı ve 03.06.2007 tarihli Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu‘nun ―Tanımlar‖ baĢlıklı 3. maddesinin 27. bendinde yer alan faaliyet tanımı yukarıdaki açıklamaların temelini oluĢturmaktadır. Bu maddeye göre, jeotermal kaynaklarının aranması, geliĢtirilmesi, iĢletilmesi ve terk edilmesi ile jeotermal ve doğal minerali suların kullanılması hususundaki iĢlemler faaliyet olarak kabul edilir.

Jeotermal enerji faaliyetleri uygulama aĢamalarında hassas ve önemli bir konu teĢkil etmektedir. Bunun nedeni hem çalıĢmaların teknik niteliğinden hem de devletlerin egemenlik yetkilerini kullanmalarından kaynaklanmaktadır. Jeotermal enerji uygulamalarına ait çalıĢmaların teknik niteliği gereği bunların iki safhadan geçmesi gerekmektedir. Ġlki arama ikincisi ise iĢletme safhasıdır. Birçok ülkede jeotermal enerji kaynaklarının mülkiyeti ilgili devlete ait olduğundan bu kaynaklara iliĢkin yapılacak çalıĢmalar için devletten izin alınması gerekmektedir. Devletler çıkartmıĢ oldukları kanunlarda izne iliĢkin koĢulları tayin ederken arama ve iĢletme safhalarını dikkate alarak hareket ederler. Böylece yasal düzenlemelerde jeotermal enerji kaynaklarına iliĢkin arama ve iĢletme faaliyeti ayrımı ortaya çıkar.

Bu ayrımın yasalar tarafından düzenlenmesinin nedeni, jeotermal enerji kaynakları kamu mülkiyetine tabi olduğundan yapılacak çalıĢmalar üzerinde devletin denetim yetkisini kullanma ihtiyacının bulunmasıdır. Devletin bu çalıĢmalar üzerinde denetimi sağlanması sonucunda bu çalıĢmalarda bulunacak gerçek veya tüzel kiĢilerin sorumluluklarına gidilmesi mümkün olacak ve böylece kamu düzeni ve güvenliği sağlanmıĢ olacaktır.

1.5.1.2. Faaliyet Türleri

1.5.1.2.1. Arama Faaliyetleri

5686 sayılı ve 03.06.2007 tarihli Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu‘nun ―Tanımlar‖ baĢlıklı 3. maddesinin 23. bendinde arama faaliyetleri tanımlanmıĢtır. Buna göre arama, jeotermal sistemden akıĢkan elde etmek amacıyla jeolojik araĢtırmalarla baĢlatılan, jeokimyasal ve jeofizik çalıĢmalarla desteklenen, yapılan tüm çalıĢmalara ait verilerin değerlendirilmesi sonucu belirlenen lokasyon veya lokasyonlarda amaç ve tekniğe uygun olarak jeolojik takiple açılan sondaj çalıĢmaları ile üretime yönelik test çalıĢmalarını da içeren projede belirtilen faaliyetler bütünü olarak tanımlanmıĢtır.

Öğretide ise arama faaliyetleri öncelikle yüzey hakkında ilgili verilerin ve dokümanların araĢtırılması, jeolojik ve hidrojeolojik, jeokimyasal, jeofizik araĢtırmaların yapılması ve son olarak kuyuların açılması Ģeklinde tanımlanmaktadır. Arama faaliyetlerinin yapılmasındaki amaç ise, ısının hesaplanmasının yanı sıra rezervlerin büyüklüğü ve derinliği hakkında bilgi edinilmesi ve rezervlerden çıkarılacak maddenin (jeotermal akıĢkan veya buhar) tayin edilmesidir. Ayrıca jeotermal akıĢkanların kimyasal niteliğinin tespit edilmesi arama faaliyetlerinin amaçları arasındadır63

.

Görüldüğü üzere her iki tanımda da jeotermal arama faaliyetleri dört ana aĢamadan oluĢmaktadır. Bunlar jeoloji mühendisleri tarafından yerine getirilecek jeolojik çalıĢmalar, kimya mühendisleri tarafından yerine getirilecek jeokimyasal çalıĢmalar, jeofizik mühendisleri tarafından yerine getirilecek jeofizik çalıĢmalar ile maden ve petrol mühendisleri tarafından gerçekleĢtirilecek sondaj ve kuyu test çalıĢmalarıdır. Ġlk üç çalıĢmadan elde edilecek verilerin birleĢtirilmesi ile lokasyon

63 _{Enrico Barbier, ―Geothermal energy technology and current status: an overview‖, Renewable and}

Sustainable Energy Reviews, Volume 6, Italy, 2002, s. 25; J. COMBS and LJP Muffler, ―Exploration

for Geothermal Resources‖, Geothermal Energy: Resources, Production, Stimulation, Stanford University Press, Stanford, California, 1973, ss. 95 – 129.

noktaları belirlendikten sonra sondaj çalıĢmalarına baĢlanır. Sondajların güvenli ve verimli bir Ģekilde tamamlanması maden veya petrol mühendislerinin idari ve teknik sorumluluğu altındadır. Sondaj çalıĢmalarına jeoloji ve jeofizik mühendisleri çalıĢmaları ile katkıda bulunurlar. OrtaklaĢa bir çalıĢma sonucunda rezervuar seviyeleri ve parametreleri belirlenip kuyuların dizaynı yapılır. Bütün bu çalıĢmalar ilgili sahada yapılacak yatırımlar bakımından ve sahanın verimli kullanılması açısından önem arz etmektedir. Bu nedenle bu tür konular yasal düzenlemeler ile net bir Ģekilde ele alınmalı ve birden fazla dalda yapılan çalıĢmalarda hataları en aza indirgemek için jeografik bilgi sistemi kurulmalıdır64

.

1.5.1.2.2. ĠĢletme Faaliyetleri

5686 sayılı ve 03.06.2007 tarihli Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu‘nun ―Tanımlar‖ baĢlıklı 3. maddesinin 25. bendinde iĢletme faaliyetleri tanımlanmıĢtır. Bu maddeye göre iĢletme, arama faaliyetleri sonucunda elde edilen kaynağın üretim, kullanım, reenjeksiyon, enjeksiyon, deĢarj ve bu faaliyetlere yönelik sondaj çalıĢmalarını içeren projede belirtilen faaliyetler bütünü olarak düzenlenmiĢtir.

Jeotermal enerji iĢletme faaliyetleri, arama çalıĢmalarında tespit edilen jeotermal kaynakların sıcaklık durumuna ve dolayısı ile bu kaynakların kullanım amacına göre değiĢecektir. Buna göre jeotermal enerji kaynaklarından elektrik üretimi, bölgesel ısıtma, soğutma veya sıcak suyun karĢılanmasına göre veya tarım uygulamalarında kullanılacak ise buna göre iĢletme faaliyetleri de ortak iĢlemler dıĢında farklı olacaktır. Ortak iĢlemler ise ana niteliği aynı olan fakat iĢletilecek jeotermal kaynaklarının boyutlarına göre değiĢiklik gösterecek kuyu açma çalıĢmaları, enjeksiyon, reenjeksiyon, deĢarj ve sondaj çalıĢmaları olarak belirtilebilir.

64

―Jeotermal Kaynaklar ve Mineralli Sular Kanun Tasarisi Üzerine TMMOB GörüĢleri‖, 38. Dönemde

Söylediklerimiz, TMMOB, Nisan 2005, www.tmmob.org.tr (EriĢim Tarihi: 28.04.2009); Jeografik Bilgi Sistemi hakkında daha fazla bilgi için bakınız: Younes Noorollahi ve diğerleri ―GIS integration model for geothermal exploration and well siting‖, Geothermics, Volume 37, Issue 2, Nisan 2008, ss. 107 – 131.

Jeotermal enerji iĢletme faaliyetlerinin tanımlanması arama faaliyetlerinin tanımlanması kadar önemli olup, her iki faaliyetinin tanımı esas alınarak ilgili ruhsatlar düzenlenir ve böylece ruhsat verilecek kiĢilerin hareket kabiliyeti ve sorumluluklarının sınırları çizilmiĢ olur. Bu durum ise hem ilgili üçüncü gerçek ve tüzel kiĢilerin hem de ilgili idari otoritelerin ruhsat sahiplerinin sorumluluklarını yerine getirmesini ve faaliyetlerinden herhangi bir zararın doğması halinde zararın tazmin etmesini talep etme hakkını sağlar.

1.5.2. Ġlgili Ruhsatlar 1.5.2.1. Ruhsat Kavramı

Ġdare tarafından gerçekleĢtirilen ve belli bir kiĢiyi ve durumu konu alan iĢlemler, bireysel idari iĢlemler olarak tanımlanır. Bu bireysel idari iĢlemler idari kararlar olarak da adlandırılır ve konu aldıkları kiĢiler için hukuki durumu yaratır, değiĢtirir veya kaldırırlar. Genellikle bu tür bireysel idari iĢlemler veya diğer adı ile idari kararlar hayatta değiĢik Ģekillerde vücut bulurlar ve bunlardan biri de ruhsat verme iĢlemidir65_{. AnlaĢılacağı üzere ruhsat, idari karara dayanarak düzenlenen ve} belli bir konunun sınırlarını tayin eden yetki belgesidir.

Bununla birlikte, ruhsat verme iĢlemi ilgiliye bir yarar sağladığı veya ilgilinin üzerindeki bir yükü ortadan kaldırdığı için idarenin yararlandırıcı iĢlemlerinden sayılmaktadır66. Gerçekten de jeotermal enerji faaliyetleri alanında düzenlenen arama ruhsatı ilgiliye belli bir bölgede jeotermal enerji kaynaklarını arama imkanını sağlarken, iĢletme ruhsatı ise jeotermal enerji kaynaklarının iĢletilmesi imkanını tanımaktadır.

65 _{Günday Metin, Ġdare Hukuku, Ġmaj Yayınevi , 7. bası, Ankara, 2003, ss. 111 – 112.} 66 _{Günday, s. 122.}

Ruhsatların en önemli özellikleri, idarenin tek taraflı açıklanan iradesine dayanmasının yanı sıra ilgililere hukuka uygunluk karinesinden yararlanma imkanını sunması ve yargısal denetime tabi olmasıdır67

.

Buna göre, idare kamu yararını gözeterek ve kamu gücüne dayanarak ruhsat verme iĢlemlerini gerçekleĢtirir68_{. Ġlgiliye verilen ruhsat, idari karara dayandığından ve} idari kararlar da hukuka uygunluk karinesinden yararlandığından ilgililer de bu karineden yararlanırlar. Yani ilgililerin ruhsatla düzenlenen yetki çerçevesinde gerçekleĢtirecekleri bütün iĢlemlerin yasalara uygun olduğunu kabul edilir ve aksini ileri süren üçüncü kiĢiler iddialarını ispatlamak zorunda olacaklardır. Ruhsatlar idarenin tek taraflı irade açıklamasına dayandığından belirli koĢullarda yine aynı Ģekilde idare tarafından geri alınabilir.

Ruhsatların yargısal denetime tabi olması ise ruhsatların düzenlenmesi ve geri alınması her ne kadar idarenin tek taraflı irade açıklamasına dayanıyor olsa da hukuk devleti ilkesi gereği yargı denetimine tabi olacağını anlamına gelmektedir.

1.5.2.2. Ruhsat Türleri

Diğer birçok ulusal hukuk sisteminde olduğu gibi 5686 sayılı ve 03.06.2007 tarihli Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu‘nda da jeotermal enerji faaliyetlerine iliĢkin iki farklı ruhsat türü düzenlenmiĢtir. Bunlar arama ve iĢletme ruhsatıdır. Genellikle jeotermal enerji alanındaki ruhsatlar doğrudan jeotermal enerji faaliyetlerine göre Ģekillendiği için böyle bir ayırım yapılır. AĢağıdaki baĢlıkların altında kısaca bu ruhsatların tanımlarına yer verilecek olup, ruhsatların alınmasına iliĢkin koĢullar ve daha ayrıntılı açıklamalar Türk hukuku bakımından 3. bölümde ele alınacaktır.

67 _{Günday, s. 112 – 116.} 68 _{Günday, s. 112.}

1.5.2.2.1. Arama Ruhsatı

Jeotermal enerji faaliyetlerinin ikiye ayrıldığını ve bunlardan ilkinin arama faaliyetleri olduğundan yukarıda bahsedilmiĢti. Arama faaliyetleri genel olarak jeotermal enerji kaynaklarının yerini ve niteliğini tespit etmek amacı ile gerçekleĢtirilirler ve jeotermal enerji kaynaklarının mülkiyeti kamuya ait olduğundan bu faaliyetlerle uğraĢmak isteyenlerin idareden izin alması zorunlu bir hal almaktadır. Bunun için ilgililerin, jeotermal enerji kaynaklarının aranacağı ülkedeki usule göre hareket ederek ilgili makamlardan arama iĢlemlerini gerçekleĢtirebilmek için izin talebinde bulunmaları gerekmektedir.

Arama ruhsatının tanım ve kapsamı ilgili ülkelerin iç hukuklarına göre belirlenmektedir. Konuya Türk hukuku açısından baktığımızda, arama ruhsatına iliĢkin tanımın 5686 sayılı ve 03.06.2007 tarihli Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu‘nda yer aldığını görüyoruz. Kanunun ―Tanımlar‖ baĢlıklı 3. maddesinin 24 bendine göre arama ruhsatı, sınırları belirli bir alanda kaynak arama faaliyetlerinin gerçekleĢtirilebilmesi amacı ile projeye dayalı olarak verilen bir izin belgesi olarak düzenlenmiĢtir.

Güney Avustralya‘da ise arama ruhsatı 2000 yılında çıkarılan Petrol ve Jeotermal Yasası‘nın ―Arama Ruhsatları‖ baĢlıklı 3. bölümünde düzenlenmiĢtir69

. Yasanın 21. maddesinde arama ruhsatlarının üçe ayrıldığını düzenlenmiĢtir: Petrol arama ruhsatı, jeotermal arama ruhsatı ve gaz yataklarını arama ruhsatıdır. Maddenin 2. bendinde arama ruhsatının, ruhsat sahibine hangi faaliyetlerde bulunabileceği hususunu düzenlenmiĢtir. Buna göre, jeotermal arama ruhsatını alan ilgililer jeotermal enerji kaynaklarını arama faaliyetlerini yerine getirebileceklerdir. Arama faaliyetleri yerine getirilirken ise ruhsatı almıĢ olanlar, jeotermal enerji kaynaklarına iliĢkin keĢif çalıĢmalarını ancak belirtikleri alanda ve sınırlar dahilinde gerçekleĢtirebileceklerdir. Ayrıca bu kiĢiler arama faaliyetlerinde üretim fizibilite çalıĢmalarını ve uygun üretim teknikleri seçip bunlara uymak zorundadırlar.

69 _{Yasanın tam metni için bakınız:}

http://www.legislation.sa.gov.au/LZ/C/A/PETROLEUM%20AND%20GEOTHERMAL%20ENERGY %20ACT%202000/CURRENT/2000.60.UN.PDF (EriĢim tarihi: 23.10.2009).

Güney Avustralya‘da uygulanan yasaya göre arama ruhsatı sahibi konuyla ilgili iĢletme faaliyetlerini kapsayan lisanslara baĢvuru yaptığında kendisine öncelik tanınmaktadır (21/3 md).

1.5.2.2.2. ĠĢletme Ruhsatı

Arama faaliyetleri baĢarılı bir Ģekilde sona erdiğinde, jeotermal enerji kaynağı bulunmuĢ ve niteliği tespit edilmiĢ olur. Bundan sonra jeotermal enerji faaliyetlerinin ikinci aĢamasına geçilir: enerji üretim tesislerinin kurulması ve enerji üretimine baĢlanmasıdır. Bu faaliyetleri gerçekleĢtirebilmek için idareden izin alınmalıdır. Bunun baĢlıca nedenleri kaynakların mülkiyetinin genellikle ilgili devletlere ait olması, enerji üretim faaliyetlerinden devletlerin vergi toplamaları ve belirli koĢulların oluĢması halinde enerji üretimi ile uğraĢanların ve bizzat ruhsatı veren idarenin sorumluluklarına baĢvurulması olarak sayılabilir. Genellikle bu izin devletlerin iç hukuk sistemlerinde iĢletme ruhsatı olarak düzenlenir.

Türk hukukunda iĢletme ruhsatı, 5686 sayılı ve 03.06.2007 tarihli Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu‘nun ―Tanımlar‖ baĢlıklı 3. maddesinin 26. bendinde düzenlenmiĢtir. Buna göre iĢletme ruhsatı, sınırları tayin edilmiĢ bir alanda akıĢkanların üretilebilmesi ve değerlendirilmesi için projeye dayanarak verilen izin belgesi olarak tanımlanmıĢtır.

Avrupa Birliği uygulamasına bakıldığında ise Topluluk boyutunda ne arama ne de iĢletme ruhsatına iliĢkin herhangi bir düzenleme bulunmaktadır. Dolayısı ile ruhsatların tanımları, kapsamı ve verilme koĢullarının tespiti Üye Ülkelerin ulusal hukuklarına göre yapılmaktadır.

1.6. JEOTERMAL ENERJĠYE ĠLĠġKĠN BAZI ĠKTĠSADĠ VE HUKUKĠ